Möminə Xatun türbəsi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
k 217.64.16.147 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Tegel tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. |
||
Sətir 1:
{{Seçilmiş məqalə}}
{{Memarlıq abidəsi
|ad = Möminə xatun türbəsi
|Azərbaycan dilində =
|orijinaladı =
|Şəkil = [[Şəkil:Momine Hatoon Mausoleum.jpg|260 px]]
|tikili = [[Atabəylər Memarlıq Kompleksi]]nin tərkibində yerləşir
|statusu =
|üslubu = [[Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]]<ref name="artofazerbaijan" >[http://www.elibrary.az/docs/artofazerb.pdf Л. С. Бретаницкий, Б. В. Веймарн. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана. Стр. 37]</ref>
|ölkə = {{AZE}}
|şəhər = [[Naxçıvan]]
|başlanma = XII əsr
|tamamlanma =
|sifarişçi = [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan]]<ref>С.А. Дадашев, М.А. Усейнов. Очерки по истории архитектуры народов СССР. Архитектура Азербайджана. — М:1948 — стр. 10</ref>
|memarı = [[Əcəmi Naxçıvani]]<ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00049/19500.htm Böyük Sovet Ensiklopediyası. Mömünə Xatun.]</ref>
|vəziyyəti =
|saytı =
|qeydlər = {{Yer xəritəsi
|Azərbaycan
|label=Möminə Xatun türbəsi |label_size=100 |lat=39.3333 |long=45.5 |mark=City locator 21.svg |marksize=10 |position=bottom |width=235 |float=center |caption=Möminə Xatun türbəsi}}
}}
'''Möminə xatun türbəsi''' — Məşhur Azərbaycan memarı [[Əcəmi Naxçıvani]]nin şah əsəri və [[Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]]nin ən dəyərli abidələrindən biri. Naxçıvan şəhərinin tarixi mərkəzində — [[Atabəylər Memarlıq Kompleksi]]nin tərkibində yerləşir. Möminə xatun türbəsi həmin kompleksdən dövrümüzə çatmış yeganə abidədir<ref>S. A. Əliyeva. Naxçıvan abidələrinə diqqəti artırmalı. "Azərbaycan abidələri" dərgisi, N 1, Bakı, 1984</ref>.
Əcəmi Naxçıvaninin dövrümüzə çatmış ən gözəl əsəri olan Möminə xatun türbəsi bu gün də orta əsrlər [[Naxçıvan şəhəri]]nin əzəmətini əks etdirir. Naxçıvan memarlıq məktəbinin, bədii memarlıq səviyyəsinin gözəl nümunəsi kimi şəhərin mərkəzində yüksəlir.
== Tarixi ==
[[File:Atabəylər kompleksində minarələr.jpg|thumb|120px|left|Baştağın və minarələrin görünüşü]]
Türbənin uca gövdəsini yuxarıda qapayan yazıda – abidənin baş kitabəsində yazılmışdır: ''"...bu türbəni dünyanın elmli, adil məliki, böyük qalib Şəmsəddin Nüsrət əl islam və əl müslimin [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Cahan Pəhləvan atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Atabəy Eldəgiz]] ...dünyanın və dinin cəlalı, islamın və müsəlmanların namusu Möminə xatunun xatirəsinə tikməyi əmr etdi!..."'' Memarlıq tarixi tədqiqatçısı Ə. Ə. Ələsgərzadə baştağ çərçivəsinin üstündə abidənin tikilmə tarixinin "məhərrəm 582" (miladi [[1186]])–cı ilin yaz çağı olduğunu aydınlaşdımışdır. Türbə yaxınlığında olmuş baştağın kitabəsindəki məlumata və tarixi qaynaqlara görə belə bir nəticəyə gəlinmişdir ki, ''"...türbə Məhəmməd Cahan Pəhləvanın ölümündən bir az öncə bitmiş, baştağ isə onun ölümündən sonra tikilmişdir. Şübhəsiz ki, Məhəmməd Cahan Pəhləvanın özü də bu türbədə dəfn edilmişdir".''<ref>Cəfər Qiyasi. Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı: İşıq, 1991, səh 95</ref> Tədqiqatçı [[Cəfər Qiyasi]] bu fikrə onu da əlavə edir ki, yerli əhali arasında abidənin "Atabəy Günbəzi" adlandırılması türbənin [[Atabəylər]]in soy türbəsi olduğuna nişanədir.<ref>Cəfər Qiyasi. Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı: İşıq, 1991, səh 96</ref>
== Memarlıq xüsusiyyətləri ==
[[Şəkil:Stamp of Azerbaijan 489.jpg|thumb|right|250px|Poçt markası (1997).]]
