Babil: Redaktələr arasındakı fərq

Bununla bərabər Babildə riyaziyyat elmi də inkişaf edirdi, çünki qoroskopların tərtibi zamanı hesablamalara ehtiyac duyulurdu. Babil qoroskoplarında hər doğulan uşağın doğum günü, bundan başqa dünyaya gələn anda ayın, günəşin və planetlərin düzülüşü, yeni çıxan ayın səmada qalması və günəşin doğmasından sonra bütöv ayın səmada galmasınınqalmasının müddətləri haqqında məlumatlar verilirdi. Bunların əsasında hər bir insanın falına baxılırdı. Həmçinin o dövrdə ayinayın və günəşin tutulması hadisələri izlənir, bu barədə tarixi məlumatlar astroloji qündəliklərəgündəliklərə salınırdı, onlar öncədən proqnozlaşdırılırdı.

''"Mul Apin"'' lövhələrinin səkkizinci hissəsi ''"Aya doğru aparan yol"'' adlanır. Burada Zodiakın (göy kürəsində əsasən heyvanları simvolizə edən bürclər qurşağıdır. Bu qurşaq ekliptika (günəşin göy səmasında dairəvi illik yolu) boyu uzanır. EnniliyiEnliliyi ekliptika boyunca 8 dərəcədir) ilk dəfə olaraq, bu yolda bürclərin qurşağı olması iddia edilir. Bu bürclər tanrıların rəmzləri kimi düşünulürdü. Təxminən 1000-ci ildə babillilər ay yolunda 18 bürcün olmasına inanırdılar. Aşağıda onların adları, tərcüməsi və müasir ekvivalentləri verilmişdir:

Daha sonra Babildə Zodiak bürclərinin sayı 18-dən 12-yə enmişdirazaldılmlşdır və bundan sonra, bu günə qədər, astroloqlar onları bu sayda qəbul etmişdirlər. 12 rəqəmi də Babildə 3 və 7 rəqəmləri kimi müqəddəs sayılırdı. Bu rəqəm sonra monoteistik dinlərdə də müqəddəs sayılmağa başlamışdır (İsanın 12 həvarisi, İslamda 12 imam və s.).

Araşdırmaçılar Babil astrologiyasının inkişafını və onunla bağlı sehrin, cadunun və ovsunun yayılmasını babillilərin göy cismlərinin tanrılaşdırılması ilə əlaqələndirirdilər. Doğrudan da, onlar planet və ulduzları tanrılar hesab edib, onlara tapınmışdırlar. Buna görə də onlara ulduzpərəst deyirdilər. Bəziləri isə hesab edirlər ki, babillilər yalnız simvolik olaraq göy cismlərini tanrılarla əlaqələndirirdilər və o qədər də çox onlara tapınmırdılar. Lakin bu tapınma nə qədər də simvolik olsa belə, babillilərin əksəriyyətinin bütpərəst olmaları, və astroloji simvolların tanrılarla bağlı olduğu şübhəsizdir. Bundan əlavə, astrologiyanın bütpərəst dinlər və kultlarla əlaqəsi olduğunun ən güclü dəlili,а münəccimlərin kahinlər zümrəsinin nümayəndələrindən olmasıdır. Onlar astrologiyanı tanrıların iradəsi və istəklərini bilmək üçün yaradıb, inkişaf etdirmişdilər, göy cismlərini isə simalaşdırıb, onlara tapınırdılar.

