|
1918-1919-cu ilin avqust ayına kimi Muğan Sovet Respublikası qurulmuşdur.
1974-cü ildə kəndin ərazisindən Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225) dövründə zərb edilmiş pul dəfinəsi aşkar edilmişdir.
XIRMANDALI
1917-ci ildə özünü “Xırmandalı Respublikası”
elan edən bu kəndin tarixi haqqında nə bilirik?
Xəzər dənizinin sahilində, qədim karvan yolunun üstündə yerləşən Azərbaycanın ən ulu və tarixi şəhəri olan Muğan (bəzi mənbələrdə Şiri-Muğan, Mugistan, Muğan şahlığl və Muğaniyyə) ta əzəldən türk tayfalarının yaşayış məskəni olmuşdur. Həmin tayfalar hamısı muğanlılar adı ilə tanınmışdılar. Orta əsrə mənsub olan ərəb müəlliflərindən biri - Müqəddəsi tarixi mənbələrdə Muğan şəhərinin gözəlliyi, əhalisinin səxavəti və hörmətcilliyi barədə məlumat vermişdir. Vaxtilə Masallının Xırmandalı kəndində müxtəlif ərazilərindən tapılan qədim saxsı qablar, silahlar, sikkələr və s. araşdırmaçılara Muğan şəhərinin bu ətraflarda olduğunu söyləməyə əsas verir. Azərbaycan ərazisində yaşayan ən qədim tayfalardan biri də xırmandalılar olub. Xırmandalılar türkdilli tayfa olaraq yazılı mənbələrdə Xırmandalu, Harmandalu, Xudbəndalu və s. kimi adlarla göstərilir.
On altıncı yüzülliyin Azərbaycan tarixçisi və diplomatı Oruc bəy Bayat (1560 1604) qızılbaş tayfalarından bəhs edərkən xırmandalıların Bayat tayfasına mənsub olduqlarını və Səfəvilər dövlətinin siyasi həyatında mühüm rol oynadıqlarını göstərir. (ASE, X c, səh.9. Bakı -1987).
Xırmandalı və ya Xarmandalı sözünü Elxani hökmdarı Sultan Məhəmməd Xudabəndə xanın (hakimiyyət illəri: 1304-1318) və bəzən də Səfəvi şahı Məhəmməd Xudabəndənin (hakimiyyət illəri: 1578-1587) adı ilə bağlayanlar var. Sayca dördüncü Səfəvi şahı olan Məhəmməd Xudabəndənin (1532-1595) gözləri zəif gördüyündən hakimiyyəti onun arvadı, I Şah Abbasın anası Xeyrənnisa Bəyim də idarə edib. Maraqlısı budur ki, bu günlərəcən Xırmandalıda ən çox tanınan alt-yeddi tayfadan biri xeyrənnisəlı kimi qələmə verilir. Xırmandalıların 3-4 əsr bundan öncə Anadoluya və İraqa köçməsi etimal olunur. Çox təəssüflər ki, bu gün də «öz kökündən çoxdan qopub, kökdən yazan» tarixbaz alimlər var ki, tarxin səhifələrinə qara ləkələr salaraq türkdilli tayfaların Azərbaycana X əsrlərdən sonra gəldiyini iddia edirlər. O taylı-bu taylı Azərbaycanımızda onlarca Xırmanlı, Xırmandalı, Xırmantəpə və bu qəbildən olan və s. adlar var ki, bəzilərinin mənşəyi b. e. ə. ikimininci illiyə gedib çıxır.
Yadımdadır, ötən əsrin altımışıncı illərində təhsil aldığım Xırmandalı kənd məktəbində tarix müəllimimiz Əsgər Zahidovun rəhbərliyi ilə Nəsrəddin Tusu adına mədəniyyət tarixini öyrənən dərnək və onun bazasında muzey yaradılmışdı. Az müddətdə bu muzey tarixi keçmişimizdən soraq verən 400-500 nümunə toplandı. Onların hamısı kəndimizin və eyni zamanda, qonşu Hacıtəpə kəndinin ərazisində ekskavatorlar, buldozerlər yer qazarkan torpağın dərin qatlarından üzə çıxan tapıntılar idi. 1974-cü ildə kəndin ərazisindən Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225) dövründə zərb edilmiş pul dəfinəsi aşkar edilmişdir.(Sonralar həmin tapıntılar Masallıda fəalliyyətə başlayan tarix-diyarşünaslıq muzeyinə verildi).
