Tyanşan: Redaktələr arasındakı fərq

'''Tyan Şan dağları''' (ya da Tanrı Dağları, Qədim türkcə: '''تنكرى تاغ''', ''Tenğri tağ''; [[Uyğurca]]: '''تەڭرىتاغ''', ''Tengri Tagh''; [[Çincə]]: 天山; [[Pinyin]]: ''Tiānshān'', [[Wade-Giles]]: ''T'ien-shan''), [[Orta Asiya]]da olan böyük dağ sistemlərindən biri.

 

Tyan -Şanın geoloji quruluşunda müxtəlif püskürmə, metomorfik və çökmə süxurlar iştirak edir. Bu çöküntülər, əsasən qranitdən, porfiritdən qneysdən, siyenitdən, mərmərdən, kristallik şistlərdən, əhəngdaşlarından konqlomeratdan, qumdaşlarından ibarətdir.

 

Müasir allüvial çöküntülər başlıca olaraq böyük çay dərələrində geniş yayılıb çoxlu miqdarda terraslar yaradır. Ayrı -ayrı çay dərələrində terras miqdarı 9-10-a çatır.

Tyan-Şan dağlıq sahəsinin bir sıra oroqrafik rayonlaşma sxemi mövcuddur. MDB ərazisi daxilində Tyan-Şan dağlarını əsasən Şimali , Qərbi, Cənubi və Mərkəzi Tyan-Şan olmaqla dörd böyük regiona ayrılır.

Şimali Tyan-Şana enlik istiqamətə yaxın uzanan bir sıra dağlar (Qırğız, Talas, Zaili Alatausu, Kunqey Alatausu) və yarımqapalı dərin

Tyan-Şan dağları kifayət qədər yağıntı olmayan dağ sisteminə daxildir. Buna görə də onun ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri burada quruluğunun aydın əks olunmasıdır. Tyan-Şan dağlarının mürəkkəb relyefə malik olan geniş ərazidə yağıntıların orta çox illik miqdarı 100 - 250 mm -lə , 800 - 1000 mm arasında dəüişir İssık-Kul çökəkliyinin qərb hissəsində yerləşən Rıbaçi şəhərində ən az yağıntı (110 mm) düşür. Maksimal yağıntı Çatkal dağlarının şərq kənar hissəsinin cənub qərb yamyclarında düşür. Burada illik yağıntıların miqdarı 800 - 1000 mm ,suayrıcıya yaxın sahələrdə isə 1100 mm təşkil edir.

 

Tyan-Şan çox böyük dağ sistemi olub, onun uzunluğu 2500 km-ə yaxındır. Dağların mütləq yüksəkliyi 5000 m- dən artıqdır. Burada geniş yayılmış hamar relyefli sahələrin - sırımların mütləq yüksəkliyi 3000 - 4000 m arasında tərəddüd edir. Tyan-Şan dağları çoxlu miqdarda çayların olması ilə xarakterik olub, onlar bilavasitə Orta və Mərkəzi Asiyanın daxili hövzələrinə aiddir. Ərazinin böyük çayları Sırfdəya - (uzunluğu 2212 km) Çu (1305 km), İli (1439 km), Talas (661 km), Narın (578 km), Çatqal (240 km) və s.

Bunlarla yanaşı ərazidə çoxlu miqdarda xırda dağ çayları da mövcuddur ki, onlar da bu və ya digər çay sisteminin qolları təşkil edir və yaxud öz sularını daxili çökəkliklərdəki göllərə çıxarır. Ərazi çayları müxtəlif qida mənbələrinə malikdir.

</center>

 

Tyan-Şan dağ sistemi uzun və mürəkkəb geoloji inkişaf yolu keçib

tektonik hərəkətlərlə müxtəlif yüksəkliyə qaldırıldığından relyefin şaquli

əsas torpaq tiplərinin qısa səciyyəsini verəcəyik.

 

daxili çökəkliklərin diblərini və bir çox dağların ətək hissəsini tutub

mütləq yüksəkliyi başlıca olaraq 800 - 1300 m arasında dəyişir. Bununla