Mesopotamiyanın başqa yerlərində olduğu kimi, Babil dini çox tanrılı ([[Politeizm|politeist]]) olmuşdur. Şümer-akkad tanrılarılarına Babildə də ibadət edirdilər, ancaq orada bu inanclar bir qədər mürəkkəbləşdirilmişdir. Eyni zamanda, Babil əhalisi öz şəhər, məhəlli, milli, tayfa və ailə tanrı və tanrıcalarına ibadət etmişdirlər. Şümerdə olduğu kimi Babilin də baş tanrıları - ölən və dirilən təbiət və bitki tanrısı [[Təmmuz]] (Dumuzi) və onun sevgilisi, [[Venera (planet)|Venera]] (Venus) planetinin rəmzi olan, tanrıca [[İştar]] (İnanna) olmuşdurlar. Daha bir baş tanrı - şimşək və yağış tanrısı ''Adad'' (sümerlərdə İşkur) olmuşdur. Günəş və ay tanrıları [[Şamaş]] və [[Sin]] də tanınmış tanrılar olmuşdurlar. Ümumiyyətlə, Babildə bir çox tanrılar planet və ulduzlarla əlaqələndirilirdi: savaş və ölüm tanrısı Nərqal [[Mars|Marsla]]; müdriklik tanrısı Nəbu [[Merkuri]] ilə; uğurlu savaş tanrısı Ninurta [[Saturn|Saturnla]], Babil tanrısı [[Marduk|Mərduk]] [[Yupiter|Yupiterlə]].

Yeddi tanrıya - "Şamaş"a, "Mərduk"a, "İştar"a, "Sin"ə, "Nərqal"a, "Ninurta"ya və "Nəbu"ya özəl sayqı göstərilirdi. Məhz Babildə, bu tanrıların şərəfinə, yeddi rəqəmi planetlərlə əlaqələndirilib, müqəddəs sayılırdı. Buna görə də babillilər həftəni yeddi günə bölmüşdürlər. Sonra bu bölgü bütün dünyaya yayılmışdır. Qədim zamanlardan XVIII-ci əsrə qədər bəşəriyyətə yalnız 7 planet məlum olmuşdur. Bunlar Günəş, Ay, Merkuri, Venera, Mars, Yupiter və Saturn olmuşdur. E.ə. I minilliyin ortalarında yunanların babillilərlə mədəni əlagələriəlaqələri aktivləşmişdir və bunun nəticəsində, planetlərin ilahələşdirilməsi adəti yunanlara keçmişdir. Onlar da öz tanrılarını, babillilər kimi, bu planetlərlə eyniləşdirmişdirlər.

Mesopotamiya xalqlarının inanclarına görə, tanrılar dünyanı idarə edirdilər. Ancaq onlar da əbədi qanuna və ya qanunauyğunluğa tabe olmuşdurlar. Yəni tanrılar dünya hadisələrinhadisələrinin təbii axarına müdaxilə edə bilmirdilər. Bu qanunauyğunluq hər bir şeydən yüksək və müqəddəs hesab olunurdu.

Mesopotamiyanın müxtəlif yerlərdə tapılmış mətnlərin əsasında, kahinlərin ümumi dünyagörüçünün nədən ibarət olduğunu təsəvvür etmək mümkündür. Onlar yeri göyün əksi kimi təsəvvür edirdilər. Kainat isə dünya okeanında üzür. Göylər müxtəlifdir: yüksək göy Anu tanrısına, orta göy isə Mərduk başda olmaqla igiqlərə məxsusdur. İgiqlər isə, Şümer-Akkad panteonunun baş tanrıları olmuşdurlar. Hesab olunurdu ki, onlar kainatın əsasını təşkil edən ünsürlərin təcəssümüdür. Onlardan yeddisi ən yüksək tanrılar olmuşdurlar: Anu, Enlil, Ea, Sin, Şamaş, Mərduk, İştar. Onları insanlar görmürlər. Görünən göy ən aşağılarda yerləşir və onun üzərində ulduzlar vardır. Yerdə olan hər bir şey göylərdə olanların əksidir. Yəni əslində göylərdə olan şeylər həqiqidir, yerdəkilər isə yalnız onların obrazlarıdır. Buna görə da, göyləri tədqiq edərək, yerdəki hadisələri anlamaq və proqnozlaşdırmaq olar. Babil astrologiyası da bunun üçün yaranmış və inkişaf etmişdir. Göründüyü kimi, bu cür fikirlər bir neçə əsr sonra yunan filosofu [[Platon]] tərəfindən ifadə edilmişdir. O da dünyanı ideal aləmin əks olunması kimi təsəvvür edirdi.

[[Şəkil:Lamashtu plaque 9167.jpg|thumbnail|Lamaştunun şərrindən "qorunmaq" üçün qədim lövhə. Yeni Assur dövrü (e.ə. 934-612 illər arası). Luvr muzeyi, Paris.]]