Bəzi araşdırmaçılar türkdilli tayfaların Azərbaycana köçüb gəlməsi fikrində yanıldığı kimi, Xırmandalı sözünün mənşəyində də yanlış nəticələr çıxarırlar.
Xırmandalı və Muğan haqqında maraqlı tədqiqatların müəllifi professor Əsgər Zahidov məqalələrinin birində gösətərir ki, Həsən bəy Zərdabi adına Gəncə Pedaqoji İnstitutunun dossenti, nizamişünas alim Xəlil Yusifovun (sonra filologiya elmləri doktoru, professor-N.Ə.) yozumuna görə, Xırmandalı sözünün mənası «tikanlı gül» deməkdir.
Lakin bu da bir həqiqətdir ki, Azərbaycanın əksər bölgələrində çəltik əkini sahəsi xır adlanırdı. Bəzi türkdilli tayfalarda xır – düzənlik, tarla, zəmi mənalarında işlədilir. Əzəldən əkin-biçinlə məşğul olan dədə-babalarımız taxılın döyülüb və təmizlənməsi üçün ayrılan yerə, meydançaya xırman deyiblər. Adətən, belə yer külək tutan, açıq sahələr olurdu. Bu gün Masallının başqa, xüsusən də dağətəyi kəndələrindən fərqli olaraq, Muğan kəndəlrində, o cümlədən Xırmandalı kəndində həyətyanı əkinçilik sahəsinə xırman deyirlər.
Bütün bunlarla yanaşı Xırmandalı sözünün mənşəyi barədə el arasında rəvayətlər də mövcuddur. Kəndin qocaman sakinlərindən biri Məşhədi Əliheydər kişinin yaddaşından qələmə alduğım bu rəvayət isə vaxtilə 30 il bundan qabaq radionun «Bulaq» verilişində səsləndirilib və səksəninci illərdə «Sovet kəndi» adlanan qəzetin «Azıx folklor muzeyi» guşəsində çap olunub.
Rəvayətdə nəql olunur ki, ötənlərdə mehribançılıqda, hörmətçillikdə və nəfsitoxduqda ad çıxarmış iki qardaş bu oymaqda bir əkər, bir biçər, dəni dəyirmanda bir üyüdərmişlər. Bölgüyə gələndə hər kəs qədərincə götürüb bəsimdi deyərmiş… Günlərin bir günü qardaşlar xırmandan paylarına düşən məsulu öz evlərirnə aparırlarmış. Böyük qardaş evliymiş. Düşünür ki, mən evli-eşikli adamam, güzaranım da pis deyil. Qoy kiçik qardaşımın payı çox olsun! Bu gün-sabah ailə qurar, ehtiyacı olar… Elə bu fikirlə öz payından bir hissəni ayırıb qatır qardaşının payına… Subay qardaş da öz-özlüyündə götür-qoy edir ki, böyük qardaşım evli-eşiklidir, bir çətən külfəti var, mənimsə nə yeyənim var, nə dağıdanım, qoy məhsulun çoxunu o aparsın. Və öz payından böyük bir hissəsini qatır qardaşının nayına… Bu minvalla paydakı nişan hər gün pozulur. Xırmandan məhsul tükənmək bilmir. El-obaya hay düşür ki, balam bu qardaşların xırmanı hey aşıb-daşır, xırman dolu qaldı…
Sonralar bu qardaşları el arasında nişan verəndə deyərmişlər ki, Xırmanı dolu olan filankəslər. Əliheydər kişi deyirdi ki, özümdən qabaq yaşayan ağsaqqalların dediyinə görə, bizim Xırmandalı kəndinin adı bu əhvalatdan binə tutub. (Bax: «Azıx folklor muzeyi», «Sovet kəndi» qəzeti, 26 iyul 1985)
Burdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Xırmandalı bir çox qədim mənbələrdə işlədilən Harmandalu və Xırmandalu sözünün eynidir. Hətta qardaş Türkiyədə «Harmandalı» adlı qədim folklor rəqsi də mövcuddur. Bakıda fəaliyyət göstərən türk iş adamlarından biri Harmandalı soyadını daşıyır.
Bəs Xırmandalılar tayfası indiki Xırmandalıya necə və nə vaxt gəlib çıxıblar?
