|
Dumanlar və onların yaranma səbəbləri
[[Şəkil:Encyclopedie de D'Alembert et Diderot - Premiere Page - ENC 1-NA5.jpg|thumb|D'Alembert və Diderotun [[1772]]-ci ildə tərtib etdikləri "Encyclopédie" kitabın üz vərəqi]]
Yerə yaxın təbəqədə kondensasiya və sublimasiya məhsullarının toplanması nəticəsində görünüş məsafəsi 1000 m-dən az olarsa, bu hadisəyə duman deyilir.Başqa sözlə, dumanlar yerə yaxın təbəqədə doymuş su buxarının yığımına da deyilir.Duman görünüşü pisləşdirən atmosfer hadisəsi olub, aviasiya uçuşları üçün çox təhlükəlidir.Qeyd etmək kifayətdir ki, Beynəlxalq Mülki Aviasiya təşkilatının ( İCAO) statistikasına əsasən aviaqəzaların 62%-i görünüşün pisləşməsinə görədir, təbiidir ki, burada əsas səbəb kimi dumanları qeyd etmək mümkündür.Dumanlar görünüşü pisləşdirməsinə, yəni intensivliyinə görə aşağıdakı 4 tipə bölünürlər:
'''Ensiklopediya''' ({{lang-gr|enkýklios}}) - "çevrə formalı" və ''paideí'' - "dərs", "bilik" sozlərinin birləşməsindən yaranmışdır) — sorğu [[kitab]]ı olub insan biliyinin bütün sahələrini ardıcıl şəkildə və ətraflı əhatə edir.
1. çox güclü dumanlar - görünüş məsafəsi 50 m-dən az olduqda;
2. güclü dumanlar - görünüş məsafəsi 50-200 m olduqda;
Universal ensiklopediyalar insaniyyət üçün ümumi biliyi təsvir edir, xüsusi ensiklopediyalar isə yalnız müəyyən bir sahə üzrə məhdud məlumat verir.
3. mülayim dumanlar - görünüş məsafəsi 200-500 m olduqda;
4. zəif dumanlar - görünüş məsafəsi 500-1000 m olduqda.
Ensiklopediya problemləri ''Esiklopedika'' fənnində elmi tədqiq olunur.
Dumanlarda buludlar kimi su damcılarından. buz kristallarından və onların qarışığından ibarətdir.Bu zaman havanın nisbi rütubətliyi 100%-ə yaxın olur.Lakin, bəzən daha aşağı nisbi rütubətlik şəraitində də (90-95%) duman yarana bilir.Duman havanın temperaturunun aşağı düşməsi,yer səthindən buxarlanma nəticəsində rütubətliyin artması və yağış damılarının buxarlanması nəticəsində yaranır. Dumanların ən vacib xüsusiyyəti onların sululuğudur. Dumanların sutkalıq gedişatını araşdırdıqda aydın oıur ki, onların maksimumu səhər saatlarına, minimumu isə günortadan sonrakı saatlara təsadüf edir. Temperaturun aşağı düşməsi öz növbəsində yer səthinin radiasiya soyuması nəticəsində də müşahidə olunur.Nisbətən isti və soyuq havanın qarışması, qalxan havanın adiobatik soyuması zamanıda dumanlar yarana bilər.Qalxan havanın adiobatik soyuması dağ yamaclarında dumanların yaranmasında mühüm rol oynayır.Dumanlar əmələ gələn zaman havanın temperaturu 0°C-dən aşağı və ona yaxın olarsa,onda yaranan dumanlar soyuma dumanları adlanır.
Yaranma şəraitindən asılı olaraq bütün dumanlar aşağıdakı şəraitlərdə əmələ gələ bilər:
== Tarixi ==
1. havanın soyuması nəticəsində;
Ensiklopediyanın yaranması qədimə, antik Yunan vaxtlarına gedib çıxır. İlk dəfə olaraq sistematik ensiklopediya yunan filosofu, Platonun qohumu Speusippos tərəfindən yaradılmışdır. E.ə. 370-ci ildə heyvanat və bitki aləmi üzrə də ensiklopediya - Homoia yaradılır.
