Azərbaycanda aqroiqlim rayonlaşdırma: Redaktələr arasındakı fərq

a)bu rayon, aqroiqlim yarımrayonunun ərazisinin səviyyəsindən hündürlüyü 450 m, fəal temperatur-9° olur. Burada becərilən kənd təsərrüfatı bitkiləri üzüm, pambıq, dənli bitkilər, tərəvəz meyvə və subtropiklər mütləq suvarılır. Buranın torpaq növləri şabalıdı və açıq şabalıdı rəngdə olur.

 

 

Yarımvilayətin dəniz sahəsindən hündür hissəsinin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 3700 m, fəal temperatur 3800-600°-dək,nisbi rütubətin faizi 50-200, orta minimum temperatur-12-20° olur. Bu yarımvilayət orta dağlıq rayona və yüksək dağlıq aqroiqlim rayona ayrılır.

2. Yüksək dağlıq aqroiqlim yarım rayonun dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 1500 m, fəal temperatur 2000 °, nisbi nəmlik 70-150, orta minimum temperatur -18° olur. Burada kartof, dənli bitkilər, meyvə və tərəvəz bitkiləri dəmyə becərilir. Torpaq növü dağ-meşə qonur rəngdədir.

 

 

Bu rayonun hendirlüyü 3700 m fəal temperatur 2000-600°-dək nisbi nəmlik 150-200 %, orta minimum temperatur -18-20° olur. Torpaq növü dağ-çəmən, meşəaltı sayılır. Ərazisindən otlaq kimi istifadə edilir. Bəzi sahələrdə kartof, meyvəçilik və tərəvəz bitkiləri dəmyə olaraq becərilir.

Yemlik otların inkişaf fazaları. Yemlək otların inkişaf fazalarını qeyd etmək məqsədi ilə tarlalarda yaxud biçənək və otlaq sahələrində müşahidə aparmaq üçün kiçik sahələr seçilir.

 

 

a) taxıl fəsiləsinə aid olanlar - çobantopuzu, payqras, ayrıqotu və s.;

Müşahidə sahəsinin müxtəlif yerləri bitkilərinin əksəriyyətində sünbüllər yaxud süpürgələr əmələ gəlirsə, bu sünbülləmə yaxud süpürgə vermə fazalarının əlamətidir. Bitkilərin əksəriyyətində ilk çiçək qrupu yaxud paxlaşıqların əmələ gəlməsi, qönçələmə yaxud çiçək qrupunun əmələ gəlməsi fazanın əlamətidir.

 

 

Taxıl otlarında sünbülçüyün yaxud süpürgəciyin toz kisələrinin əmələ gəlməsi və tozcuğun görünməsi əlaməti çiçəkləmə fazasıdır. Paxlalı otların çiçək qrupunun birinci çiçəklərində yuxarı ləçəklərinin açılması əlaməti çiçəkləmə fazasıdır.

 

 

Taxıl otlarının sünbülünü ovxaladıqda toxumların tökülməsi bu fazaların əlamətidir. Paxlalı otlarda ilk paxlaşıqlarının saralması və darçını rəng alması fazanın əlamətidir. Örüşlərin otarılması yaxud biçənəklərin otları biçildikdən sonra otların yenidən qalxması. Bu faza otun yazda qalxması əlamətinə uyğun gəlir. Bu fazanı asan müəyyən etmək olmadığı üçün, otun qalxması hər beş gündən bir müşahidəsi qeyd edilir. Sahəni təsvir edən zaman əkmə otların növünü, xüsusiyyətini, səpilmə tarixini və hansı otla qarışıq səpildiyi göstərilməlidir.

 

 

Müşahidə zamanı bu bitkinin aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd edilir; a) çıxış; b) birinci həqiqi yarpaqların əmələ gəlməsi; v) 3-cü həqiqi yarpağın əmələ gəlməsi; q) çiçək qrupunun əmələ gəlməsi; q) çiçəkləmə.

 

 

Müşahidə zamanı bu bitkinin aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd olunur: a) çıxış; b) birinci həqiqi yarpağın əmələ gəlməsi; v) qönçələrin əmələ gəlməsi; q) çiçəkləmə; d) meyvənin ilk inkişafı; c) ilk meyvənin yetişməsi.

 

Müşahidə zamanı bu bitkinin aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd edilir: a) çıxış; b) birinci həqiqi yarpağın əmələ gəlməsi; v) çiçəkləmə; q) ilk göy xiyarın əmələ gəlməsi.