Səfəvilər dövlətinin süqutundan bir müddət keçəndən sonra Azərbaycanın müxtəlif xanlıqlarında tez-tez münaqişələr olurdu. Ərdəbil xanlığında belə münaqişələrdən usanmış tayfa başçısı Şahsevən Məhəmməd xanın tabeliyində olan xırmandalıların böyük dəstəsi köçüb Xəzərin qərb sahilində məskən salmışlar.
Onu da qeyd edim ki, bura – Xırmandalıya Qarabağ xanlığından ayrılıb gələn ailələr də vardı. Əsgər müəllimin araşdırmalarından bəlli oldu ki, Tbilisi Dövlət arxivində saxlanılan sənədlərin arasında xırmandalıların Quba xanı – Fətəli xanın adına yolladığı ərizədə burada yurd salıb, yaşamağa icazə istədikləri bildirilir... Alimin qeyd etdiyinə görə, şahsevənlərdən ibarət olan xırmandalıların əsas məşğuliyyəti əkinçilik və maldarlıq olub.
Yeri gəlmişkən, xatırladım ki, Xırmandalı həm də əzəldən ovçuluq üçün əlverişdi yer olub. Otən əsrin qırxıncı illərinin sonunda bura xalq şairi Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Zeynal Xəlil və başqa görkəmli adamlar ova gəliblər.
Masallının Xırmandalı kəndində yaşayan bəzi ailələrin Biləsuvarın Xırmandalı kəndində yaşayan ailələrlə qohumluq əlaqəsi mövcuddur. Ən mapraqlısı da budur ki, Şəhriyar düzənliyi və ya yaşayış yeri kilometlərlə bir-birindən aralı olsa da, hər iki rayonun ərazisində vardır.
HAŞİYƏ: Təbrizdə nəşr olunmuş “Tarixi Əfşar” kitabına istinadən muğanlılar yüzlərlə əfşar tirələrindən biri hecab olunur. Kitabın “Əfşar elinin oymaqları və tayfa-tirələri” hissəsində yazılır: “Quzey Azərbaycanında Əfşar elinin Araşlı (Ağcəbədi), Qırxlı (Tovuz), Xırmandalı (Biləsuvar, Masallı) oymaqları qərar tutublar”.
Məşhur türkoloq Mahmud Kaşğari (XI əsr) məlum “Divani-lüğətittürk” əsərində Əfşar elini 22 oğuz tayfalarından biri kimi qeyd etmişdir. Bu tayfa Azərbaycanda Səfəvilər dövlətinin – Qızılbaş ulusunun əsasını qoyan 7 tayfadan biri olmuşdur. Əfşarlar tarixən çevik, mərd, döyüşkən, ova həvəsli tayfa olub.
1514-cü ildə Çaldıran döyüşündə Qızılbaş ordusunun cinahına Sultanəli Mirzə Əfşar başçılıq edib. Şah İsmayılı əsir götürmək istəyən osmanlılara: “Şah İsmayıl mənəm” deyərək əsir alınıb. Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, Sultanəli Mirzə üzdən dayısı oğlu Şah İsmayıla çox oxşayırmış. Görkəmli əfşar sərkərdəsi Nadir şah Əfşar Muğan qurultayında şah seçilərək (1736-1747) Əfşarlar imperiyasını yaratmış, tarixə Asiyanın sonuncu fatehi kimi düşmüşdür.
Yaşlı nəslin dediyinə görə, ötən əsrin 10-30-cu illərində Muğanda qızılağaclı Qoçu Məmməd, xoşçobanlı Qaçaq Mozu kimi cəsur və qorxmaz igidlər olub. Qoçu Məmməd çarı devirmək üçün İ.V.Stalinə əvvəl Salyan, sonra Lənkəran banklarını çapmaqda yardım edib. Qaçaq Mozu isə silahlı dəstə yaradaraq şura hıkümətinə qarşı mübarizə aparıb. Onun Şanapədərədən sonra sığınacaq tapdığı yerlərdən biri də Xırmandalı kəndi idi.