Memar Əcəmi bu türbəni [[Yusif Küseyir oğlu Türbəsi]]ndən 26 il sonra inşa etmişdir. Ona görə də bu sənət əsərində memarın ustalığının, müdrikliyinin artması ilə yanaşı sifarişçinin nüfuzu və böyüklüyü də əks olunmuşdur. Mömünə xatun türbəsinin ümumi quruluşu – [[sərdabə]] və [[qüllə]], kompozisiyanın inkişaf yolu, memarlıq tutumlarının düzümü öncəki türbədə olan sayaq, dəyişməz qalır. Bununla birgə memar yeni, zəngin ifadə vasitələri ilə bu əsərinə bənzərsiz, daha yüksək bədii görkəm vermişdir<ref>Aslanapa, Oktay. 1979. Kirim ve Kuzey Azerbaycan'da Türk Eserleri. Istanbul: Baha Matbaasi, 19, 67-77</ref>.
Möminə xatun türbəsinin tərtibatında Əcəmi qülləli türbələrə xas olan bütün xüsusiyyətləri özünün əvvəlki əsərlərindən də daha aydın və parlaq ifadə etmişdir. Bu türbə Yusif-ibn Küseyr türbəsindən yaınız özünün ölçüləri və bədii baxımından zəngin tərtibatı ilə fərqlənmir. Onun memarlıq həllində kompozisiya priyomları, memarlıq forma və üsulları daha mükəmməl inkişafa malik olmuşdur.
Türbə, kiçik tikililər arasında xüsusi seçilən, təxminən 25 metrlik onbucaqlı həcmə malikdir. XIX əsrin və XX əsr əvvəllərinin rəsm və fotoşəkilləri onun vaxtilə böyük bir ansamblın tərkib hissəsi olmasını təsdiq edir. Türbə qırmızı [[diorit]]dən olan qaya daşları ilə örtülmüş [[postament]] (altlıq) üstündə ucaldılmışdır.
[[Şəkil:Mu'mine-Chatun-Mausoleum_Plan.jpg|thumb|left|180px|Qurğunun iki boyut görünüşü]]
Mömünə Xatun türbəsi öz sələfindən ilk öncə ölçü böyüklüyü və plan biçiminin mürəkkəbliyi ilə seçilir. Türbənin sərdabəsi planda onbucaqlıdır. Aşırımı on metrə yaxın (Yusif Küseyir oğlu Türbəsində 5,2 m) sərdabəni yastı kərpic günbəzlə örtmək olmazdı. Örtülsəydi günbəzli sərdabə uca üst qüllə üçün dayanıqlı özül yaratmazdı. Bu səbəbdən Əcəmi alt qatın möhkəmliyinə xüsusi fikir vermiş, 38 il əvvəl [[Qırmızı Günbəd Türbəsi|Qırmızı Günbəd]] sərdabəsində işlədilən konstruktiv fəndi inkişaf etdirmişdir – ucaltdığı sərdabənin ortasında qalın onüzlü dayaq qoymuşdur. Dayağın üzləri yan tərəflərə sivri tağbəndlərlə birləşdiyindən göbələkvari bütöv və dayanıqlı örtük konstruksiyası yaranmışdır.
Göbələkvari dayağın gözəlliyini və işlənmə effektini daha da artırmaq məqsədi ilə memar onun tinlərindən qarşı künclərə kərpic qabırğalar – nervürlər atmışdır. Bu qabırğalar ulduzvari karkas yaratmışdır. Bu [[karkas]] da biçimcə abidəni bəzəyən və riyazi ahəngdarlığa əsaslanan naxış quruluşları ilə bir köklüdür. Karkasların araları saya naxışlı kərpic hörgüsü ilə üzləndiyindən konstruksiyanın tektonik gözəlliyi daha aydın duyulur.