2. iki müxtəlif temperaturlu havanın qarışması nəticəsində;
3. buxarlanma nəticəsində.
Başqa filosoflardan, məsələn Aristotel öz dövründə mövcud olan bilikləri toplu şəklinə salmışlar, ancaq onlar hər hansı ensiklopediya yarada bilməmişlər.
Radiasiya dumanları havanın soyuması nəticəsində yaranan dumanlara aid edilir.Buludsuz gecələrdə yer səthi Günəş batdıqdan sonra öz istiliyini şüalandıraraq soyumağa başlayır.Bu zaman havanın sərhəd təbəqəsinin temperaturu aşağı düşür və rütubətliyi kifayət qədər çoxdursa, onda radiasiya dumanının əmələ gəlməsi iki toxunan səth arasındakı temperatur rejimindən çox asılıdır. Radiasiya dumanının əmələ gəlməsi üçün digər mühüm şərt isə tam küləksiz və yaxud zəif, yəni 1-3 m/san küləklərin olması,açıq və ya az buludlu səmanın olmasıdır.
Advektiv dumanlar soyuq səth üzərinə hərəkət edən isti və rütubətli havada yaranırlar.Bu cür dumanlara cəbhə dumanlarıda demək olar.İsti hava kütləsinin soyuq səth üzərinə hərəkət zamanı yerüstü sərhəd təbəqəsində inversiya qatı yaranır və havanın soyuması aşağı qatda yuxarı qata nisbətən daha çox olur.
Roma dövründə dövlət adamı Marcus Pocius Catoe.ə. 150-ci ildə die ''Libri ad Marcum filium'' (Marcusun oğlanlarına kitablar) adlı toplunu tərtib edir. Bu kitablar kənd təsərrüfatı, tibb, retorika, döyüş texnikası kimi sahələrin pedaqoqika baxımından bir ensiklopediyada cəmlənməsi idi.
Advektiv-radiasiya dumanlarının yaranmasında isə hər iki təsir özünü biruzə verir.Yəni, burada həm isti havanın soyuq səth üzərinə hərəkəti, həm də radiasiya soyuması baş verir.Belə dumanların yaranması üçün əlverişli sinoptik şərait , yüksək rütubət, gecələr aydın səma və küləyin sürətinin 3-4 m/san-dək olması əsas sinoptik şəraitlərdən hesab edilir.Advektiv radiasiya dumanları, adətən,səhər vatı yaranır və böyük ərazini əhatə edirlər.Bu tip dumanların sıxlığı çox, dəvamiyyəti isə uzunmüddətli olur.
Buxarlanma dumanları - adından göründüyü kimi. buxarlanma nəticəsində yaranırlar.Bu zaman su hövzəsinin səthi ilə hərəkət edən hava kütlələri səthdən buxarlanma nəticəsində doymuş hala düşürlər və əksər hallarda havanın temperaturu su səthinin temperaturundan sonra 8-10 C aşağı olur. Buxarlanma dumanları, əsasən, payızda soyuq havanın quru səth üzərindən çay və göllərin üzərinə hərəkəti zamanı da yarana bilirlər.
Növbəti ensiklopedik kitab Marcus Terentius Varro tərəfindən yazılmış ''Disciplinarum libri IX'' idi. O məlum kitabları tibb və arxitektura ilə tamamlayır. Onun 41 kitabından yalnız fraqmentlər bizə gəlib çatmışdır.
Ən qədim, tam bizə qədər gəlib çatmış, latın dilidə olan sistematik ensiklopediya Roma tarixçisi Plinius tərəfəindən tərtib olunmuşdur. Onun təbiətin tarixi adlı kitabı 37 cilddə, 2493 fəsildən ibarət idi. Burada kosmologiya, coğrafiya, etnologiya, antropologiya, psixologiya, zoologiya, botanika, mineralogiya və metallurgiya haqqında məlumat verilmişdir.