XX əsrin əvvəllərində Masallıdan 16 kilometr aralıda yerləşən Xırmandalının şimalında Bakı kapitalisti “kürü kralı” Danil Mayılovun balıq vətəgələri olub. Tarixçi-alim M.Abbasovun araşdırmalarına görə bu vətəgələrdə 3500 fəhlə, o cümlədən Həştərxandan gətirilmiş 500 rus qadını çalışırmış. Vətəgədə çalışan fəhlələr tez-tez qiyam qaldırırmış. 1917-ci ilin yazında müvəqqəti hökumətə etiraz əlaməti olaraq kəndin fəalları balıq vətəgəsində çalışan fəhlələrlə birləşib «Xırmandalı Respublikası» yaradılması barədə qərar qəbul edirlər. (Mənbə Ə. Zahidov «Xırrmandalı Respublikası», «Azərbaycan gəncləri», 11 noyabr 1986-cı il). Dövrün ən nadir hadisələrindən sayılan Xırmandalı Respublikası çox çəkmədi (elan olunduğu gündən 105 gün sonra) ki, tənəzzülə uğradı. Az sonra bölgədə daha geniş ərazini əhatə edən və eyni aqibəti yaşayan Muğan Sovet Respublikası quruldu...
37-ci illərdə Masallı rayonunun digər kəndlərində repressiyadan yayınan bir çox din xadimlərinə Xırmandalı kəndində dövrünün tanınmış ruhanisi Seyid Mir Səmid ağa evində sığınacaq verərək onları ölümün pəncəsindən və Sibirə sürgündən xilas etmişdir. Mir Səmid ağa keçmiş inqilabçı Mirbəşir Qasımovun (1938-ci ildən 1949-cu ilə kimi- yəni ömrünün sonunadək Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin sədri olub) bibisi oğlu idi. Oğlu Mir Məhəmmd Hüseynov yetmişinci illərin sonunda Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev tərəfindən «Sosialist Əməyi Qəhrəmanı» fəxri adı ilə təltif edilib. Sağlığında Masallıda Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, «Əməkdar inşaatçı» Məmməd Hüseynovun şərəfinə şahmat turnirləri keçirilərdi.
Bu gün də bu ənənə Xırmandalı kəndinin idmançıları tərəfindən davam etdirilir. Bu xeyirxah insanın, böyük el ağsaqqalının xatirəsi əziz tutulur. Hər ilin mayında Xırmandalıda M. Hüseynovun xatirəsinə həsr olunmuş müxtəlif idman turnirləri keçirirlər. Ədəbiyyata və zamana sığmayan bu insanın ömür yolu haqqında 2003-cü ildə «Adiloğlu» nəşriyyatında «Bizim ağamız» adlı sənədli povest və xatirələr kitabı işıq üzü görüb.
Yeri gəlmişkən, həmin kitabda Azərbaycanın tanınmış görkəmli adamları – Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayevin, dövlət xadimləri Həsən Həsənovun, Süleyman Tatlıyevin, xalq yazıçısı İmran Qasımovun, xalq artisiti Nəsibə Zeynalovanın, professor Zeydulla Ağayevin və başqalarının xatirəli yer alıb. Kəndin yetirməsi şair Səddulla Kərim isə mərhumun xatirəsinə şeirlər toplusundan ibarət kitab həsr edib.
Xırmandalıda doğulub boya-başa çatan Xudakərim Məftun bəhri-təvil yazan şairlərdən biri olub. Onun oğlu Arif Fərzəli də şairdir. Qorki adına dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun məzunu, bir çox şeir kitablarının müəllifidir. Əsgər Zahidov tarix və pedaqoji sahədə tanınmış alim-professor idi, onun şagirdləri Hekayət Yusifov texnika elmləri, Rakif Qasımov və “Şöhrət” ordenli Ağaşirin Quliyev kimya, Mürvət Abbasov tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktorları, Füzuli Bayat isə filologiya elmləri doktoru, professordur. Tərcüməçi – alim Əziz Gözəlsoy Azərbaycan – Fransız ədəbi əlaqələrinin inkişafına böyük töhfələr verib. Bu gün onun yolunu alimin qızı Yaqut xanım davam etdirir.
1941-1945-ci il faşist Almaniyası ilə savaşda iştiak edən 150 nəfər xırmandalılardan 73-ü həlak olub. Qarabağ uğrunda savaşlarda kənd 6 şəhid verib, 2 nəfər itkin düşüb. İtkin düşənlərdən biri – Nasir Gözəlsoy mərhum tərcüməçi – alim Əziz Gözəlsoyun oğludur. Nasirin və Xırmandalı şəhidlərinin döyüş yollarından “Bakı açıq şəhərdi” və “Qara sarmaşıq” romanlarında ətraflı bəhs olunub.Bu gün qəlblərində böyük Azərbaycan sevgisi daşıyan xırmandalılar təkcə resplikamızda deyil, onun hüdudlarından kənarda yaşayıb fəaliyyət göstərirlər.
