Məhəmməd Naxçıvani: Redaktələr arasındakı fərq

Məşhur ictimai-siyasi xadim və dilçi-alim Hinduşah Naxçivaninin oğlu görkəmli alim və siyasi xadim Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçivani XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvəllərində yaşamışdır. Atası kimi o da yaxşı təhsil almışdı, [[Azərbaycan]], fars və ərəb dillərini kamil bilirdi. Qələmindən bir neçə dəyərli əsər çıxdıqdan sonra onu [[Təbriz]]ə, [[Elxanilər]]in sarayına dəvət edirlər və o, burada münşi (katib) vəzifəsində uzun müddət əsasən maliyyə məsələlərin üzrə çalışır. Onun alim kimi nüfuzunu və öz sahəsindəki böyük xidmətlərini nəzərə alaraqalınaraq ona Şəms-i Münşi ən-Naxçıvani (Naxçıvandan olan münşilərin günəşi) ləğəbi verilmişdir.

Nəhayət, [[1366]]-cı ildəil aprelin6 6-daapreldə həminbu iri həcmli əsərini tamamlayaraq, onu Dəstur əl-katib fi təyin əl məratib (Dərəcələrin müəyyənləşdirilməsində katiblər üçün vəsait) adlandırır. Əsəri [[ElxinlərElxanilər]]dən sonra [[Azərbaycan]]da hakimiyyətə gəlmiş və [[Təbriz]]i bu yeni dövlətin paytaxtı kimi saxlamış [[Cəlairilər]] sülaləsindən olan [[Şeyx Üveys]]ə həsr edir.

Orta əsrlərin elm və dövlət xadimləri həmin əsəri yüksək qiymətləndirmişlər və bu da Məhəmməd Naxçıvaniyə böyük şöhrət gətirmişdir. Vaxt keçdikcə bu cür əsərlər yaranmamış, həmçinin müharibələr zamanı bir çox dövlət arxivləri məhv olunmuşdur. Məhz bu səbəbdən əsərin dəyəri da artmış və bütün dünyada məşhur olan siyasətçi və islahatçı alimlər [[Nizam əl-Mülk]]ün [[Siyasətnamə]]sini və [[Rəşid əd-Din]]in [[Came ət-Təvarix]]i ilə bərabər tuturlar.

Məhəmməd Naxçıvaninin həmin vəsaitiəsəri [[Elxanilər]] dövründə [[Azərbaycan]] dövlət quruluşu və ictimai-siyasi həyatının müxtəlif sahələrini əks etdirən nadir ensiklopedik əsərdir. Burada vergi qoyulmasının iqtisadi-hüquqi normaları, torpaq üzərində və digər mülkiyyət məsələləri, məhkəmə və pul dövriyyəsinin müxtəlif problemləri öz əksini tapıb. Bundan başqa əsərdə din, dinlə dövlətin qarşılıqlı münasibətləri, fəlsəfə və cərayanlar, mədəniyyət, ticarət, sənətkarlıq və incəsənət, hətta xəttatlıq alətlərindən istifadə məsələlərinə dair suallara da cavab tapmaq mümkündür.

Kitab bir çox dillərə tərcümə edilmiş və nəşr olunmuşdur. Əsərin [[Bakı]] nəşri Məhəmməd Naxçıvaninin tədqiq və təbliği üçün böyük əmək sərf etmiş akademik [[Ə.Əlizadə]] tərəfindən hazırlanmışdır. Əlizadə ona geniş şərh də vermişdir.

Məhəmməd NaxçıvaniNaxçıvaninin qələmindən çıxan başqa bir əsər-fars dilinin izahlı lüğəti olan Sihahül-fürs də az əhəmiyyət kəsb etmir, baxmayaraq ki, həmin lüğət son vaxtlara qədər tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmışdır. İndi artıq lüğətin müəllifliyi ilə əlaqədar mübahisələr həll olunmuş və onun fars leksikoqrafiyası tarixindəki əhəmiyyət yüksək qiymətləndirilər. Bir çox araşdırıcılar bu nəticəyə gəlmişlər ki, XI-XIII əsrlər ərzində fars dilçiliyi sahəsində aparıcı rol [[Azərbaycan türkləri]]nə məxsus olmuşdur.

Burada oxucu [[fars dili]]nin fonetika, qrammatika və toponimikasınatoponimiyaya dair geniş məlumat tapa bilər, həmçinin elə şairlərdən nümunələr gətirilir ki, onların adları orta əsrlərin salnamə və müntaxabatlarında çətin rast gələ bilər.

Məhəmməd Naxçıvaninin əlyazmaları dünyanın bir çox kitabxanalarında saxlanılır və bunlarınonların tədqiqinə [[Avropa]] və Şərq alimləri çoxlu əsərlər həsr etmişlər.