Səmalarda olan tanrılar, tanrılaşdırılmış çarlar və qəhramanlardan başqa qədim babillilər müxtəlif ruhlara inanırdılar. Onların çoxusuçoxu yerdə, havada və suda yaşayan şər ruhlar olmuşdur. Bu şər ruhlar bədbəxtçiliyin və xəstəliklərin təcəssümü kimi təsəvvür edilirdilər. Onlarla "mübarizə" aparmaq üçün, kahinlər müxtəlif dualar tərtib edib, əhali arasında yayırdılar. Şər qüvvələrdən biri '''Lamaştu''' adlandırılan aslan başlı qadın olmuşdur<ref>Токарев С. А. Мифы народов мира(том 2). — М.: Советская Энциклопедия, 1988, с. 36.</ref>. Babillilərin inanclarına görə, o, yeraltı dünyadan yuxarı qalxaraq bədbəxtçiliklər gətirirdi. Şərdən "qorunmanın" başqa yolu gözmuncuqlarıngözmuncuqlarının tətbiq edilməsi olmuşdur. Eyni zamanda, kahinlər xəstəliklərə qarşı da dualar tərtib edərək, insanların, onların vasitəsi ilə, şəfa tapa bilməsini iddia edirdilər. Bütün bu adətlər müxtəlif xalqlar arasında bu günə qədər qalmaqdadır.

Фтсфй ənƏn çox bütlər şərəfinə kəsilmiş heyvanların iç orqanları, xüsusən qaraciyərləri, üzərində fala baxılırdı. Gələcəkdə Babil falının bütün növrəri başqa xalqların arasında da yayılmağa başlamışdır. Yunanlar bu fal növlərini mantika adlandıraraq, onlardan geniş istifadə edirdilər. Bizim zamanəmizdə də bütün bu cür fal növləri və texnikaları galmaqdadırqalmaqdadır.

Babilin simvolu, himayəçisi və ən ulu tanrısı [[MфrdukMarduk|Mərduk]] olmuşdur. Əslində bu Babil tanrısının obrazı şümerlərin '''Enlil''' (və ya '''Bel''') tanrısının obrazı ilə qarışdırılmışdır və ona çox vaxt '''Bel-Mərduk''' deyilirdi. Onun haqqında ''"Enuma Eliş"'' əsatirində rəvayət edilmişdir. Babil başqa regionları özünə tabe etdirmişdirsə, deməli, qədim babillilərin fikrincə, onların baş tanrısı başqa xalqların və məntəqələrin tanrılarından daha güclü olmuşdur. Savaşlar zamanı məğlub olan tərəfinin tənrıları da məğlub edilmiş hesab edilirdi; onların məbədləri dağıdılıb, yandırılırdı; bütlərini isə, bəzən, galibqalib tərəf hərbi qənimət kimi ələ keçirirdi. Barış bağlanırdısa, bu bütlər müəyyən şərtlərlə məğlub olunmuş tərəfə geriyə qaytarıla da bilərdi. Ümumiyyətlə bu cür "məntiqi" qədim zamanlardan başlayaraq, bütün rəqabət aparan və savaşan tərəflər tətbiq etmişdir və etməkdə davam edir. GalibQalib tərəf məğlub edilmişlərin kilsələrini, məscidlərini, mədəni və mənəvi sərvətlərini məhv edərək, öz dəyərlərinin, dinlərinin daha güclü olmasını nümayiş etdirir. Minilliklər keçməsinə, monoteist dinlərin bərqərar olmasına baxmayaraq, bu psixologiya günümüzdə də qalmaqda davam edir. Buna misal kimi, XX əsrin sonunda [[Qarabağ münaqişəsi|Qarabağ]], [[Bosniya müharibəsi|Bosniya]], [[Kosovo]] və başqa münaqişələri gətirmək olar.

