Valaxiya knyazlığı: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k r2.7.2) (Bot redaktəsi əlavə edilir: cs, de, fr, la, nl, pl, tr |
kRedaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 2:
== Tarixi ==
[[Valaxiya]] torpaqları bir bütün halinə gəlmədən öncə bir takım [[Köçərilik|köçəbə topluluqlar]] -sonuncuları [[Kumanlar]] və [[Moğollar]]dır- bu bölgədən akın akın gəçərək ilərləmişlərdir.<ref>Pop 1999, p. 30.</ref><ref namə="Sədlar 24"/> 1242 yılından sonra bölgə, [[Altın Orda Dəvləti|Altın Orda]] ([[Moğol İmparatorluğu]]nun ən batıdaki bölümü) ilə [[Macaristan Krallığı]] arasında sınır bölgəsi halinə gəlmiştir.<ref>Vásáry 2005, pp. 144, 148.</ref> [[Oltu Nəhri]]nin doğusunda bulunan [[Büyük Valaxiya]]taki Rumənlər bu dönəmdə Moğollara vərgi vərmək zorunda kalmıştır. [[Kiçik Valaxiya]]takilər isə hökmdarı [[Macaristan kralları listəsi|Macaristan kralları]] tarafından tayin ədilən [[Severin Banlığı]]nın baskısı altında kalmıştır.<ref namə=Vásáry 148>Vásáry 2005, p. 148.</ref> Altın Ordanın bölgə üzərindəki hakimiyəti 13. yüzyılın sonlarına doğru zayıflamış, əş zamanlı olarak Macaristan Krallığında da büyük bir siyasi kriz baş göstərmiştir.<ref namə=Sălăgəan 193>Sălăgəan 2006, p. 193.</ref> Bu olaylar sayəsində bölgədəki yəni türəmiş dəvlətlər özərkliklərini güçləndirmə imkanı bulmuştur.<ref name=Sălăgəan 193/>
Valaxiyaın kuruluşu, bir Rumən gələnəğinə görə [[Radu Nəgru]] (Kara Radu) adlı bir şahsın 1290lı yıllarda bərabərindəki kalabalık ilə grupla [[Cənubi Karpat]]ı gəçərək [[Făgăraş]]tan bölgəyə gəlişinə rastlar.<ref namə=Sədlar 24>Sədlar 1994, p. 24.</ref><ref namə=Rădvan 48>Rădvan 2009, p. 48.</ref> Daha güvənilir kaynaklara görə isə Oltu və [[Argəş Nəhri|Argəş]] vadilərində oturan Rumən hökmdarlarının kəndi aralarından [[I. Basarab|Basarab]]ı lidər səçmələriylə gərçəkləşmiştir.<ref namə=Sədlar 24/> Voyvoda I. Basarab, Macaristan Krallığı ilə ilişkilərini kəsmiş və kralının əgəmənliğini tanımamıştır.<ref name=Pop 45/> I Basarab çəşitli ülkələrin dəstəğini almış və 12 Kasım 1330 tarihində Posada məvkiində Macar Kralı [[I. Károly]]ə karşı kazandığı [[Posada Savaşı|askərî zafər]] sonucunda özərklik əldə ətmiştir.<ref namə=Pop 45/><ref namə=Kləppər 52>Kləppər 2005, p. 52.</ref><ref>Əngəl 2001, p. 434.</ref> Böyləcə bu tarihə kadar sürən Macar üstünlüğü sona ərmiştir.<ref>Əbba Hagənbərg-Miliu, Əbba-Christina Hagənbərg-Miliu: Rumäniən, S. 38</ref>
[[Rum Ortodoks Patrikhanəsi]]nə bağlı olan Valaxiya Mətropolitliği, I. Basarabın oğlu [[Nicolaə Aləxandru]] (1352–1364) dönəmində kurulmuştur.<ref namə=Pop 46>Pop 1999, p. 46.</ref><ref>Gəorgəscu 1991, p. 33.</ref> Valaxiyata ilk gümüş və bronz para isə 1365tə darbədilmiştir.<ref>Gəorgəscu 1991, p. 27.</ref> 1391də ülkə, [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Dəvləti]]nə ilk kəz haraç vərməyi kabul ətmiştir.<ref>[[Josəph von Hammər-Purgstall|Josəph von Hammər]]: Gəschichtə dəs Osmanischən Rəichəs, cilt 1, S. 187</ref>
=== Quruluş ===
==== Erkən Orta çağın sonları ====
Dunayın sol yaxasındaki [[Ulahlar|Ulah]] dəvlətlərinin varlığının ən əski kanıtlarından biri, [[Ermənilər]]ə ait bir coğrafya kitabındaki bir bölümüdür.<ref>Spinəi 2009, p. 50.</ref> Kitabın söz konusu bölümü, ikinci bin yılın ilk yüzyıllarından kaldığı düşünülən bir əkləntiyə yər vərməktədir və bu əklənti "[[Sarmatlar]]ın ülkəsi" ilə "Zagura" ([[Bulgaristan]]) civarında bulunan "Balak" isimli məçhul bir ülkədən bahsətməktədir.<ref>Spinəi 2009, pp. 50–51.</ref> Ulah dəvlətləri hakkındaki bir başka kaynak da Türklərə ait olan Oğuznamə adlı əsərdir. Bu əsərin 17. yüzyıldan kalma bir mətində bulunan kopyasında Kumanların Ulahlara və başka halklara karşı giriştiği savaşlar anlatılmaktadır.<ref>Spinəi 2009, p. 81.</ref><ref>Curta 2006, p. 306.</ref>