Mömünə Xatun türbəsinin sərdabəsində yerli gələnəklərə dayanan bir konstruksiyanın təkamül prosesi sanki başa çatır. Bu prosesin ən sürətli mərhələsi [[Atabəylər]]in hakimiyyəti dövründə keçir – [[Qırmızı Günbəd Türbəsi]] – [[Gilan türbəsi (Ordubad)|Gilan Türbəsi]] – Mömünə Xatun Türbəsi. Bu da [[Azərbaycan tarixi]]ndə həmin dövrün elmi – bədii yüksəlişinin zirvəsi idi<ref>C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 96</ref>.
Təkcə [[Azərbaycan memarlığı]]nda deyil, ümumən [[İslam memarlığı]]nda ən uca və incə kompozisiyalı türbələrdən biri olan Mömünə Xatun türbəsinin belə uzunömürlüyü ilk olaraq onun mühəndis həllinin bitkinliyi ilə bağlıdır. Memar Əcəmi öz şah əsərində təkcə bədii təfəkkürün dərinliyi, zövq incəliyi deyil, eləcə də geniş riyazi biliyə və zəngin yaradıcılıq təcrübəsinə əsaslanan mühəndislik dühası nümayiş etdirmişdir. Abidənin dayaq sistemi, xüsusilə sərdabəsinin quruluşu ilə tanışlıq əyani göstərir ki, memar öz çağında "mühəndislər başçısı" adını layiqincə almışdır.
Türbənin yerüstü qülləsinin plan biçimi bayırda onbucaqlı, içəridə dairəvidir. Araşdırmalar göstərmişdir ki, onbucaqlı plan seçilməsi təsadüfi deyildir. Mömünəxatun türbəsinin plan-məkan quruluşu bütövlükdə onluq prinsipi üzrə qurulmuşdur. Bu da böyük mütənnasiblik və ahəndarlıq yaradan qızıl bölgünün əsasıdır<ref>Ayvazian, Argam. 1988. The Historical Monuments of Nakhichevan. Detroit: Wayne State University Press, 90-92</ref>.
Sərdabə və bayır üzlərdən fərli olaraq, Əcəmi qüllənin interyerində mürəkkəblikdən uzaq olmuş, sayalığa və bütövlüyə üstünlük vermişdir. İç məkanın uca silindrik tutumu sferokonik günbəzlə örtülüdür. Onun əyri səthlərində bünbəzdəki bacaya qalxan dolama pilləkənin izləri qalmışdır. Bu göstərir ki, Mömünə Xatun türbəsində günbəzlərarası məkana qalxmaq üçün [[Xərrəqan türbələri]]ndəkindən fərqli olaraq açıq pilləkən qurulmuşdu. Ola bilsin ki, interyerin silndrik hissəsində suvaqla örtülü hissələr divar rəsmləri ilə bəzədilibmiş. İnteryerdə son dövrün suvağı altından abı rəngli yazı zolağının çıxması onun divar səthlərində əvvəllər müəyyən bəzək işləri olduğuna inam yaradır<ref>C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 96</ref>.
[[File:Mömünəxatun türbəsində sütun.jpg|thumb|right|200px|Türbənin sərdabə hissəsində yerləşən və tavanı saxlayan sütun]]
Türbənin hündür olmayan kürsülüyü onüzlü biçimdə olub, cilalanmış iri diorit lövhələri ilə üzlənmişdir. Onun üzərində üyni biçimçi qüllənin uca kərpic tutumu yüksəlir. Üst piramidal örtüyü uçulmuş türbənin indiki yerüstü ucalığı 25 metrə yaxındır. İlkin halında isə onun hündürlüyü 35 metr olmuşdur.
Əcəmi Yusif Küseyir oğlu üçün ucaltdığı türbədə o çağın memarlıq təcrübəsində geniş yayılan səkkizüzlü gövdə işlətdiyi halda, Mömünə Xatun türbəsi üçün az tuş gəlinən onüzlü prizma seçmişdi. Buna bənzər biçim [[Gürgan]]dakı [[Kabus Günbədi]]dir ([[1006]]) ki, onun çox uca silindrik kütləsini 10 qabırğa dikinə bölmüşdür. Mömünə Xatun türbəsindən 10 il öncə [[Marağa]]da tikilmiş [[Dairəvi Günbəd Türbəsi]]ndə isə iç məkan onüzlüdür.