Tarixin müəyyən dövrlərində bəzi çarlar və kahinlər çoxtanrılıqdan qurtarıb, bir tanrıya tapınmağa üstünlük vermişdirlər. Bunun səbəbi ilk növbədə siyasətlə bağlı olmuşdur. Məsələ burasındadır ki, dini dünyagörüşünün hakim ideya olduğu zamanlar, bəzi hallarda, çox tanrılıçoxtanrılı panteonlar ölkələnin birliyinə mane olub, xalqın arasında vahid ideologiyanın yaranmasına imkan vermirdi. Bütün bunlar ölkərərin və hökmdarların bir qədər zəyifləməsizəifləməsi zamanı daha da çox duyulurdu. Buna görə, bəzi hallarda, problemi həll etmək üçün mövcud olan tanrılardan birini seçib, ona daha da çox tapınmaga üstünlük verilirdi. Bu halda başqa tanrıların olması inkar edilmirdi. Lakin onlardan birinə tapınmanın daha əlverişli olması təbliğ edilirdi. Buna elmi dildə monolatriya deyilir.

Babildə də, müəyyən dövrlərdə, monolatriyanın tətbiq edilməsinə cəhdlər olunmuşdur. Şəhərin baş tanrısı Mərduk tapınmağa layiq yeganə tanrı elan edilirdi. Başqa tanrıların mövcud olması isə, Mərdukun başqa təzəhürləri və ifadə olunması kimi izah edilirdi. Yəni, məsələn, hansısa tayfa və ya ailə tanrılarının mövcudluğu əslində Mərdukun başqa adla, forma ilə, rəvayətlə ifadə edilməsi kimi izah edilirdi. Bu təzahürlərə tapınmaqdansa, MərduqunMərdukun özünə tapınmaq daha məqsədə uyğunməqsədəuyğun və xeyrli hesab olunurdu.

Bəzən isə, hansısa baş tanrının kahinləri o qədər çox nüfuza malik olmuşdurlar ki, artıq çarların işlərinə qarışıb, onları hətta devirə də bilərdilər. Bu halda çarlar onlarla hesablaşmaq məcburiyyətində qalırdılar. Bu cür hallar dünyavidünyəvi və dini hakimiyyətin bir-biri ilə çarpışmasına gətirib çıxarırdı. Gələcəkdə də bu problem papaz-kral, xəlifə-sultan (imam)-sultan) münasibətləri kimi təzahür olurdu və bu gün də olmaqdadır. Dini xadimlər, cəmiyyətdə mənəviyyat problemlərini əsas gətirərək, öz nüfuzlarını, iqtisadi və siyasi rollarını artırmağa cəhd edirlər. DünyaviDünyəvi hakimiyyət, iş adamları, iqtisadi, siyasi və ticarət elitaları isə bunun qarşısının alınmasında maraqlı olurlar.

Babildə çarlar və ticarət elitaları, bu gün olduğu kimi, dini zümrələrin həddən çox artmış nüfuzuna garşıqarşı çarpışaraq, müxtəlif vasitələrdən istifadə edirdilər. Bu vasitələrdən biri, bir monolatriyanı başqası ilə əvəz edilməsi olmuşdur. Belə ki, kahinlərə qarşı çarpışmış Babilin sonuncu çarı Nabonidus, dini islahatçılıq siyasətini aparmış və ənənəvi Mərduk kultunu ay tanrısı Sinin kultu ilə əvəz etməyə çalışmışdır. Lakin bu islahat uğursuz başa çatmışdır. Babil kahinləri Nabonidusun siyasətinə etiraz edərək, ona qarşı güclü müxalifət yarada bilmişdirlər. Onlar Babul dövlətini zəyiflətmişzəiflətmiş, onun İran imperiyası tərəfindən istila edilməsi üçün zəmin yaratmışdır və hətta bu barədə iranlılarla gizli danışıqlar aparmışdırlar. Əvəzində İran şahları onlara Mərduk kultunun qorunması və onların nüfuzlarının saxlanılmasını vəd etmişdirlər. Beləliklə Nabonidusun dini islahat cəhdi uğursuzluqla nəticələnmiş və sonda Babil imperiyasının mövcudluğuna son qoyulmuşdur.