 

 

Müşahidə zamanı bu ağac və kolların aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd olunur: a) tumurcuq açması; b) yarpaqlama (birinci yarpaqların açılması); v) çiçəkləmə; q) çiçəkləmənin sonu; c) meyvənin yetişməsi; d) yarpağın sorta məxsus rəng alması, tökülməsi və tökülmənin sonu.

Bu müşahidəni aparmaq məqsədilə 10 ədəd meyvə ağacı və kolu, ya 10 ədəd tənək bitkisi seçilir. Toxmacarlarda çiçəkləməzdən əvvəl dişi çiçəkli ağaclardan başqa erkək çiçəkliklərdən 10 ağac əlavə seçilir. Çiçəkləmənin sonunun tarixi qeyd edildikdən sonra dişi çiçəkli ağaclar üzərində müşahidəni davam etdirmək lazımdır. Bitkilərin cinsi və sortu mütləq qeyd edilməlidir.

 

 

Tumurcuq böyüyən zaman onun pulcuğunun üzərində açıq zolaqlar, künclər əmələ gəlir. Albalı və gilasın tumurcuqlarının qurtaracağında yaşıl rəngli ləklər olur. Alma tumurcuğunun üzəri tükcüklü olur. Alma tumurcuğunun pulcuqlarının aralarında qəhvəyi tüklər əmələ gəlir. Bəzən tumurcuğun oyanması havaların qış mövsümündə qeyri-adi isti keçməsindən asılı olaraq, hətta fevral ayında da baş verir. Müşahidə zamanı beş ağacın yaxud da tənəyin, yaxud da kolun budaqlarının birində tumurcuğun açılması, onun həmin fazaya dazil olmasını göstərir. Ağacda, tənəkdə, yaxud kolda birinci yarpaqlar açıldıqda, yarpaqlama fazasının tarixi qeyd edilir. Ağacda, tənəkdə, yaxud kolda birinci çiçəklərin açılması çiçəkləmə fazasıdır. Toxumların və s. bitkilərin çiçəkləməsi bir az silkələdikdə tozcuqların tökülməsi ilə əlaqədardır. Çiçəkləmə dövründə zəif şaxtalar olubsa, onların təsiri tarixi ilə birlikdə qeydə alınmalıdır. Müşahidə aparılan bitkilərdə ara-sıra qurumamış ləçəkli çiçəklər vardırsa, bu çiçəkləmənin sonu sayılır. Əgər çiçəklərin yetişməmiş meyvələri vaxtsız tökülmüşsə, bu hadisə quru küləklər, quraqlıq, kənd təsərrüfatı zərərvericiləri, xəstəliklər və s. səbəb olmuşsa, müşahidə zamanı belə hadisələri qeyd etmək lazımdır. Meyvənin, giləmeyvənin yetişməsi. Meyvə ağaclarında, tənəklərdə yaxud kolda birinci meyvələr yetişdikdə sortundan və cinsindən asılı olaraq özünə məxsus rəng alırlar. Bəzi hallarda meyvənin və giləmeyvənin yığımı adi yetişmə dövrü ilə yox, yalnız “texniki yetişməsi” ilə əlaqədar olur. “Texniki yetişməsi” fazası qeyd edilir.

 

 

Müşahidə aparılan meyvə və ağaclarının əksəriyyətində yarpaqların tökülməsi yaxud yarpaqların tək-tək qalması da qeyd edilir. Vaxtından əvvəl yarpaqların saralması, tökülməsi və yaşıl rıng yarpaqların vaxtsız quruması halları baş verərsə, bunları mütləq yazmaq lazımdır.