Əcəmi türbənin bayır tutumunu onüzlü etməklə güclü komozisiya vertikallığı və geniş tərtibat imkanları əldə etmişdir. Memar yuxarıya yönəlməni başqa fəndlərlə də gücləndirmişdir, künc dayaqlar qalın və gözəçarpan olduğundan üzlərdəki tağçalar dar, dərin və çox uca alınmışdır. Sivri stalaktit quruluşu ilə tamamlanması bu tağçalara daha dinamik və incə biçim vermişdir. Onların vertikal ritmi türbənin gövdəsində güclü dikinə hərəkətlilik törədir. Buna görə də xatirə abidəsi olduğundan daha uca, incə və əzəmətli görünür.
Gövdənin prizmatik kürsü üzərinə qaldırılması, şiş piramidal günbəzlə tamamlanmasını beləcə mürəkkəbləşdirməklə sənətkar memarlıq biçimlərinin yuxarıya qalxımını xeyli yüngülləşdirmişdir. Bununla yanaşı bu zaman qüllənin bütün memarlıq ayrıntılarında bədii bitkinlik konstruktiv məntiqiliyə əsaslanmışdır. Gözəl memarlıq, məkan və mühəndis həlli olan yeraltı sərdabə möhkəm özül kimi bütün abidənin dayanıqlılığını təmin etməkdə əsaslı rol oynamışdır. Türbənin ümumi mühəndis həllinin möhkəmliyini isə uca gövdənin tinlərinin yaratdığı karkas quruluşu və ikiqatlı günbəz örtüyü (iç sferonik, dış piramidal) tamamlanmışdır.
Ucalıq, incəlik Mömünə Xatun türbəsində yüngül, keçici kövrəkliyə endirnməyib epik, monumental vüsətin, şahanə böyüklüyün açılışına xidmət edir.
== Fasadı ==
[[Şəkil: mominexatun yeni 2.jpg|thumb|200px|right|Türbənin fasadının görünüşü]]
Türbənin qülləvari [[prizma|prizmatik]] tutumunun təmiz həndəsi gözəlliyini pozmamaq üçün memar giriş qapısı olan şərq üzünü xüsusi tutum və bəzəklərlə o biri üzlərdən kəskin ayırmamışdır. Qülləyə düzbucaqlı giriş qapısı dayaz sivri tağça içərisinə salınmış, onun üstündə kərpicdən kufi xətti ilə ''"[[Əcəmi Naxçıvani|Bənna Əcəmi Əbu Əkr oğlu]]"'' kitabəsi yığılmışdır. Bunları içinə alan saya baştağ koьpozisiyasının üstündə, tinləri birləşdirən düzbucaqlı çərçivədə eyni xəttlə türbənin tikinti tarixi yazılmışdır<ref>Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə), II cild, Bakı, Elm nəşriyyatı, 2007, səh 467</ref>.
Sivri tağçaların yanları naxışlı incə sütuncuqlarla (diametri 15 sm), yuxarısı iri pətək gözləri ilə qapanmış, iç səthləri bir-birini təkrar etməyən mürəkkəb həndəsi naxışlarla üzlənmişdir. Səthlərə yüksək estetik görkəm verən bu dürlü naxış çeşinləri düz cizgi gözəlliyi, ümumi həndəsi harmoniya prinsipləri, anlam və quruluş dolğunluğu ilə bir kökə bağlıdır. Ona görə naxış kompozisiyalarının müxtəlifliyi məkan bütövlüyünü pozmadan abidənin görüşündə dəyişgənliyi və dinamikanı artırır.
Üzlərdəki sivri tağçaların bəzəyində işlədilmiş parlaq göy-firuzəyi kaşılı kərpiclər bişmiş kərpicin ümumi qırmızımtıl koloriti fonunda təsirli vurğular, qovşaqlar əmələ gətirir. Bu vurğular mürəkkəb naxış çeşnilərinin qavranılmasını asanlaşdırıb, rəng həllini zənginləşdirməklə yanaşı tağçaiçi səthlərə məxsusi incəlik və vizual dərinlik gətirir.
Onüzlü gövdənin tinləri yuxarıda birləşərək üzlərdəki sivri tağçaları '''П''' şəkilli çərçivə içərisinə alır. Əcəmi bu çərçivələri başdan-başa incə epiqrafik naxışlı – düzbucaqlı hərflərin dik elementlərinin bir-birnə sarınaraq mürəkkəb hörmələrə çevrildiyi ecazkar bədiiliyi olan kufi xəttli yazılarla örtmüşdür. Kərpicdən yığılan bu yazı yelənlərinin yerliyi çox incə işlənmiş bitkisəl gəc naxışlardır. Bu kitabələri oxumuş Ə. Ələsgərzadə belə nəticəyə gəlmmişdir ki: ''"Onüzlü türbənin bütün üzləri kənarlardan Yasin surəsinin mətni ilə haşiyələnmişdir. İki dəfə təkrar olunmaqla bu surə, bir dəfə bir üzdən beş üzə, o biri dəfə altı üzdən on üzəcən davam edir. Hər üzdə yazı sağda aşağıdan başlayıb yuxar qalxır, sonra yuxarıda üfüqi davam edir və soldan aşağı enir."''