Yəhudi, Xristian və İslam ənənələrində Babillə bağlı bir sıra rəvəyətlər vardır. Məsələn, [[Əhdi-Ətiq|Əhdi-Ətiqə]]ə görə ([http://www.yeniheyat.com/index.php/en/toevrat/yaradls Yaradılış] 11: 1-9), Babildə insanlar yığışıb, böyük bir şəhər və qüllə inşa etmək fikrinə düşdülər. Tanrı bu əməli bəyənməmiş, onların əməllərinin qarşısının alınması üçün dillərini qarışdırmışdırdır. Bundan sonra insanlar yer üzünə səpələnmişdirlər.

Babil ilk xristianların inandıqlarına görə bütpərəst, əxlaqsız, mənənimənəvi dəyərləri itirmiş, təkəbbürlü bir şəhər olmuşdur. Məhz buna görə də o məhv olmuşdu. O zaman Romada da buna bənzər vəziyyət yaranmışdır. Roma imperiyasını istibdad, ədalətsizlik və əxlaqsızlıq dalğası bürümüşdü. İmperatorlar və onların canişinləri ilk Məsihi (Xristian) icmalarını və imanlı insanları təqib edirdilər. Bu səbəblərlən də məsihilər Romanı Babillə müqayisə edirdilər və inanırdılar ki, bu təkəbbürlü və əxlaqsız şəhəri Babilin aqinətiaqibəti gözləyir. Məşhur xristian ilahiyyatçısı [[İrineus Lionlu|Lionlu İrineus]] yazırdı ki, “Vəhyin” bu misraları Romadan bəhs edir, və burada onun dağılması haqqında öncədən xəbər verilir<ref>Lionlu İrineus. “Hereslə qarşı”, 5; 30; 13.</ref>.

İslam qaynaqlarında da Mesopotamiya sivilizasiyası ilə, və xüsusən, Babillə ilişkiliəlaqəli ayələr və başqa rəvayətlər vardır. Orada yaşayan xalqlar Quranda "[[sabiilər]]" adlandırılır. HəmdəHəm də sabiilik onların dini inanclarına da deyilir. Quranda onlar haqqında bir neçə ayə vardır (2: 62, 5: 69, 22:17).

Bu ayələri şərh edən təfsirçilər sabiilər haqqında maraqlı açıqlamalar vermişdirlər. Kurtubiyə görə onlar “ulduzlara tapınan bir qövmdür” <ref>[http://www.multimediaquran.com/quran/turkce/022/22-kurtubi.htm Kurtubi tefsiri]</ref>. Təbəri onların kim olduğu haqqında müsəlman ənənəsində çeşidli fikirlərin olduğu haqqında bilgi vermişdur. Onları “dinləri olmayan bir topluluq”, “Yahudilik“Yəhudilik, Xristianlıq ve Məcusilik arasında olan bir topluluq”, “Mosul civarında yaşayan vevə "Lə ilahə İlləllah" deyən, fəqət hər hansı bir dini vevə kitabi qəbul etməyən, heç bir dini əməl işlətməyən ve Rəsulullaha da iman etmeyenetməyən bir topluluq”, “mələklərə tapnınan, eynı zamanda qibləyə doğru dönüb namaz qılan vevə Zəbur oxuyan bir qövm” kimi tərif edirdilər<ref>[http://www.multimediaquran.com/quran/turkce/002/2-taberi1.htm Təbəri təfsiri]</ref>.

Bundan başqa, Quranda sehrin Babil şəhərində yaranmasından bəhs ediredilir (2: 102).

Müsəlman ənənəsində də Babilin insanların dillərinin qarışdıqı olanqarışdığı yer olması haqqında rəvayətlər vardır. Bəlkə də onlar yəhudi ənənəsindən alınmışdır. Kurtubinin təfsirində deyilir ki, Babil “yer üzündə olan bir bölgənin adıdır. İraq və çevrəsi olduğu söylənmişdir”. “Nəmrudun taxtı yıxılınca orada dillərin dağılmasından (təbəlbül) dolayı bu ismin verildiyi söyləndiyi kimi; səbəbinin uca Allah, Adəm oğullarının dilləri arasında fərqlilik olmasını murad edince bir rüzgar göndərdi ve bu rüzgar dəyişik yerlərdən onları Babilde topladı və Allah orada onların dillərini dağıtdı, sonra da bu rüzgar onları dünyanın dörd tərəfinə dağıtdı. Əslində bu adı almasına səbəbin bu olduğu söylənmiştir. Bəlbələ… “dağıtmaq“ deməktir”deməkdir”.<ref>[http://www.multimediaquran.com/quran/turkce/002/2-taberi1.htm Kurtubi təfsiri.] </ref>