Azərbaycanda becərilən əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin tam vegetasiyası üçün lazım olan bioloji temperatur cəmi və bioloji temperatur minimumu haqqında aşağıdakı cədvəldə verilir. Bioloji temperatur minimumu bitkilərin hər hansı bir inkiçaf mərhələsinə başlandığı termiq həddir. Bioloji temperatur cəmi isə həmin həddən bitkinin meyvəsi yetişənə qədər olan temperatur cəminə deyilir. Azərbaycanda yetişdirilən bəzi bitkilərin bioloji temperatur minimumu (C°) və bioloji temperatur cəmi (Ə.Əyyubova görə) aşağıdakı cədvəldə verilir. Pambığın istiliyə tələbatı çox olduğuna görə onun məhsulu yığılandan sonra ikinci bitkinin vegetasiyası şərait yaratmır. Buğdanı və digər bitkiləri yığanda çox yerdə torpaq boş qalır, çox miqdarda günəşin istiliyi istifadə edilmir. Bu istiliyin miqdarını hesablamaq üçün müəyyən bir rayonda alnan ümumi temperatur cəmini çıxandan sonra, qalan istilik axtarılan rəqəm olacaqdır. Ə. C. Əyyubovun hesablamaları göstərir ki, ümumi temperatur cəmi və bioloji temperatur cəminin müqayisəsi göstərir ki, Azərbaycanın əksər rayonlarında qiymətli bitkilərin inkişafı üçün şəraiti var, hətta ildə iki dəfə məhsul almaq üçün imkanıda böyükdür. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi soyuq hava kütlələrinin respublikamızın ərazisinə gəlməsi ilə əlaqədar olaraq, havanın temperaturu kəskin surətdə aşağı düşür, ayaz və ya şaxta olur. Lakin belə hal bir-iki gün davam edir. V. N. Stepanova görə yetişmə dövründə arpa, noxud, günəbaxan, yem çuxunduru, kələm və bu kimi başqa bitkilər-4° temperatur şəraitində qismən zərər çəkir,-4°-dən aşağıda isə bitkilərin əksəriyyəti tələf olur.Qarğıdalı, sorqo, kartof kimi bitkilər üçün bu hədd mənfi 3°-dir. Pambıq, lobiya, xiyar,pomidor,çəltik, tütün və s. bitkilər mənfi 1°- 2° soyuqda fəaliyyəti dayanır.

 

 

Azərbaycanın düzənlik rayonlarında – Kür – Araz ovalığında, Gəncə - Qazax zonasında və Naxçıvan MR –ın Araz boyu düzənliyində becərilir.

Respublikamızda 108- F, 24 21 və Başqa sortlar əkilir. Ciyid səpininə aprelin birinci yarsında havanın temperaturu 10°-dən yüksək olanda başlanır. Ciyidin fəal inkişafı 12-15° temperatur şəraitində gedir. Cücərtilər effektiv temperatur cəmi 85-100° -yə çatandan sonra torpaq üzərinə çıxır. Soyuq keçən yaz aylarında temperatur cəmi bir qədər gec toplanır və əkinələ cücərti arasındakı müddət uzanır, bəzən bu müddət 20-30 günə çata bilir. Soyuq yaz aylarında torpaqdakı rütubət çox olduqda çiyid çürüyür.. və cücərti olmur. Isti keçən yaz aylarında isə kifayət qədər nəm torpaqda pambıq bir həftə, yaxud 10 gün ərzində cücərir və msağlam yetişmə qabiliyyətinə malik olur. Pambıq, cücərdiyi ilk günlərdə vegetasiyasını bitirənədək çoxlu işıq və isti tələb edir. Bitkinin normal yetişməsi 25-30° temperatur şəraitində keçir, havanın temperaturu 35°-dən yuxarı olduqda istinin təsirinə çətinliklə dözür və çoxlu su tələb edir. Lakin pambıq quraqlığa davamlı bitkidir. Vegetasiya dövründə müntəzəm yağan 250-300 mm yağıntı bitkinin tələbatını tamamilə ödəyə bilir. Bütün vetegasiya dövrünü pambıq 6-7, bəzən 8 ay ərzində başa vurur. Həmin dövr ərzində bitki 3500-4000° temperatur cəmi tələb edir. Azərbaycanda pambıq ancaq suvarma yolu ilə becərilir. Quru hava və nəm torpaq pambığın inkişafı üçün əlverişlidir. Uzunmüddətli buludlu havalarda isə bitkinin inkişafı zəifləyir və yığım dövrü gecikir. Payız yağışları pambıq yığımı zamanı məhsulun azalmasına səbəb olur. İstər inkişaf, istərsə də yığım dövründə pambıq çoxlu günəş tələb edir. Bitkidə orqanik maddələr günəş işığı və istinin təsiri altında toplanır.

