05:57, 17 aprel 2014 tarixindəki versiya redaktə Mahir Məhərrəmov (müzakirə \| töhfələr) Təcrübəli istifadəçilər 1.504 redaktə kRedaktənin izahı yoxdur ← Əvvəlki redaktə		11:45, 1 may 2014 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Mahir Məhərrəmov (müzakirə \| töhfələr) Təcrübəli istifadəçilər 1.504 redaktə Redaktənin izahı yoxdur Sonrakı redaktə →
Sətir 8: \| yarımbölmə = [[İlkağızlılar]] \| tip = [[Buğumayaqlılar]] \| yarımtip = [[~~Traxeyalılar~~Altıayaqlılar]] ~~\| sinifüstü = [[Altıayaqlılar]]~~ \| sinif = '''Cücülər''' \| latınca adı = {{btadı\|Insecta\|[[Leach]], [[1815]]}} Sətir 34 ⟶ 33: '''Cücülər''' və ya '''həşəratlar''' ({{lang-la\|Insecta}}) — onurğasız [[buğumayaqlılar\|buğumayaqlı]] ([[Arthropoda]]) heyvanlar tipinə aid olan sinif. Cücülərin 1 milyona yaxın [[növ]]u məlumdur. Yer kürəsinin demək olar ki, hər bir [[ekosistem]]ində mövcuddur. [[Heyvanlar aləmi]]nin təqribən 80%-ni təşkil edən cücülər 30-a qədər [[dəstə]]ni əhatə edir. == Ümumi məlumat == Bədənləri 3 hissədən ibarətdir: baş ([[caput]]), döş ([[thorax]]) və qarın ([[abdomen]]). Bəzi qruplarda bu bədən hissələrində qaynaşmalar görülə bilər. Baş bölgəsində bir cüt antena və bir cüt mürəkkəb göz tapılar. Sinif xüsusiyyəti olaraq sinələri 3 seqmentlidir və hər seqmentdən bir cüt qıç çıxar. Çoxunda 2. və 3. sinə seqmentlərindən bir cüt qanad çıxar. Heyvanlar aləmində "uçma" ilk dəfə bu qrupda ortaya çıxmışdır, ancaq Cücülərin qanadları, quşların qanadlarından fərqli quruluşdadır. Sinə(abdomen ) 11 seqmentlidir və heç bir seqmentdə üzv tapılmaz. Son seqmentlərdə strukturca dəyişikliklər nəticəsi meydana gəlmiş qovuşma orqanı, [[cercus]] uzadılmaları və ya yumurta yerləşdirmə borusu kimi strukturlar görülə bilər. Həşəratda bədən bir-birindən aydın seçilən 3 hissədən ibarətdir: baş ([[caput]]), döş ([[thorax]]) və qarın ([[abdomen]]). Baş hissə buğumların (5 ədəd) möhkəm birləşməsindən əmələ gələn kəllə qutusundan ibarət olub, ağız orqanlarına və bığcıqlara, bir cüt mürəkkəb və ya fasetli gözə və gözcüklərə malikdir. Döş bədənin ikinci hissəsi olub, 3 buğumdan ibarətdir. Hər bir buğumunda bir cüt ayaq vardır. Qanadlı həşəratda isə orta və dal döşün hər biri cüt qanada malikdir. Heyvanlar aləmində "uçma" ilk dəfə bu qrupda ortaya çıxmışdır, ancaq cücülərin qanadları, quşların qanadlarından fərqli quruluşdadır. Qarın bədənin üçüncü hissəsi olub, buğumludur və yetkin formada ayaqlardan məhrumdur. Qarın hissənin döşlə birləşməsi müxtəlifdir. Bu müxtəliflikdən asılı olaraq onlarda oturan, saplaqlı və asılqan qarın formaları vardır. Dəri örtüyü 3 qatdan -kutikula, hipoderma və bazal pərdədən ibarətdir. Əzələ sistemi mürəkkəb quruluşlu olub, əsasən eninəzolaqlı əzələlərdən ibarətdir. Həşəratın ali formalarında əzələ sistemi olduqca maraqlıdır