Vikipediya

Yusif Məmmədəliyev: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{Alim
|Adı = YusifTovi MəmmədəliyevLovis
|Orijinal adı = YusifТовий HeydərЕгорович oğlu MəmmədəliyevЛовиц
|Şəkil = Y.H.Məmmədəliyev.jpg
|Şəkil miqyası = 200
|Şəkil məlumat =
|Doğum tarixi = {{doğum tarixi|1905|12|31}}
|Doğum yeri = [[OrdubadHöttingen şəhəri]], [[Naxçıvan]],<br/>{{Rusİmp}}
|Vəfatı = {{vəfat tarixi və yaşı|1961|12|15|1905|12|31}}
|Vəfat yeri = [[Bakı]], {{AzSSR}}
|Vətəndaşlıq = {{Rusİmp2}}→<br/>{{USSR}}
|Elm sahəsi = kimya
|Alma mater = [[ Hötting universitet ]]
|İş yeri =
|Elmi dərəcəsi = kimya elmləri doktoru (1942)
|Elmi vəzifəsi = professor (1942), akademik (1945)
|Elmi rəhbəri =
|Tanınmış yetirmələri =
|Tanınır = kömürlə adsorbsiya hadisəsini kəşf etdi
|Mükafatları =
|Mükafatları = {{"Lenin" ordeni|1944}} {{SSRİ dövlət mükafatı|1946}} {{"Şərəf Nişanı" ordeni|1951}} {{"Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni (SSRİ)|1954}}
|İmzası =
|İmzanın eni = 15 sm
|Sayt =
}}
 
'''Lovis Tovi Yeqoroviç''' ([[25 aprel 1757]]-[[7 dekabr 1804]]) — görkəmi rus kimyaçısı, Peterburq Elmər Akademiyasının akademikidir[[ Peterburq Elmlər Akademiyasi]] (1793)
'''Məmmədəliyev Yusif Heydər oğlu''' ([[1905]]-[[1961]]) — Azərbaycan-sovet kimyaçı alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərb. SSR EA akademiki (1945) və prezidenti (1947-1951 və 1958-1961), SSRİ EA müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). SSRİ Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958-1961) və Azərb. SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955-1959) deputatı.<ref>Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, VI cild, Bakı-1982, səh. 496</ref>
 
== HəyatıTərcüməyi-hal ==
Höttingendə anadan omuşdur. 1768-ci idə atası, astronom Q.M.Lovislə Rusiyaya köçmüşdür. Puqaçov üsyanı zamanı atasının faciəli ölümündən sonra riyaziyyatçı Leonard Eylerin himayəsində tərbiyə amışdır. Peterburqda Baş əczəxanada şəyird olmuşdur. Höttingen universitetində təhsil almışdır (1780-1797-ci illər). 1784-1797ci illərdə yenidən Peterburqda Baş əczəxanada işləmiş vəğz tədqiqatlarının böyük bir hissəsini burda yerinə yetirmidir. 1797-ci ildən başlaayaraq rəsmən Peterburq Elmər akademiyasının professoru olsa da, özünün ev laboratoriyasında fəaliyyət göstərmişdir.
Yusif Məmmədəliyev Naxçıvan MR-in [[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur. [[1926]]-cı ildə V. İ. Lenin adına Ali Pedaqoji institutunu bitirmişdir. [[1942]]-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkillləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, [[1945]]-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945 ildə Azərbaycan SSR EA-nı yaradanlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945 ildə o, Azərb. SSR EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. [[1951]]-[[1954]]-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, [[1954]]-[[1958]] illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.
 
== Elmi fəaliyyətiişləri == ▼
Y.H.Məmmədəliyev 15 dekabr [[1961]]-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.
Tədqiqatları kimyanın müxtəlif problemlərinə həsr edilmişdir. 1784-cü ildə məhlulların ifrat doyması və soyuması hallarını aşkar etmiş; kristalların yetişmə şəraitini müəyyən etmişdir. 1785-ci ildə məhlullarda kömürlə adsorbsiya hadisəsini kəşf edərək, onu ətraflı tədqiq etmiişdir. Su, spirt və arağın, əczaçılıq preparatlarının və üzvi birləşmələrin təmizlənməsi üçün ağac kömüründən istifadə edilməsini təklif etmişdir. Duzun məhlullarda kristalaşmasını tədqiq etmişdir. duzarın analiz zamanı individual kristal modifikasiyalarını istifadə etmək məqsədi ilə müxtəlif maddələrin 288 modelini hazırlamış və onları kimyəvi əlamətlərinə görə təsnifatlandırmışdır. Bir neçə soyuducu qarışıq işləyib, hazırlamışdır.
[[Şəkil:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi]]
Buzlu sirkə tirşusunun alınma üsulunu kəşf etmişdir (1789). İlk dəfə kristal qlükoza (1792), xörək duzu dihidratı (1795) və kristal aşındırıcı qələviləri (1795) almışdır. Susuz (mütləq) dietil efiri və etil spirti haırlamışdır; sonuncunu barium, stronsium və kalsium duzlarını parçalamaq üçün istifadə etmişdir. O, ilk dəfə onun adı ilə Lovis vətəri adlanan, bəzən qalonu müşaiyət edən optik hadisəni aşkar və təsvir etmişdir.
▲== Elmi fəaliyyəti ==
[[Şəkil:1996 The 90th Anniversary of anacademician Yusif Mammadaliyev.jpg|right|thumb|200px|Azərbaycan markası üzərində Yusif Məmmədəliyevin təsviri]]
Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref>http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir.
 
Aromatik, parafin və sikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir.
 
Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur.
 
Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin və məşhur "Molotov kokteyli" ixtira etmişdi.<ref>http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384</ref>
 
Y.H.Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto</ref>
 
== Əsas elmi nailiyyətləri ==
Y.H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957-58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html</ref>
 
Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir.
 
Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun - partlayıcı maddələr üçün xammalın - əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref>
 
Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39-42.</ref>
 
Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y.Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref>http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif</ref> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni (SSRİ)]] (1954) və [["Şərəf Nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref>Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, VI cild, Bakı-1982, səh. 496</ref>
 
Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y.H.Məmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N.S.Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.<ref>http://gizliilimler.tr.gg/Yusif-Memmedeliyev,-Nobel--Oe-d.ue.l.ue.n.ue.-Ni%E7in-Alamad%26%23305%3B-f-.htm</ref> SSRİ DTK-nın sədri A.Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı.
 
Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu - bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref>
 
== İstinadlar ==
Sətir 62 ⟶ 42:
 
== Mənbə ==
*[[AMEA]]
 
| müəllif = [[ Fiqurovski , Nikolay Aleksandroviç | Fiqurovski N. A.]] ,[[ Uşakova , Nina Nikolayevna | Uşakova N. N. ]]
{{AMEA prezidentləri}}
 
 
| başlıq = Tovi Eqoroviç Lovis
[[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]]
[[Kateqoriya:AMEARusiya prezidentlərikimyaçıları]]
[[Kateqoriya:AzərbaycanSankt-Peterburq alimləriakademiyasının həqiqi üzvləri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]]
[[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]]
[[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]]
[[Kateqoriya:Ordubadda doğulanlar]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]]
[[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]]
[[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Yusif_Məmmədəliyev"