[[Yasin]] surəsi ilə haşiyələnmiş üzləri lap yuxarıda başqa bir yazı qurşağı birləşdirir. Bu, türbənin sifarişçisini və kimin xatirəsinə inşa edilməsini göstərən əsas kitabədir. İstər abidənin tutum kompozisiyasında yerinə, istər hərflərinin iri ölçülərinə (qurşağın ündürlüyü 98 sm-dir), istərsə də materialına və rənginə görə bu kitabə başqalarından seçilir və onun üstün mövqeyi bütün vasitələrlə gözə çarpdırılmışdır.
[[Şəkil:Details of exterior of Momine Khatun mausoleum (4).jpg|thumb|left|180px|Türbənin fasadında quraşdırılmış künc sütuncuqlarından]]
[[Şəkil:Momine Fragment.jpg|left|200px|thumb|Türbənin fasadında kərpic və kaşıdan yığılmış naxış kompozisiyası]]
Kitabənin yazılarının yerliyi bir qədər seyrək hörülmüş adi bişmiş [[kərpic]]lərdir. Bu qırmızımtıl cod yerlikdə iri göy kaşı hərflərin parıltılı və sığallı biçimləri daha aydın görünür. Həm kərpiclərin seyrək hörgüsü, həm də hərflərin iriliyi və göylüyü yazı qurşağının uzaq məsafədən yaxşı baxılmasına hesablanmışdır.
İri və xırda qrafik elementlərin ahəngdar düzümü, sətir sırasından yuxarıya qalxan vertikal hərflərin təntənəli ritmi, yerliyin boş sahələrinə düşən dekorativ biçimli işarələr, faktura və rəng təzadı baş kitabəni təkcə məzmunlu monumental xəttatlıq örnəyinə deyil, həm də gözəl naxış kompozisiyasına çevirmişdir. [[Yusif Küseyir oğlu türbəsi]]ndə böyük olmayan gövdəni yazı qurşağı ilə tamamlayan Memar Əcəmi Mömünə Xatun türbəsində kitabə qurşağının üstündə tacvari stalaktit kəməri vermişdir. Kompozisiyanın təntənəli biçiminə uyğun gələn, sivri tağçaların stalaktik sonluqlarının məntiqi inkişafı olan bu kəmər səkkizüzlü uca piramidal günbəzə də gözəl keçid yaradır.
Azərbaycanın qülləvari türbələrində karniz qurşağı olaraq stalaktitlərə ilk dəfə Mömünə Xatun türbəsində rast gəlinir. Onun yüksək plastik biçimi memarlıq surətinə özümlü təntənə gətirir. Bununla da, Əcəmi mövcud biçimi onun ideya-bədii dəyərini gücləndirən yerdə işlədir. Mütəxəssislər isə bunu cəsarətli sənətkar tapıntısı kimi qiymətləndirirlər<ref>C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 98.</ref>.
Möminəxatun türbəsinin bütün üzlərində stalaktitlərlə bəzənmiş tağlar vardır. Stalaktit və tağlar adi və kaşılı kərpicdən düzəldilən ornamentlərlə örtülmüşdür. Türbənin üzərində kitabələrdən ibarət memarlıq bəzək elementləri diqqəti cəlb edir.
Möminə xatun türbəsinin üzərindəki ornament bəzəkləri sənətkarın tükənməz fantaziyaya malik olduğunu göstərir. Bütün səthlərin ornamenti müxtəlifdir, təkrara yol verməmişdir. Lakin onun məharəti ondadır ki, müxtəlifliklə bərabər bütün ornamentləri eyni səciyyədə yaratmış və beləliklə, abidənin ümumi vəhdətini saxlaya bilmişdir.