və qanadlar saniyədə 300-1000 vurmaq qabiliyyətinə malikdir. Belə əzələlər iti əzələlər adlanır. Tənəffüs sistemi çoxlu miqdarda hava aparan borulardan, traxeya və traxeollardan ibarətdir. Qan-damar sistemi açıqdır. Qanı (hemolimfa) maye plazmadan və hemositlər adlanan qan cisimciklərindən ibarətdir. Plazma adətən sarımtıl və ya yaşılımtıl rəngli, bəzən də rəngsiz olur. İfrazat funksiyasını malpigi boruları yerinə yetirir. Cazibədar və ya itələyici qoxu, şam, zəhər, ipək, yağ, tüpürcək, [[antikoagülan]] maddə kimi bir çox maddəni ifraz etmək üzrə xüsusiləşmiş çox sayda vəz vardır. Duyğu orqanları və sinir sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Bir çox qrupda, xüsusi vəzifələri olan duyğu orqanlarına rast gəlinir. Ovlanmaq və ya ovçularından qorunmaq üçün son dərəcə müvəffəqiyyətli uyğunlaşmalar qazanmışlar. Rənglənmələri böyük müxtəliflik göstərir. Bəzilərində gecələr işıq saçma xüsusiyyəti var. Cücülər bir qayda olaraq yumurta qoymaqla çoxalarırlar və əksəriyyətinin inkişafında bir [[metamorfoz]] olur. Bəzi qruplarda koloniya halında ictimai həyat nümunələri görünür. Həyat və qidalanma şəkillərinə görə, ağız, bığcıq və ayaq strukturları fərqlidir<ref>Ağayev B.İ., Zeynalova Z.A. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı: Təhsil, 2008, (568 s.) səh.408-441</ref> Xarici sümük tapılar. Böyümə əsnasında xarici sümükin səbəb olduğu məhdudlaşdırma, dəri dəyişməsi ilə kompensasiya edilər. Bədənlərində yalnız xəttli əzələ tapılar. Buna görə də çox sürətli hərəkət edərlər. Tənəffüs [[trake]] sistemiylədir. Açıq dövran sistemi görülər. Bədəndə gəzən tənəffüs mayesi "hemolenf" adını alar və əksəriyyətlə rəngsiz, bəzən də nəfəs yaşıl-sarı rəngdədir. Bədənləri bez baxımından zəngindir. Cazibədar və ya itələyici qoxu, şam, zəhər, ipək, yağ, tüpürcək, [[antikoagülan]] maddə kimi bir çox maddəni ifraz etmək üzrə xüsusiləşmiş çox sayda bez daşıyarlar. Duyğu orqanları və sinir sistemləri yaxşı inkişaf etmişdir. Bir çox qrupda, xüsusi vəzifələri olan duyğu orqanlarına rast gəlinər . Ovlanmaq və ya ovçularından qorunmaq üçün son dərəcə müvəffəqiyyətli uyğunlaşmalar qazanmışlar. Rənglənmələri böyük müxtəliflik göstərər. Bəzilərində işıq çıxarma xüsusiyyəti görülər. ~~Cücülər bir qayda olaraq yumurta qoymaqla çoxalarırlar və əksəriyyətinin inkişafında bir [[metamorfoz]] görülər.~~ ~~Bəzi qruplarda koloniya halında ictimai həyat nümunələri görülər. Həyat və bəslənmə şəkillərinə görə, ağız, antena və qıç strukturları fərqlilik göstərər.~~ == Təsnifatı == Sətir 48 ⟶ 43: [[Qılquyruqlar]] ? (''Triplura'') infrasinfi [[Qanadlı cücülər]] (''Pterygota'') infrasinfi == İstinad == <references/> == Mənbə == [http://www.biolib.cz/en/taxon/id14974/ BioLib] [[Kateqoriya:Buğumayaqlılar]]

Həşəratlar: Redaktələr arasındakı fərq