Mənbələrin verdiyi məlumatlara əsasən bu kitabın tərtib olunmasında 500 müəllif iştrak etmişdir. 1469-ci ildə bu ensikloipediya Venesiyada yenidən nəşr olunur. 1543-cü ildə onun 11 cildi alman dilinə tərcümə olunur və Strasburqda buraxılır.
Orta əsrlərdə tərtib olunan əsərlər daha yaxşı tərkibə malik idilər. Onlar latın dilində yazılmışdılar. Milli ensiklopediyalar sonarlar, orta əsrin sonunda və yeni tarixin əvvəlində meydana gəlir. Bizantiya dövründə yazılmış yeganə kitab olan ''Suda'' da yunan dilində idi. Suda kitabında çoğrafiya və tarixçi antik müəlliflər haqqında 32000 məqalə cəmlənməşdir.
Yeni dövrün başlanğıcında ensiklopediya yaradılması üzrə pioner fransız filosofu [[Fransiz Bakon]] sayılır. O 1620-ci ildə öz "Preparative toward a Natural and Experimental History" kitabında 130 adda müxtəlif elmləri safalayır. Bu təsnifatlandırma ondan sonrakı alimlər üçün əsas götürülürdü. Ondan sonra yaşamış Diderot öz ensiklopediyasında Bakona istinad edir.
1704-cü ildə riyaziyyatmı [[Con Harris]] Londonda texnika haqqında ensiklopediyanı (Lexicon technicum) çap etdirir. Bu texnika sahəsində ilk əlifba sırası ilə düzülmüş, ingilis dilində yazılmış ümumi ensiklopediya idi.
1751-ci ildə fransız [[Denis Diderot]] və d'Alembert tərəfindən fransız dilində tərtib olunmuş ensiklopediya ''Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences,''(Ağıllı şəkildə düzülmüş lüğət)işıq üzü görür.
1769 və 1771-ci illərdə [[Uilyam Smayl]] tərəfindən Encyclopædia Britannica üç cildə çap olunur.
[[Azərbaycan dili]]ndə ilk ensiklopediya [[1976]]-[[1987]]-cı illərdə nəşr edilmiş 10 cildlik [[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası]]dır. Kiril əlifbası ilə çap olunan bu ensiklopediya hazırda Azərbaycan dilində ensiklopedik informasiya bazalarından ən mükəmməlidir.
== Azərbaycan ensiklopediyaları ==
=== Tarixi-etnoqrafik ensiklopediyalar ===
* ''Abdulla B., Babayev T.'' [http://www.anl.az/el/Kitab/252644.pdf Novruz bayramı ensiklopediyası.] Bakı, 2008.
* ''[[Müşfiq Çobanov|Borçalı Müşviq]]''. Borçalı ensiklopediyası 4 cilddə.
* [[Ziya Bünyadov|Bünyadov Z.]] [http://anl.az/el/Kitab/246191.pdf '''Dinlər, təriqətlər, məzhəblər''' (ensiklopedik soraq kitabı)]. Bakı: "Şərq-Qərb", 2007.
* ''Əliyeva Rübabə və b.'' [http://www.anl.az/el/Kitab/252514.pdf Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti]. Bakı: "Şərq-Qərb", 2007.
* ''[[Yaqub Mahmudov|Mahmudov Y.]]'' və b. [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası]], 2 cilddə: [http://www.anl.az/el/a/axce1.pdf '''I cild'''], [http://www.anl.az/el/a/axce2.pdf '''II cild''']. Bakı: "Lider" nəşriyyatı, 2004.
* [http://sheki.name/ Şəkinin Onlayn Ensiklopediyası]
* ''[[Vasif Talıbov|Talıbov V.]]''. Naxçıvan ensiklopediyası 2 cilddə: [http://web.archive.org/web/20120723184539/http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/ne1.pdf '''I cild'''], [http://web.archive.org/web/20120728124102/http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/ne2.pdf '''II cild''']. Naxçıvan, 2005.
* ''[[Nazim Tapdıqoğlu|Tapdıqoğlu N.]].'' Laçın rayonu və onun toponomiyası: qısa ensiklopedik lüğət. Bakı: "Araz", 2005.