Quranda daha bir qüllə haqqında məlumat verilir. Ancaq burada hadisələr Babildə deyil, Misirdə inkişaf etmişdir. Peyğəmbər Musa ilə razılaşmayan Firon özünü tanrı hesab edərək deyir: ''“Ey əyanlar! Mən sizin üçün özümdən başqa bir tanrı olduğunu bilmirəm. Ey Haman! Mənim üçün od qalayıb palçıqdan kərpic bişir və bir qüllə tikdir ki, (ora qalxıb) bəlkə, Musanın tanrısına tamaşa edim. Axı mən onu, həqiqətən, yalançı sayıram!'' (28: 38).

Göründüyü kimi, uca tapınaqların və başqa dini tikililərin, məğbərələrinməqbərələrin inşası təkcə Babildə deyil, həm də başqa yerlərdə də aparılırdı. Misirdə də uca tikililər (piramidalar) bu günə qədər qalmaqdadır. Onlar da əslində gülləqüllə növləridir. Misirlə Babilin mədəni, iqtisadi, ticari əlaqələri olmuşdur. Bu səbəbdən mədəniyyətlərin və üslubların bənzərliyi təbii haldır. Bu cür hündur tikililər hər iki ölkədə inşa edilirdi. Qüllə sahibi bununla özünü tanrılaşdırır, yüksəklərə qalxaraq, özünü tanrıların əhatəsində olduğunu zənn edirdi. Mesopotamiyada da [[zikkurat|zikkuratların]] zirvə nöqtələrində tanrıların olduqları düşünülürdü, və oralar tapınma yeri olmuşdur.

Mesopotamiyada, bütlərə, ulduz və planetlərə tapınmağın adi hal olduğu, peyğəmbər [[İbrahim|İbrahimlə]] bağlı hadisələrdəhədislərdə əks olunmuşdur. O zülmkar çar [[Nəmrud|Nəmrudun]] hakimiyyəti zamanı [[Mesopotamiya|Mesopotamiyada]]da doğulmuşdur<ref>Əhdi Ətiqə görə İbrahim (Abraham) peyğəmbərin vətəni Mesopotamiyanın Ur şəhəridir (Yaradılış, 11: 31).</ref>.

Quranda, Allah axtarışında olan İbrahim, öncə ulduza, sonra aya, daha sonra günəşə müraciət etmişdir. Ancaq düşünərək, onlara tapınmanı rədd etmiş və Allahın birliyinə iman etmişdir (Quran, 6: 76-79).

Bu düşuncələr zamanı, başqa obyektləri rədd edən İbrahim, Allaha iman kətirmişgətirmiş və qövmünün tapındığı bütləri dağıtmışdır. Bu əməlinə görə çar Nəmrud onu diri-diri oda atmış, lakin Allah İbrahimi qorumuş və o, oddan sağ çıxmışdır.

[http://www.yeniheyat.com/index.php/en/peygmbrlrin-kitablar/mikeya Mikeya peyğəmbərin] kitabında (5: 6) isə Assur Nəmrud ölkəsi adlanır. Lakin yəhudi dini ədəbiyyatında o bütpərəst kimi təqdim edilir. O, Babil qülləsinin inşasını təşkil etmiş və İbrahim peyğəmbəri, Allaha ibadət etdiyinə görə, oda atmış, lakin o oradan diri çıxmışdır<ref>[http://toldot.ru/rus/articles/art/2252 P. Моше Вейсман. Мидраш рассказывает. Недельная глава Ноах (часть 2).]</ref>. Yəni bu yəhudi mətnlərinmətnlərinin məzmunu Quranla üst-üstə düşür.