 

 

Buğda həm dəmyə, həm də suvarılan torpaqlarda yetişdirilir. Bitkinin vetegasiya dövrünün uzunluğu düzənlik rayonlarda 228 gündən,dağlıq rayonlarda 305 günədək dəyişir. Payızlıq buğdanın toxumu 12-15° temperatur şəraitində cücərməyə başlayır. A.Şiqalov müəyyən etmişdir ki, kifayət qədər olan torpaqda, payızlıq əkindən cücərməyə qədər 67°, cücərmədən kollaşmaya qədər isə 134° effektiv temperatur tələb edir. Temperatur 3°-dən aşağı düşəndən sonra payızlıq buğdanın və başqa payızlıq bitkilərin vegetasiyası dayanır. Respublikamızın isti payızlıq bitilərin vegetasiyası qış aylarında gündüz havanın temperaturu adətən 3 dərəcədən yuxarı olur, ona görə taxıl gündüz boy atır, gecə isə vegetasiyası dayanır. Bitkinin normal inkişafı üçün ən əlverişli temperatur 20-22° arasında olur. Daha yüksək temperatur şəraitində bitkinin inkişafı surətlənir quru maddələrin toplanma dövrü qısalır və nəticədə taxıl məhsulu azalır. Payızlıq buğdanın vegetasiyası iyunun birinci yarısında başa çatır. A. Şiqalova görə payızlıq buğdanın ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində aşağıdakı miqdarda effektiv temperatur cəmi lazımdır:

Süd yetişkənliyi- mum yetişkənliyi 270°

 

 

Bu bitkinin toxumu 8-10° temperatueda cücərməyə başlayır və 25-30° istilik qarğıdalı üçün ən əlverişli şərait yaradır. Buna görə də qarğıdalı üçün respublikamızın ən əlverişli şəraiti bir qədər mülayim olan dağətəyi rayonlardır. Sortundan asılı olaraq qarğıdalının vegetasiya dövrü 85-150 gün ətrafındadır. Bu bitkinin vegetasiya dövründə tezyetişən sortları 1500-2000, orta yetişən sortları 2000-1500 və gücyütişən sortları isə 2500-3000° fəal temperatur tələb edir. Qarğıdalı torpaqdakı sudan çox səmərəli istifadə edir. Çəltik qarğıdalıya nisbətən daha çox istilik və su tələb edir. Çəltik sortlarının əksəriyyəti öz vügütasiyasını 90-100 gün ərzində başa vurur və həmin dövrdə 2000-4000 ° fəal temperatur tələb edir.

 

 

Bu bitkilərin becərilmə zonası düzənlikdə və həm də dəniz səviyyəsindən 1600-1800 m hündür olan sahələrdə becərilir. Tezyetişən kartof sortları öz vegetasiyasını 70-90, gecyetişən sortlar isə 160-180 gün ərzində Başa vurur. Həmin müddət ərzində tezyetişən kartof 900-1000°, gecyetişən isə 1500-1800° fəal temperatur tələb edir. Kartofu adətən 8-10 dərəcəyədək isinmiş torpaqda əkirlər. Bu temperatur bitkinin cücərmə mərhələsinin bioloji minimumu hesab edilir. Torpağa yaxın hava qatında şaxta-1°-yə çatanda kartofun yaşıl hissəsi qismən, 2°-yə enəndə isə tamamilə tələf olur. Kələmin inkişafı başladığı temperatur kartofa nisbətən 4-5° yüksək olur. Kələmin faraş sortlarının vegetasiya dövrünün uzunluğu 110-150, gecyetişən sortlarınkı isə 175-200 günə çatır. Digər tərəvəz bitkilərinə nisbətən, kələm daha aşağı temperatura tab gətirə bilir. Pomidor da istini çox tələb edir. Onun yetişməsi üçün 170-1900° fəal temperatur lazımdır. Havanın temperaturu 15°-dən az olduqda pomudorun çiçəkləməsi dayanır, bəzi məlumatlara görə havanın temperaturu 10°-dən aşağı enəndə pomidor qızarmır.

 

 

Bitki orqanizminin tələbatını biləndən sonra iqlim materiallarından istifadə edərək onun ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərinin nə vaxt başlayacağını qabaqcadan müəyyən edə bilərik. Bitkilərin bioloji minimumunun ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində tələb etdiyi istiliyin və onların fəaliyyətinin dayanmasına səbəb olan yüksək temperaturun müəyyən edilməsinin onların yetişdirilməsi üçün yeni-yeni rayonlar axtarıb tapmaq işində böyük əhəmiyyəti var.