[[File:Mömünəxatun türbəsində fasad bəzəkləri-001.jpg|thumb|200px|right|Mömünəxatun türbəsində fasad bəzəkləri]]
Səthlərin həndəsi ornamentinin əsasını çoxuclu ulduz və ondan gedən süvari xəttlər təşkil edir. Burada 5,6,8 uclu ulduzlara və 6,8 bucaqlı quruluşlara təsadüf edilir.
Türbənin ancaq qərb səthi başqa şəkildə həll edilmişdir. Burada səth iki yerə bölünmüş, aşağı hissəsində giriş qapısı baştağ şəklində həll edilmiş, yuxarı hissəsində, başqa səthlərdə olduğu kimi ornamental bəzəklər verilmişdir. Memarın adını və abidənin inşaat tarixini göstərən kitabələr türbənin qərb səthində, portaldan yuxarıda göstərilmişdir. Möminə xatun türbəsinin yuxarı hissəsindəki qurşaq bütün səthləri əlaqələndirir. Orada yerləşdirilmiş kufi xəttin firuzəyi kaşı yerli üzərində olması bu kitabə qurşağını binanın əhəmiyyətli bir kompozisiya elementinə çevirir.
Dövrün heç bir abidəsində Mömünə Xatun türbəsində olan sayaq kitabələr çox və uğurla işlədilməmişdir. Türbədə olan kitabələrin ümumi uzunluğu, araşdırıcıların hesablamalarına görə 500 metrə yaxındır<ref>C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 99</ref>.
Mömünə Xatun türbəsi iri ölçüləri, monumental biçimləri, dinamik silueti ilə böyük bir memarlıq kompleksinin dominantı idi. Türbəni örtən mürəkkəb naxış şəbəkələrinin arasındakı ən kiçik boşluq belə gəclə doldurulub içində bitkisəl naxışlar yonulmuşdur. Bu səbəbdən türbənin bayır səthləri parlaq Naxçıvan günəşi altında bir-birindən gözəl, bir-birindən zəngin kölgə tülünə bürünür, bu tülün çeşni və tonları gün ərzində günəşin hərəkətinə uyğun olaraq saysız dəyişir. Mömünə Xatun türbəsinin bədii memarlıq surətində şahanə əzəmət və böyüklüklə insan ölçüsü və lirik incəlik heyrətləndirici uyarlıqdadır.
Möminə Xatun türbəsinin on səthinin doqquz tağçasının şəkilləri bir-birindən tamamilə fərqlənən həndəsi ornamentlərə malikdir. Türbəyə giriş yolu olan onuncu səthin tağçasında doqquz səthdən birinin şəkli təkrar edilir. [[Yusif Küseyir oğlu Türbəsi]]ndən fərqli olaraq, Möminə Xatun türbəsindəki mayolika səthdə daha yaxşı yerləşdirilmiş və onu canlandırmağa xidmtə etməkdədir. Türbənin səthlərinin və frizin fiqurlu hörgüsü, əsasən, epiqrafik forma daşıyır. [[Azərbaycan memarlığı]]nda bunun analogiyasını [[Bərdə türbəsi]] və [[Qarabağlar türbəsi]]ndə görmək mümkündür<ref>Б. П. Денике – Архитектурный орнамент Средней Азии, М. – Л., 1939, ст. 102</ref>.
== İnteryeri ==
İnteryeri qapayan günbəzin kərpic sıralarından olan yerliyində perpendikulyar oxlar üzərində qoyulmuş dörd dairəvi xonça medalyon (diametri 1,5 m) gözə dəyir. Gəc üzərində oyma üsulu ilə yaradılmış bu gözəl dekorativ sənət örnəkləri bitkisəl naxışlar fonunda çəkilən kufi xəttli ulduzvari kompozisiyalardan ibarətdir. Kompozisiyaların hamısının özəyini "[[Allah]]" sözü təşkil edir. Bu özəyi bir-biri ilə kəsişərək 6, 8 və 10 bucaqlı dekorativ biçimli ulduzlar əmələ gətirən adlar çevrələyir. Burada Allah (c.c.), Ömər, Osman, Əli sözləri yazılmışdır. Görünür memar öz adını da bu adlarla birləşdirmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, I xəlifə [[Əbubəkr]]in adının memarın atasının adı ilə eyni olması onu belə mürəkkəb kompozisiya yaratmağa sövq etmişdir.
