|
'''Magik realizm''' — magik elementlərin dünyanın realist mənzərəsinə daxil edildiyi bədii metod.
Simvolizm realizm epoxasının tərkibində bir cərəyan kimi XIX əsrin sonlarında naturalizmə qarşı polemikada yaranmışdır. Simvolistlər
naturalizmin ifratlığından qaçmaq üçün həyat faktına qarşı simvolu
== Tarixi ==
(ümumiləşdirməni) qoyurdular. Naturalizmi isə bayağı görürdülər. İrəliki
XX əsrin 1930-1960-cı illərində Cənubi Amerikada [[realizm]]in növbəti milli forması – şərti olaraq magik realizm adlandırılan hadisə meydana çıxmışdır. Cənubi Amerikada ispanlarla yerli xalqların birləşib qarışmasından ispan dilində yeni bir ədəbi mədəniyyət yaranmış və tarixi tərəqqinin nisbətən aşağı səviyyəsindən müasir sivilizasiyaya qoşulmuş bu xalqların miflərini də realist nəsrə gətirmişdir. Miflərdən bədii vasitə kimi istifadə gerçəkliyi realist təsvirin imkanlarını artırır və Avropa ədəbi tənqidinə də maraqlı təsir buraxırdı. Əslində mifdən, rəmzdən, alleqorik obrazdan realist əsərlərdə, xüsusilə poeziyada istifadə həmişə olmuşdur, ona görə Cənubi Amerikada [[Jorji Amadu]], [[Qabriel Qarsiya Markes]] kimi yazıçıların əsərlərində özünü göstərən magik realizmi simvolizm elementlərindən istifadənin milli bir ədəbiyyatda üzə çıxması kimi qiymətləndirmək olar. Mistik və ya fantasmaqorik realizm Qərbi Avropada macara nəsrinin bir forması kimi yaranmışdır. Bədii kino biznesinin inkişafı tamaşaçı cəlb etmək üçün yeni-yeni süjetlər tapmalı idi. Bu süjetlərin bir qismi qədim dini-mistik ədəbiyyatlarda və magiyaya dair kitablarda tapılmağa başladı. Qədim magiya və mistika bir qayda olaraq müasir həyata köçürülür. Lakin ciddi sosial-fəlsəfi realist nəsrdə mistik ümumiləşmələrə meyli daha artıq rus ədəbiyyatı, xüsusilə [[Nikolay Qoqol]], [[Fyodor Dostoyevski]] və [[Anton Çexov]]un ədəbi təcrübəsi ilə bağlamaq daha düzgün olar. Sonralar [[Frans Kafka]] kimi yazıcıların yaradıcılığında simvolizmin ifrat bir bədii şərtilik şəklini alması, ədəbi obrazın öz konkretliyini itirməsi həm də onların təsiri ilə bağlı idi. Əlbəttə, Kafkada xalis alman mistikası da vardır, lakin dünyanın fundamental fəlsəfi həqiqətlərini tapmaq və bədii şəkildə göstərmək meylində o, rus klassikasının təsirindədir. Belə təsir [[Herman Hesse]]nin nəsrində də özünü göstərirdi.
fəsillərdə biz görəcəyik ki, sözlə təsvir olunmuş həyat faktı da simvola
çevrilir. Lakin o zaman bu cəhətə əhəmiyyət vermirdilər, çünki semiotika
Şübhəsiz ki, F.M.Dostoyevskidən və Avropa macara ədəbiyyatından gələn iki müxtəlif realizm forması fərqlidir. Macəralı, mistik realizmi rus ədəbiyyatında da müstəqil xətt kimi olmuşdur. Rus yazıçısı [[Mixail Bulqakov]]un "[[Master və Marqarita]]" romanı buna gözəl misal ola bilər. Realizmin bu şəklində artıq fəlsəfi-sosial ümumiləşdirmə aparıcı deyil, həyatın realist macəralı təsviri lövhələrinə fantastik elementlər qarışır. Bu fantastikanın məzmununa görə sözü gedən realizm formaları müxtəlif və mənaca yaxın terminlərlə adlandırıla bilir. Məsələn, xalis fantastika elmi mistikadır. Eyni zamanda, din və təriqətlərlə bağlı, tibb elmi ilə bağlı, kitab falı ilə bağlı, cadugərliklə bağlı çoxlu əsərlər yazılmış və onların əsasında da bədii filmlər çəkilmişdir.