MUĞAN HAQQINDA ƏFSANƏ
Deyirlər, bu yerlərin təbiəti çox gözəl, adamları isə igid olub. Oğlanlar qızları, qızlar da oğlanları bacarığına, igidliyinə, qəddiqamətinə görə sevər, icdivac bağlayarmış. Rəvayətə görə Muğan enlikürəkli, sağlambədənli, ağıllı və qoçaq oğlan idi. Göytürk el – obasının qızları elə buna görə də ona bir könüldən min könülə aşiq olmuşdular. Muğan isə Zivər adında bir qızı sevirdi. Hər ikisi bir obada böyüyüb boya-başa çatmışdılar. Onlar el şənliklərində, toybayramlarda keçirilən yarışmalarda: ox atmaqda, at çapmaqda, qol çırmalayıb qurşaq tutmaqda bir-birinə üstün gəlmək üçün çox səy göstərsələr də, sonda oyunu heç-heçə qurtarardılar. Muğan uzaqdanyaxından Zivəri heyrətlə süzür, bir-birinə tuş gələndə danışmağa söz tapmır, nitqi tutulardı. Zivər də onun bu halına gah həyəcanla tamaşa edər, gah da xəfifcə gülümsünərək köks ötürərdi.
O əyyamlarda atəşgahlarda dua mərasimi zamanı elin igid oğlanlarına xoşbəxtlık, bəxtiyarlıq arzulanardı. El ağsaqalları həmişə igid Muğana xeyir-dua verib deyərdilər: “Bizim Aşina tayfasından olan qoçaq Muğanımızın nə qədər canı sağdır, sürülərimiz otlaqlarda arxayın otlayacaq, adamlarımız azad gəzəcək, yamyaşıl meşələrimizə, durnagözlü bulaqlarımıza, ceyranlı-cüyürlü çöllərimizə yaddelli qəbilələr göz dikməyəcəklər. Tanrı onu qorusun...” Bax Muğan elin hörmətini, elin məhəbbətini beləcə qazanmışdı. Aşina sülaləsinin başçısı Qara xaqan dünyasını dəyişəndən sonra ağsaqqalların xeyir- duası ilə taxta cəsur Muğan çıxdı. O, el-obanı nəinki yaddelli qəbilələrin hücumundan qoruyurdu, hətta ətrafına yığdığı igidlərlə İpək yolunu öz nəzarətı altına alıb, güc və qüdrət sahibi olmuşdu.
Lakin yağılara qarşı nə qədər sərt, amansız olsa da, Muğan hamı kimi öz elinin adət-ənənəsinə qayğı göstərirdi. Yaxşı bilirdi ki, elin adət-ənənəsini icra etməyincə Zivərə qovuşmaq üçün toy mərasimini başlamaq qəbahətdir. Bu eldə bir-birinə könül verən oğlanla qızın, ilk növbədə, nəsli, qohumluğu öyrənilirdi. El atətincə qohumla ailə qurmaq olmazdı. Sonra bir-birinin ardınca məhəbbət və sədaqət sınaqları başlanırdı. Son sınaq və söz qız atasının idi. Zivəri atası İpək yolu uğrunda son savaşda şəhid olmuşdu. Ona görə anası Muğanı el ağsaqqallarının hüzurunda qəbul edib dedi: “Mən qohumluğa razıyam. Amma bu icdivacla bağlı bir xahişim var. Bizim el-oba alaçıqlarda, bir-birindən uzaq oymaqlarda yaşayır. Düşmən basqın edəndə qız –gəlinləri, köpə uşaqları qorumaq üçün sığınacaq yerimiz olmur. Muğan, sən kücələri enli, ətrafı hündür hasarlı bir şəhər salmalısan.
Şəhər axar çayın üzərində, dəniz kənarında tikilməlidir. Yalnız bundan sonra öz qızımın toyuna razılıq verəcəyəm”.