[[Şəkil:Mömünəxatun türbəsndə medalyon.jpg|thumb|220px|left|Türbənin gümbəzaltı hissəsində yerləşən medalyonlardan biri]]
Dairəvi xonçalar XII yüzilin nadir gəctəraşlıq əsəridir. Eyni tarixi dövrün əsəri olan [[Xərrəqan türbələri|Xərrəqan türbəsinin]] iç [[tağça]] əyrilərinin ortasında da dairəvi medalyonlar çəkilmişdir. Çoxu quş və əjdaha təsvirləri olan bu xonçalar içərisində ortası dekorativ biçimli 6 və 8 bucaqlı ulduzlarla doldurulmuş olanları da vardır. Həm də bu ulduzlar çalkeçir yolu ilə standart ayrıntılardan yaradılmışdır. Mömünə Xatun xonçaları bu əski türk gələnəklərinin inkişaf etmiş və tam islamlaşmış biçimidir. Əcəmi günəş və planetlərin rəmzi olan bu dairəvi xonçaları interyerin ən uca yerinə – günbəz əyrisi içərisinə qaldırmış, yarıqaranlıq türbə interyerini "işıqlandırmışdır".
Medalyonlar abidənin ilk tədqiqatçısı Y. Yakobstal tərəfindən qeyd edilməmişdir. Y. Yakobstal türbəni təsvir edərkən qeyd olunan medalyonlar haqqında danışmır<ref>E. Jacobstahl – Mittelalterliche Backsteinbaute in Nachtschevan zum Araxe sthale, Berlin, 1899</ref>.
[[Naxçıvan]] türbələrindəki kitabələr haqqında M. Hartmanın tərtib etdiyi və Y. Yakobstalın əsərinə əlavə edilmiş oçerkdə də medalyonların adı çəkilmir. [[1939]]–[[1940]]–cı illərdə abidənin daha dəqiq tədqiqi ilk dəfə medalyonların fotoşəkillərini çəkməyə imkan vermişdir<ref>С. М. Вандов – Мавзолей Юсифа сына Кусейира и Моминехатун в Нахичевани, Москва-Баку, 1947, с. 238</ref>.
Tanınmış epiqrafçı Ə. Ələsgərzadə də medalyonların kitabələrini oxumağa cəhd etmişdir: ''"Girdə günbəzin daxili səthində dörd iri medalyon var. Bu medalyonlar günbəzin şimal-şərq, cənub-şərq, cənub-qərb və şimal-qərb tərəflərində yerləşdirilmiş və daxili ornamentlərlə doldurulmuşdur. "''<ref>А. А. Алескерзаде –Надписи архитектурных памятников Азербайджана эпохи Низами, Москва-Баку, 1947, c. 319</ref>
[[1956]]–cı ildə bərpa işləri ilə əlaqədar olaraq bu medalyonların fotoşəkilləri çəkilmişdir. Bu medalyonların quruluş sxemini memar T. Bağırzadə tərəfndən qrafik surətdə təhlil edilmişdir<ref>T. Bağırzadə – Möminəxatun türbəsinin daxili quruluşunun xüsusiyyətləri haqqında, "Вопросы реставрации памятников зодчества Азербайджана", Bakı, 1960, səh 60-63</ref>.
== Tədqiqi və təsirləri ==
[[Şəkil:AzerbaijanP22-50000Manat-1995-donatedir f.jpg|left|200px|thumb|Möminə Xatun türbəsi [[1995]]-ci ildə dövriyyəyə buraxılmış 50000 manatlıq əskinazın üzərində<ref>[http://www.nba.az/default.aspx National Bank of Azerbaijan]. National currency: [http://www.nba.az/default.aspx?go=198&lng=en 50000 manat]. – Retrieved on 24 March 2009.</ref>]]
Monumental, əzəmətli bir tikinti olan Möminə Xatun türbəsi Naxçıvana gələn səyyah və tacirlərin diqqətini çoxdan bəri özünə cəlb etmiş və abidə bir çox əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Hələ XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvana gələn [[Dübua de Monper]] abidəyə diqqət yetirmiş və onun kitabələrinin üzünü çıxararaq [[Peterburq]]a, akademik Frenə göndərmişdir. O zamandan bəri müxtəlif alim və şərqşünaslar türbənin özü və kitabələri haqqında bir çox əsərlər nəşr etdirmişlər.