hələ kifayət qədər yayılmamışdı. Simvolizm deyəndə həyat həqiqətlərini
simvol dərəcəsində ümumiləşməyə üstünlük verən və konkret tarixi dövrdə
XX əsrin sonlarında mistik realizmə geniş meyl müşahidə olunmuşdur. Bu daha çox kinoda belə süjetlərin işlənməsi və maddi uğur qazanması ▼
aktual olmuş bir realist fikir və yaradıcılıq məktəbi nəzərdə tutulur.
ilə də bağlıdır. Məsələn, Amerikada cadulanmış mənzillər mövzusu ilə bağlı xüsusi mistik realist film janrı formalaşmışdır. Bundan əlavə, Antik dövrdən məlum olan insan – heyvan metamorfozları mövzusu da geniş işlənən magik süjetlərdir. Bədii film uğur qazandıqdan sonra onun nəsr variantı da bəzən bestseller şəklində yayılar.
Simvolizm bütün Qərbi Avropa ədəbiyyatlarında – Fransada – S.Malarme
və A.Rembo, Belçikada – E.Verxarn, Almaniyada – Q.Qauptman, İngiltərədə
Realizmin mistik formasının geniş inkişafı kinonun ədəbi zövqlərə və ədəbi axtarışlara təsirinin çox yeni bir hadisəsidir. Bəlkə kino vasitəsi ilə ədəbi təsir barədə danışmaq daha doğru olar. Bu halda vahid mətn mədəniyyəti ilə kino obrazı mədəniyyətinin qaynayıb qarışması baş verir.
O.Ouayld və s. sənətkarların əsərlərində özünü göstərmişdir.
Simvolluq ədəbi obrazın, sözün təbiətindədir, ona görə bundan ifadə
vasitəsi kimi ədəbiyyatda ən qədim vaxtlardan və bütün ədəbiyyatlarda
az-çox istifadə edilmişdir. Simvol funksiyasında sözdən başqa heyvan
obrazları, təbiət hadisələri, predmetlər, insan hərəkətləri, şəkil və heykəllər
və s. də çıxış edə bilir. Məsələn, nağıl və təmsillərdə heyvanlar insanların
simvolu kimi göstərilir. Və ya sufi poeziyanın obraz sırası başdan
başa rəmzi və simvolikdir. Bu baxımdan XIX əsrin sonlarına xas simvolizmi
həm də müəyyən spesifik realist obrazlılıq nəzəriyyəsinin bir şəkli
saymaq olar.
Simvolistlərdə insan obrazları həyat faktından daha çox müəyyən
ideyaların ədəbi illüstrasiyası kimi verilir. Azərbaycan ədəbiyyatında simvolizm
cərəyan kimi olmayıb, amma XX əsrin əvvəllərinin müəyyən əsərlərində
öz aşkar təsirini qoyub. Məsələn, C.Məmmədquluzadə "Ölülər"
pyesində simvolik ümumiləşmədən istifadə edib. Fanatizmə təslim olmuş
müsəlmanlar mənəvi ölülük rəmzi kimi verilir. Bu, fikri simvollaşdırmaq
formasıdır. Hüseyn Cavidin "İblis" dramı da simvolik təsvir üsulu ilə yaradılmışdır.
Əsərin adına çıxarılmış iblis obrazı insanın simvolu kimi verilir.
Hər iki fakt bizim ədəbiyyata Qərb simvolizminin təsiri kimi qiymətləndirilə
bilər.
52
XX əsrin 1930-1960-cı illərində Cənubi Amerikada realizmin növbəti
milli forması – şərti olaraq magik realizm adlandırılan hadisə meydana
çıxmışdır. Cənubi Amerikada ispanlarla yerli xalqların birləşib qarışmasından
ispan dilində yeni bir ədəbi mədəniyyət yaranmış və tarixi tərəqqinin
nisbətən aşağı səviyyəsindən müasir sivilizasiyaya qoşulmuş bu
xalqların miflərini də realist nəsrə gətirmişdir. Mİflərdən bədii vasitə kimi
istifadə gerçəkliyi realist təsvirin imkanlarını artırır və Avropa ədəbi
tənqidinə də maraqlı təsir buraxırdı. Əslində mifdən, rəmzdən, alleqorik
obrazdan realist əsərlərdə, xüsusilə poeziyada istifadə həmişə olmuşdur,
ona görə Cənubi Amerikada Jorj Amadu, Qabriel Markes kimi yazıçıların
əsərlərində özünü göstərən magik realizmi simvolizm elementlərindən
istifadənin milli bir ədəbiyyatda üzə çıxması kimi qiymətləndirmək olar.