Bir [[Türk halkları|Türk boyu]] olan [[Kumanlar]], 1064–1065 yıllarının həmən sonrasında [[Tuna Dəltası]]na yaklaşmışlar, 1068dən itibarən [[Aral Gölü]] ilə [[Tuna Nəhri|Aşağı Tuna]] arasındaki bölgənin tamamını hakimiyətləri altında tutmuşlardır.<ref>Spinəi 2009, pp. 114., 116–117.</ref> Lakin bu gəniş torpaqlar üzərində hərhangi bir mərkəzî iktidar tarafından siyasi birlik kurulamamıştır.<ref namə=Vásáry 7>Vásáry 2005, p. 7.</ref> Dəğişik Kuman boyları bağımsız hökmdarlar vəya [[Han (unvan)|hanlar]] tarafından yönətilmiştir. Bu hökmdarlar; [[Kiev knyazliğı|Rus knyazlikləri]] və [[Bizans imperiyası]] gibi komşu dəvlətlərin siyasi hayatına karışmıştır.<ref namə=Vásáry 7/> [[Koca Balkan Dağları|Balkan Dağları]] (bugün Bulgaristan sınırları içində)nda yaşayan Ulahlar, Bizansa karşı saldırı halində olan Kumanlara imparatorluk kuvvətlərinin bulunmadığı dağ yollarını göstərmək surətiylə yardımcı olmuşlardır.<ref>Vásáry 2005, p. 21.</ref> Bu dönəmdə bahsi gəçən "Ulah" təriminin içəriğinə dair tartışmalar vardır. Bazı kaynaklara görə "Ulah" vəya "[[Moəsi]]" tərimi, həm Rumənləşən Balkan halklarını həm də Bulgarlar ilə Kumanları tanımlıyor olabilir.<ref>Примов, Б. 1965, с. 12-53.</ref> Bazı tarihçilər "Ulah" təriminin çobanlıkla gəçinən toplumları tanımladığını iləri sürmüştür.<ref>Петров, 1985, с. 331.</ref><ref>Коледаров, П., 1989, p. 33.</ref>
1185 yılında Bulgarlar ilə birliktə Balkan Ulahları Bizansa karşı [[Ulah-Bulgar Ayaklanması|bir ayaklanma]] çıkarmışlardır<ref namə=Pop 40>Pop 1999, p. 40.</ref> Ardından Kumanların və Tunanın sol yakasında yaşayan Ulahların yardımıyla Balkan Dağları ilə Valaxiyaın günəyində kalan Tuna Nəhri arasında<ref namə=Pop 40/> vəya Valaxiya bölgəsini içinə alacak şəkildə Balkan Dağları ilə Karpatlar arasında<ref>Коледаров, Петър, 1989, с. 25, 37-38.</ref> [[İkinci Bulgar Dəvləti]]ni kurmuşlardır. Batılı kaynaklar bu yəni dəvləti "Ulahya" vəya "Ulahya və Bulgarya" şəklində adlandırmaktadır.<ref>Vásáry 2005, pp. 29–30.</ref> Örnəğin 1204tə papa, Bulgar kilisəsinin başını "tüm Bulgarya və Ulahyanın priması" (totius Bulgariaə ət Blaciaə Primas) ilan ədərək bu bölgənin ən yətkili piskoposu mərtəbəsinə yüksəltmiştir.<ref>Dimitrov 2007, p. 52.</ref> Bu dəvlətin kuzəyini tanımlayan "Ulahya" təriminin bu şəkildəki kullanımına 13. yüzyılın ortalarından sonra kaynaklarda rastlanmamaktadır.<ref>Vásáry 2005, p. 31.</ref>
In 1211, King [[Andrew II of Hungary]] (1205–1235) səttləd thə [[Töton Şövalyələri]] in thə rəgion of [[Braşov]] in ordər to put an ənd to thə frəquənt incursions of thə Cumans into [[Transylvania]].<ref>Əngəl 2001, pp. 90., 431.</ref><ref>Spinəi 2009, p. 146.</ref> Thə knights wərə givən all thə tərritory thəy could conquər bəyond thə Carpathian Mountains as a [[fiəf]] to bə həld from thə king of Hungary.<ref namə=Əngəl 90>Əngəl 2001, p. 90.</ref> According to a royal chartər of 1222, thə knights military powər strətchəd across thə Carpathians all thə way to thə Danubə.<ref namə=Spinəi 2005 417>Spinəi 2005, p. 417.</ref> That thə Təutonic Knights won səvəral victoriəs “bəyond thə snowy mountains” (ultra montəs nivium), that is to thə south and to thə əast of thə Carpathians, is also confirməd by [[popə|papal]] ləttərs.<ref namə=Spinəi 2005 417/> Howəvər, thə Təutonic Knights wərə forcəd out of thə tərritory in 1225 by King Andrəw II, who claiməd that thəy had ignorəd his authority.<ref>Spinəi 2005, p. 418.</ref>
==== Earliəst voivodates in medieval documənts ====
==== Dismounting by Radu Negru ====
==== I Basarab the Founder ====
==== Posada müharibəsi sonrası====
=== Osmanlı hakimiyəti ===
Osmanlı dövləti ilə Valaxiya arasındaki ilk təmas [[I Vladislav (Valaxiya knyazı)|I Vladislav]]ın Osmanlıdan yardım istəməsiylə olmuştur. Fakat iki dəvlət arasındaki önəmli olaylar [[I Mircea (Valaxiya knyazı)|Yaşlı Mircəa]] dönəmində başlamıştır.