Məlumdur ki, [[XII əsr]]dən çox sonra da [[Əcəmi]]nin Naxçıvanda yaratdığı abidələr müxtəlif sənətkarlara nəinki ölkə daxilində və hətta, Azərbaycanın sərhədlərindən kənarda da bir nümunə olaraq qalırdı. [[Əcəmi Əbubəkr oğlu]]nun yaxın Şərq ölkələrində təsirini göstərməyə məşhur alman şərqşünası [[Ernist Dits]]in "Türk sənəti tarixi" əsərində irəli sürdüyü mülahizə çox yaxşı nümunə ola bilər. O, [[Anadolu türkləri]]ndən olan məşhur [[Memar Sinan]]ın yaradıcılığından bəhs edərkən deyir ki, Memar ibn-Sinanın [[İstanbul]]da tikdiyi bəzi türbələr, şübhəsiz ki, Naxçıvan türbələrinin təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdir. Memar Sinanın Naxçıvan abidələri ilə necə tanış olduğunu izah edərkən Dits qeyd edir ki, Memar Sinan ordu mühəndisi sifəti ilə [[XVI əsr]]də [[yeniçərilər]]in səfərlərində iştirak etmiş və Naxçıvanda olmuşdur.
Türkiyə tədqiqatçıları da bunu qəbul edirlər. Memar [[Vədat Dalokay]] "Toplumcu Sinan" adlı məqaləsində Sinanın İstanbuldakı [[Xosrov Paşa türbəsi]]ndən bəhs edərkən "Atabəylərdən qalma bir nəfəs gəlir" yazmışdır.
== Şəkillər ==
<center>
<gallery caption="Mömünə Xatun Türbəsi" perrow="5" widths="150px" heights="115px">
Şəkil:Momine perspective wiki.jpg|Türbənin nəfis divar naxışları
Şəkil:Details of exterior of Momine Khatun mausoleum (2).jpg|Türbənin divar bəzəklərindən
Şəkil:Details of exterior of Momine Khatun mausoleum (3).jpg|Türbənin divar bəzəklərindən
Şəkil:Details of exterior of Momine Khatun mausoleum (1).jpg|Türbənin giriş baştağı və memarın adı yazılmış kitabəsi
</gallery>
</center>
== Ədəbiyyat ==
* A.Əliyeva – Naxçıvan abidələrinə diqqəti artırmalı, "Azərbaycan Abidələri" dərgisi, N 1, Bakı, 1984.
* Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991.
* Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), II cild, Bakı, Elm nəşriyyatı, 2007, səh 467.
* Corvina Kiadó, Ilona Turánsky, Károly Gink: ''Aserbaidschan – Paläste, Türme, Moscheen''. Budapest 1980, deutsch von Tilda und Paul Alpári
* Aslanapa, Oktay (1979). ''Kirim ve Kuzey Azerbaycan'da Türk Eserleri''. Istanbul, Baha Matbaasi, 19, 67-77.
* Fatullayev, S.S. and R.S. Babasov (2005). ''"Memarliq"'' November 2, 2005
* Gink, Kalory and Ilona Turanszky (1979). ''Azerbaijan: Mosques, Turrets, Palaces''. Budapest, Corvina Kiado, 29-30.
* Michell, George. ''Architecture of the Islamic World: Its History and Social Meaning''. London, Thames and Hudson, 259. (ed. 1995).
* Azerbaijan Cultural Heritage Support Project. World Bank website.
* Бретаницкий Л. С., Зодчество Азербайджана 12—15 вв. и его место в архитектуре Переднего Востока, М., 1966, с. 105—110.
* Л. С. Бретаницкий, Б. В. Веймарн. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана. Стр. 37
* Большая советская энциклопедия. Момине-хатун.
* С.А. Дадашев, М.А. Усейнов. Очерки по истории архитектуры народов СССР. Архитектура Азербайджана. — М:1948 — стр. 10
* Б. П. Денике – Архитектурный орнамент Средней Азии, М. – Л., 1939, ст. 102
* М. Вандов – Мавзолей Юсифа сына Кусейира и Моминехатун в Нахичевани, Москва-Баку, 1947, с. 238
* А. А. Алескерзаде –Надписи архитектурных памятников Азербайджана эпохи Низами, Москва-Баку, 1947, c. 319
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}
== Həmçinin bax ==
* [[Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]]
{{Azərbaycan türbələri}}
[[Kateqoriya:Naxçıvan türbələri]]
[[Kateqoriya:Atabəylər dövləti]]
| |||