Mistik və ya fantasmaqorik realizm Qərbi Avropada macara nəsrinin
bir forması kimi yaranmışdır. Bədii kino biznesinin inkişafı tamaşaçı
cəlb etmək üçün yeni-yeni süjetlər tapmalı idi. Bu süjetlərin bir qismi qədim
dini-mistik ədəbiyyatlarda və magiyaya dair kitablarda tapılmağa başladı.
Qədim magiya və mistika bir qayda olaraq müasir həyata köçürülür.
Lakin ciddi sosial-fəlsəfi realist nəsrdə mistik ümumiləşmələrə
meyli daha artıq rus ədəbiyyatı, xüsusilə [[Nikolay Qoqol]], M.F.Dostoyevski və
A.P.Çexovun ədəbi təcrübəsi ilə bağlamaq daha düzgün olar. Sonralar
Frans Kafka kimi yazıcıların yaradıcılığında simvolizmin ifrat bir bədii
şərtilik şəklini alması, ədəbi obrazın öz konkretliyini itirməsi həm də onların
təsiri ilə bağlı idi. Əlbəttə, Kafkada xalis alman mistikası da vardır,
lakin dünyanın fundamental fəlsəfi həqiqətlərini tapmaq və bədii şəkildə
göstərmək meylində o, rus klassikasının təsirindədir. Belə təsir German
Gessenin nəsrində də özünü göstərirdi.
Şübhəsiz ki, F.Dostoyevskidən və Avropa macara ədəbiyyatından
gələn iki müxtəlif realizm forması fərqlidir. Macəralı, mistik realizmi rus
ədəbiyyatında da müstəqil xətt kimi olmuşdur. Rus yazıçısı M.Bulqakovun
"Usta və Marqarita" romanı bina gözəl misal ola bilər. Realizmin bu
şəklində artıq fəlsəfi-sosial ümumiləşdirmə aparıcı deyil, həyatın realist
macəralı təsviri lövhələrinə fantastik elementlər qarışır. Bu fantastikanın
məzmununa görə sözü gedən realizm formaları müxtəlif və mənaca yaxın
terminlərlə adlandırıla bilir. Məsələn, xalis fantastika elmi mistikadır. Eyni
zamanda, din və təriqətlərlə bağlı, tibb elmi ilə bağlı, kitab falı ilə bağlı,
cadugərliklə bağlı çoxlu əsərlər yazılmış və onların əsasında da bədii
filmlər çəkilmişdir.
XX əsrin sonlarında mistik realizmə geniş meyl müşahidə olunmuşdur.
▲Bu daha çox kinoda belə süjetlərin işlənməsi və maddi uğur qazanması
ilə də bağlıdır. Məsələn, Amerikada cadulanmış mənzillər mövzusu ilə
53
bağlı xüsusi mistik realist film janrı formalaşmışdır. Bundan əlavə, Antik
dövrdən məlum olan insan – heyvan metamorfozları mövzusu da geniş
işlənən magik süjetlərdir. Bədii film uğur qazandıqdan sonra onun nəsr
variantı da bəzən bestseller şəklində yayılar.
Realizmin mistik formasının geniş inkişafı kinonun ədəbi zövqlərə
və ədəbi axtarışlara təsirinin çox yeni bir hadisəsidir. Bəlkə kino vasitəsi
ilə ədəbi təsir barədə danışmaq daha doğru olar. Bu halda vahid mətn
mədəniyyəti ilə kino obrazı mədəniyyətinin qaynayıb qarışması baş verir.
Foto və kino texnikasının sürətli tərəqqisi və hər bir insana müyəssər
olması bu təsirin daha da artacağından xəbər verir.
== Mənbə ==
*Rəhim Əliyev. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: Mütərcim, 2008, səh. 51-52.
{{ədəbiyyat-qaralama}}
[[Kateqoriya:Ədəbiyyat nəzəriyyəsi]]
| 