Şəhər salmaq asan deyildi, özü də həm çox ağır zəhmət, həm də uzun vaxt tələb edirdi. Bu düşuncələr Muğanın qəlbini sıxdı, o, ruhdan düşdü. Elın ağsaqqalları və başbilənləri ona ürək-dirək verdilər: “Oğul, sən bizim göytürk elinin xaqanısan. Oturduğun taxt, başına qoyduğun “Cıqqa –buta” sənin taleyinə -qismətinə yazılıb. Özün də yaxşı bilirsən ki, “Cıqqa-buta” mərdliyin, cəsurluğun, şərəf və şücaətin simvoludur. Sən cəsur olduğun qədər bizim xalqımız da əməksevərdir. Bu xalq ulu Tanrının iradəsi ilə onu qoruyan igidi darda qoymaz! Biz hamımız elliklə qolumuzu çırmalayıb daş daşıyarıq, gözəl bir şəhər salarıq. Dünyagörmüş dədələrimiz “Elin gücü, selin gücü” demişlər. Bir şəhər nədir ki, xalq onun inşasında acız qala, sənrazılıq ver! Dəniz kənarında tikilən şəhər alınmaz qala olacaq. Bundan sonra sən öz igidlərinlə uzaq səfərə çıxanda bizdən də nigaran qalmazsan...”.
Ağsaqqalların öyüd-nəsihəti Muğanı rulandırdı. Hamı qolunu çırmalayıb işə başladı. Elin gücü ilə ətraf divarları qırmızı kərpicdən hörülmüş böyük bir şəhər salındı. Şəhərin darvazası Xəzərin ləpədöyəninə açılırdı. Şəhər dənizə gur axan Gür-Gür çayın hər iki sahilində ucalan möhtəşəm qalaya bənzəyirdi. Novruz günlərindətəzə salınmış şəhərdə yeddi gün, yeddi gecə böyük toy məclisi quruldu.
Muğan vüsala çatdı. Xalq bu təzə şəhəri öz igid oğlunun adı ilə Muğan adlandırdı.
Qəhrəman Muğan xaqan yeni-yeni igidliklər göstərdi. Hərbi səfərlərə çıxanda gözü arxada qalmadı. Onun igidliyi ellərdən-ellərə, dillərdən – dillərə yayıldı.
Qeyd: Əfsanə Muğanşünas alım Əsgər Zahidovun 1969-cu ildə “Ulduz” jurnalının 10-cu sayında dərc olunmuş “Haradasan Muğan şəhəri” məqaləsi əsasında yazıçı – jurnalist Nurədin Ədiloğlu tərəfindən “Masallı folkloru” kitabı üçün yeni variantda işlənmişdir.
== Əhalisi ==
== Mədəniyyəti ==
XX əsrin əvvəllərinə qədər kənddə məktəb olmasa da,savadlı adamları var idi.Kəndin imkanlı adamlari oğlan uşaqlarını din xadimlərinin yanına qoyur,fərdi üsulla təhsil almalarına şərait yaradırdilar.1923-cü ildə Xırmandalı kəndındə ilk məktəb təşkil olunmuşdur.Məktəb binası kimi kəndin xeyırxah adamlarından olan Abuzər Məşədi Abbas oğlunun(1879-1929)evindən istifadə olunmuşdur.Kəndin ilk ali təhsillıləri Fərrux Məmiyev,Ruhulla Zahidov olmuşlar.Pedoqoji elmlər namizədi Əsgər Zahidov,tərcüməçi-alim Əziz Gözəlsoy, yazıçı-jurnalist Nurəddin ƏDİLOĞLUMuğanlı,filologiya elmləri doktoru Füzuli Bayat,kimya elmləri namizədi Rakif Qasımov,tarix üzrə fəlsəfə doktoru Mürvət Abbasov,kimya elmlər namizədi Ağaşirin Qulıyev,şair Arif Fərzəli və b.Xırmandalının tanınmış ziyalılarındandır.
Bakıda neçə-neçə yaraşıqlı bınaların tikintisinə rəhbərlik etmiş Sosialist Əməyi Qəhrəmanı,Əməkdar İnşaatçı Haçı Mir Məhəmməd Hüseynov Xırmandalı kəndındə anadan olmuşdur. (1927-2001)
Kənddə 2 məscid,orta məktəb,tibb məntəqəsi,poçt və ATS binası mədəniyyət evi,muzey fəaliyyət göstər.
*Z.Bünyadov Azərbaycan Atabəyləri dövləti(1136-1225)Bakı 2007
*Mürvət Abbasov Xırmandalı faciəsi --"Cənub xəbərləri" qəzeti, 13 mart 2013-cü il
*Fərahim Xələfli, Nurəddin Ədiloğlu, "Masallı - cənnət misallı", Qanun nəşriyyatı, 2013, səh 282-291.
*http://www.baymedia.az/news.php?id=44190#.VBkf_3wTuIV (Bay Media İnformasiya agentliyi 15.09.2014
{{Masallı rayonu kənd/qəsəbələri}}
| 