* ''[[Nazim Tapdıqoğlu|Tapdıqoğlu N.]].'' Şəmkir rayonu və onun toponimiyası: qısa ensiklopedik dərgi. Bakı: "Adiloğlu", 2005.
* ''[[Nazim Tapdıqoğlu|Tapdıqoğlu N.]].'' Zərdab ensiklopediyası. Bakı: "Gənclik", 2009.
* ''Paşa Yaqub''. [http://anl.az/el/y/Azf-265975.pdf Padar kəndinin ensiklopediyası]. Bakı: «Zərdabi LTD» MMC, 2012.
* ''Yaqublu Nəriman''. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ensiklopediyası. 2013.
=== Dil və ədəbiyyat ensiklopediyaları ===
* ''[[Nazim İbrahimov]]'' və b. Cəlil Məmmədquluzadə ensiklopediyası: [http://calilbook.musigi-dunya.az/ '''onlayn'''], [http://www.anl.az/el/Kitab/254532.pdf '''e-kitab''']
* ''[[Fəxrəddin Veysəlli]]''. Dilçilik ensiklopediyası, 2 cilddə: [http://www.translit.az/ELEKTRON%20KITABXANA/LUGETLER/Ensiklopediya.pdf '''I cild'''], II cild. Bakı: "Mütərcim", 2005.
* ''[[Tariyel Məmmədov]]''. [http://dede.musigi-dunya.az/ "Kitabi Dədə Qorqud" Ensiklopediyası]
=== Musiqi ensiklopdiyaları ===
* [http://atlas.musigi-dunya.az/ Azərbaycan ənənəvi musiqi atlası]
* ''[[Tariyel Məmmədov]]''. [http://mugam.musigi-dunya.az/ Muğam Ensiklopediyası]
* Üzeyir Hacıbəyov ensiklopediyası: [http://uzeyirbook.musigi-dunya.az/ '''onlayn'''], [http://www.anl.az/el/Kitab/250598.pdf '''e-kitab''']
=== Ümumi ensiklopediyalar ===
* Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakı, 2007.
* Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 10 cilddə. Bakı, 1976.
* ''R. Mehdiyev''. Azərbaycan qadını ensiklopediyası. Bakı, 2002.
* Uşaqlar üçün ensiklopediya: [http://www.anl.az/el/Kitab/252636.pdf '''Geologiya'''], [http://www.anl.az/el/Kitab/254548.pdf '''İnformatika'''], [http://www.anl.az/el/Kitab/254540.pdf '''Kimya'''].
=== Biotibbi ensiklopediyalar ===
* ''Gülər Ələkbər qızı''. Heyvanlar aləminin ensiklopediyası. "Maarif" nəşriyyatı.
=== Hüquq ensiklopediyaları ===
* ''Aqşin Quliyev''. Hüquq ensiklopediyası. 2007.
* Azərbaycan Respublikasının Hərbi Qanunvericilik Ensiklopediyası. 2013.
* ''Simran Həsənov''. Vergi hüququ (ensiklopedik lüğət). Bakı, 2012.
== Ayrıca bax ==
* [[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]
* [[Britannika Ensiklopediyası]]
* [[Çin Ensiklopediyası]]
* [[İranika Ensiklopediyası]]
* [[Ərəb Ensiklopediyası]]
* [[Cudaika Ensiklopediyası]]
* [[Yəhudi Ensiklopediyası]]
* [[Efiopika Ensiklopediyası|Efiopika (Həbəş) Ensiklopediyası]]
* [[İslam Dünyası Ensiklopediyası]]
* [[Universal Ensiklopediya]]
* [[Riyaziyyat Ensiklopediyası]]
* [[Lüğət]]
== Xarici keçidlər ==
* [http://ustadtv.az/ İlk milli video ensiklopediya]
{{Ərəblə|ائنسیکلوپئدییا}}
[[Kateqoriya:Ensiklopediyalar| ]]
[[Kateqoriya:Elm]]
{{Link FM|id}}
{{Link GA|zh-classical}}
| 