"Məhəmmədəli xan (Kokand xanı)" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər

Atası Ömər xan [[1822]]-ci ildə xəstələnib öldüyü zaman, taxtına o zamanlar 15 yaşlarında olan Məhəmmədəli xan (Madali) oturmuşdur. Atası kimi adil və dindar bir hökmdar olan Məhəmmədəli xana, Kokand xalqı muadil vəya Məhəmmədəlinin qısaltması olarak “Madali” deyə xitab etmişdir. Məhəmmədəli xan, atasının bıraxdığı qanun-qaidə üzərində ayaqda qalmış, Kokandlılar asudə bir dövr və könül xoşnutluğu içində olmuşdular.<ref>Ziyaev Hamid, Türkistanda Rus Hakimiyətinə Qarşı Mücadələ (XVIII.-XX. Asır Başları), Çəv: Ayxan Çəlikbay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007. səh.25</ref> Dövlət iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi, xəzinənin zənginləştiyi, Kokandda böyük bir mədrəsənin tikildiyi, [[Fərqanə vadisi]]ndə sulama sistəmi gəliştirilərək “Xan Arik” dənilən büyük kanalların açıldığı bu dönəmdə, Məhəmmədəli xanın ilk icraatı kardəşi Mahmut Xanı və akrabalarını sürgünə göndərmək olmuştur.<ref>Bartold W., “Kokand”, İslam Ansiklopədisi, C.5/I, Milli Əğitim Basıməvi, İstanbul 1977. səh.553</ref> Kokand taxtı üzərindəki hakimiyətini sağlamlaştıran Madali, Kokand daxilindəki Qırğız, Qıpçaq və digər köçərilər arasında ekonomik və siyasi istiqrarı sağlamış, onları oturaq həyata keçirəbilmək için yeni yərləşim alanları və xəstənələr qurmuştur. <ref>Kenensariev T., Thə Kyrgyz and Kokand Kxanatə, Osh Statə Univərsity, Osh 2000.</ref>

 

Kokand Xanlığının Çin ilə olan mücadələsi Məhəmmədəli Xan, Çindən daha da təhlikəli olan bir diğər komşu Rusya ilə görüşmələrə dəvam ətmiştir. Kokand Xanlığı, kəndisinə tabi olmayan Kazak göçəbələri və sınır sorununu çözmək için Rusya ilə görüşməyə başlamıştır. Bu amaçla 1827 vəya 1828 ildə Orənburgdan harəkət ədən Rus əlçisi, bərabərində gətirmiş olduğu tüfək, tabanca, müzikli saat və büyük aynalarla ilə birliktə Məhəmmədəli Xanın huzuruna çıkmıştır. Əlçinin gəlməsindən məmnun olan Kokand Xanı, aynı yıl Ruslarla bir sınır antlaşması imzalamıştır. Bu antlaşmaya görə Kok Su Nəhri iki ülkə arasında sınır kabul ədilmiş və nəhrin kuzəyinin Rusya, günəyinin isə Kokand hâkimiyətində olması kararlaştırılmıştır26. Fəqət aradan çok gəçmədən Rusyanın bu antlaşmaya uymamaya başladığı görülmüştür. Rusya, Kok Su Nəhrinin günəy tarafında sınır ihlallərində bulunmuş və birkaç qala inşa əttirmiştir. Bu gəlişmə üzərinə sorunu çözmək istəyən Məhəmmədəli Xan, Rus İmparatoruna vərilmək üzərə bir fil və birkaç Çinli kölə ilə birliktə bir əlçilik həyətini St. Pətərsburga göndərmiştir. Ancak Məhəmmədəli Xanın əlçiləri iki dövlət arasındaki sınır ihtilafını ortadan kaldıramamıştır.

Rusya ilə sorunlarını çözəməyən Məhəmmədəli Xan, 1835 yılına kadar günəydə Buxara Xanlığına ait Karatigin, Külab və Darvaz bölgələrini ələ gəçirmiş, kuzəy-doğuda Kulcaya kadar Qırğız topraklarını hâkimiyət altına almıştır27. Kokand Xanlığının Çini vərgiyə bağladığı və onlara qarşı üstünlük kurduğu bu dönəmdə, Buxara Xanlığı ilə stratəjik bir noktada bulunan Aşgar Qalasi üzərindəki hâkimiyət mücadələsi dəvam ətməktədir. Buxara ilə mücadələnin dəvam əttiği, sınır probləmlərinin çözüləmədiği, Rusyanın günəyə inmək için fırsat kolladığı bu dönəmdə, Məhəmmədəli Xan Osmanlı Dövlətinin maddi və manəvi dəstəğini sağlamaya çalışmıştır. 1838 və1839 yıllarında İstanbula göndərmiş olduğu əlçilər vasıtasıyla gənəl olarak Dərsaadətə bağlılığını sunmuş, Sultanın kəndisinə göndərəcəği bəlgə, tuğ və kılıçla bölgədəki diğər xanlıklara qarşı üstünlük kurmayı planlamıştır. Kokandda kəndisinə qarşı oluşabiləcək muhaləfətə yönəlik girişimlərdə bulunan Məhəmmədəli Xan, sultandan kəndisinə “Xanlar Xanı”, oğlu Muhamməd Əminə də “İllər Xanı” unvanlarını təvcih ətməsini rica ətmiştir. Məhəmmədəli Xanın siyasi istəklərinin yanında rakiplərinə qarşı üstünlük kurmak amacıyla əsgərî alanda və sanayi alanında başka istəkləri olmuştur. Kokand ordusunun əğitimi için Osmanlı Dövlətindən uzmanlar və muharəbə kitapları istirham ətmiştir. Aynı amaçla Kokand əkonomisini gəliştirmək için də özəlliklə Fərgana bölgəsindəki madənlərin təspiti və gəliştirilməsi amacıyla, İstanbuldan uzman və kitap ricasında bulunmuştur28.