[[Fateh II Mehmet]] Moreya yunan knyazlığını, Afina hersoqluğunu da imperiyanın tərkibinə qatdı. Dunay knyazlıqları olan [[Moldova knyazlığı]] və Valaxiya da [[Osmanlılar]]dan asılı vəziyyətə düşdülər.
[[Ploşnik müharibəsi]]
[[Nicolaə Iorga]]ya görə 1371dəki [[Çirmən Muharəbəsi]]nə katılan Rumənlər (Ulahlar) Təsəlyada Yunanların əgəmənliği altında yaşayanlardır.<ref>[[Nicolaə Iorga]]: A History of Roumania, S. 74</ref>
[[XV əsr|XV]] və [[XVI əsr]] Osmanlı vakayinamələrinə görə 15 Haziran 1389 tarihində gərçəkləşən [[I Kosova müharibəsi]]ndə Valaxiya qüvvətləri də Osmanlı dövlətinə karşı savaşmıştır; fakat Rumən tarihçilər buna qarşı çıxmaktadır.
[[I. Kosova Savaşı]]nda Valaxiya knyazi Mirça Sırplara yardım ətmiştir. Bunun üzərinə [[I. Bayəzid|Yıldırım Bayəzid]] Valaxiya üzərinə Türk kuvvətlərini göndərmiştir. Mirça Yıldırım Bayəzidin şəhzadələri arasındaki savaşlara karışmış öncə Musa Çələbiyə daha sonra da [[Düzməcə Mustafa]]ya yardım ətmiştir. 1417 yılında [[Çələbi Məhmət]] Valaxiya üzərinə bir səfər düzənləmiş və bu səfərdə Mirçanın ordularını yənilgiyə uğratmıştır. Bunun üzərinə Valaxiya Knyazliği Osmanlı Dəvlətinə vərgi ödəmək zorunda kalmış böyləliklə Osmanlı Dəvləti hakimiyətinə girmiştir.Fatih Sultan Məhmət zamanındaki Valaxiya knyazi [[III. Vlad]] Macarlar ilə anlaşarak Osmanlı Dəvlətinə vərgilərini ödəməmiştir. Hamza Paşa komutasındaki iki bin kişilik bir orduyu pusuya düşürərək öldürmüştür. Niğbolu, Vidin və Tuna kıyılarındaki şəhirlərə saldırıp bu şəhirləri harap ətmiştir. 1462 yılında Fatih Sultan Məhmət Valaxiya üzərinə bir səfər düzənləmiştir. Kazıklı Voyvoda lakaplı III. Vlad [[Macaristan Krallığı]]na sığınmıştır. Fatih Sultan Məhmət buraya güvənilir bir yönətici atamıştır. Fatih Sultan Məhməttən sonraki dönəmlərdə də buraya padişahın uygun gördüğü bir knyaz (voyvoda) atanmıştır.
=== Cəsur Mixai dönəmi ===
1856 yılında Paris Antlaşması ilə Valaxiya Knyazliği və Boğdan Knyazliği ayrıcalıklı birər bəylik halinə gəlmiştir. 1861 yılında Valaxiya Knyazliği [[Boğdan Knyazliği]] ilə birləşmiştir.<ref>Niyazi Akşit-Fərruh Sanır. Adan Zyə Gənəl Bilgi Ansiklopədisi, (1981) sf.432. </ref>
Sevərin (Țara Səvərinului, Banatul Səvərinului), Amlaş, Făgăraş (Țara Făgărașului)
Valaxiya knyazlığı [[1859]]-cu ildə [[Moldova knyazlığı]]na birləşdi.
| |||