Saamilər: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
kRedaktənin izahı yoxdur |
məhşur → məşhur |
||
Sətir 1:
{{vikiləşdirmək}}
'''Saamilər
== Tarix ==
Norveç-əhalisi ərazisinə görə az,qeyri-bərabər paylanmış,lakin eyni zamanda çox fərqli,onun irsi xəzinəsinin bir hissəsini təşkil edən ölkə. Norveçin əhalisi 4,7 mln., 90%-i norveçlilərdən,digəri isə az sayda immiqrantlardan (isveçlər, almanlar, ingilislər və digər), kvenlərdən, digər milli azlıqlardan və həm Norveçin milli azlığı sayılan, həm dəki yerli əhalisi sayılan Saamilər.▼
Günəşin və küləyin övladları adlanan Saamilər faktiki olaraq 4 ölkənin aborigen əhalisidir
▲Norveç-əhalisi ərazisinə görə az,qeyri-bərabər paylanmış,lakin eyni zamanda çox fərqli,onun irsi xəzinəsinin bir hissəsini təşkil edən ölkə.Norveçin əhalisi 4,7 mln.,90%-i norveçlilərdən,digəri isə az sayda immiqrantlardan(isveçlər,almanlar,ingilislər və digər),kvenlərdən,digər milli azlıqlardan və həm Norveçin milli azlığı sayılan,həm dəki yerli əhalisi sayılan Saamilər.
Sonuncu Buz dövrü ərzində Skandinaviya yarımadasının ərazisi buzla örtülü idi.
▲Günəşin və küləyin övladları adlanan Saamilər faktiki olaraq 4 ölkənin aborigen əhalisidir. :Norveç,İsveç,Finlandiya,Rusiya.
Norveçdə yaşayan Saamilərin sayı 30-50000 idi, daha çox hissəsi Finnmark ərazisinin payına düşürdü.▼
▲Sonuncu Buz dövrü ərzində Skandinaviya yarımadasının ərazisi buzla örtülü idi.Təx.10 min il əvvəl sahil ərazilərinin buzları əriməyə başladı.Quşlar,heyvanlar və xüsusən marallar buzlaqlar ətrafında qida tapmağa müvəffəq oldular.Və heyvanların ardınca bu yerlərə insanlar gəldilər.Şimal ərazilərinə gələn insanlar müxtəlif yerlərdən bura köç etmişdilər.Bəziləri Norveç sahillərindən,bəziləri müasir İsveç ərazisində yerləşən Bottenvikendən,digərləri Finlandiya və Rusiya ərazisindən gəlmişdi.Onlar demək olar ki,tamamilə müxtəlif insanlardan ibarət bu gün isə Saami adlanan xalqı əmələ gətirdilər.
▲Norveçdə yaşayan Saamilərin sayı 30-50000 idi,daha çox hissəsi Finnmark ərazisinin payına düşürdü.
Sapmi sözü özü də Saamilərin burda tarixdən çox əvvəlki zamanlarda yaşadıqlarına işarə edir. Norveç dilindən Sapmi sözü –SAMİ Vətəni, saamilərin yaşadığı torpaq kimi tərcümə olunur.
Norveç Saamiləri adətən 3 qrupa ayrılır. ŞİMAL saamiləri, hansı ki, Finnmarkda, Tromsda və Nurlandiyanın Şimalında yaşayırlar.
CƏNUB saamiləri-Nurlandiyanın cənublarında, Trøndelagın şimalında və cənubunda, Hedmarkın şimalında.
LULİ SAMİLƏRİ-Norlandiyanın TYSFJORD regionunda.Bugün Saamilər ölkənin bir çox ərazilərində, o cümlədən Osloda da məskunlaşıb.
=== Saamilərin simvolları === ▼
Saami bayrağı - Saamilərin hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq onları birləşdirən vasitədir. Saami bayrağı Saami rəssamı Astrid Bohl tərəfindən hazırlanır və 1986-ci ildə Saamilərin Konfransında təsdiqlənir.▼
Bayraq 4 rəngdən
▲=== Saamilərin simvolları ===
▲Saami bayrağı- Saamilərin hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq onları birləşdirən vasitədir. Saami bayrağı Saami rəssamı Astrid Bohl tərəfindən hazırlanır və 1986-ci ildə Saamilərin Konfransında təsdiqlənir.
▲Bayraq 4 rəngdən:yaşıl,sarı,mavi və qırmızı rəngdən ibarətdir.Bayrağın ortasındaki dairə həm şaman drumnun əksidir,həmçinin də günəşin və ayın rəmzidir.Çünki Saamilər günəşin və küləyin övladları adlandırırlar.Bu fikir məşhur Saami şairi Anders Fjellner "Paiven parneh" ("Sons of the Sun") poemasını yazandan və “bütün Saamilər günəşin oğulları və qızlarıdır” fikrini səsləndirdikdən sonra yaranıb.
== Dil ==
Saami dili Fin-Uqor dil ailəsinə aiddir. Bu dil ailəsinin digər üzvləri Fin, Eston, Karel, Macar dilləridir. Saami dillərinin bir neçə formaları vardır. Onlardan bəziləri bir-birini anlamayacaq qədər uzaqdır. Region üzrə bölsək: CƏNUB SAMİ; MƏRKƏZİ SAMİ(ŞİMAL SAMİ VƏ LULİ SAMİ) VƏ ŞƏRQİ SAMİ. Ən çox istifadə olunan şimal dialektidir. (daha çox şimalda məskunlaşdıqları üçün). Daha düzgün sayılır ki,Saami dili birdir, dialektləri ayrıdır.
Saami xalqı digər xalqlara qarşı çox qonaqpərvar və səxavətli yanaşır, yetər ki, həmin insanlar Saami adət-ənənəsinə və xüsusən dilinə hörmətlə yanaşsınlar. Saamilər dillərinə qarşı münasibətdə çox həssasdırlar. Hətta qədim Saamilər öz dillərinə bilən lakin təsərrüfatda çox da çalışqan olmayan insanları sevə-sevə tayfalarına qəbul edirdilər.Bu da onların dillərinə verdikləri dəyərdir.
== Yaşayış evləri ==
Saami mədəniyyətində, insanlar onlara təbiətin bir hissəsi olamağa imkan verən qaydalara şərtsiz əməl edirlər. Onlar bir yaşayış yerindən digərinə köçəndə əvvəlkində təbiətə heç bir daimi iz qoymadıqlarına əmin olurlar. Saamilərin istifadə etdiyi 2 sığınacaq növü var:daimi-(turf-hut adlanan daxma) və daşına bilən çadır.Onların hər ikisi təbii materiallardan tikilir. Hər ikisi dairəvidir və mərkəzində od yerləşən bir otaqdan ibarətdir.
=== DAİRƏVİ EVLƏR ===
Sətir 37 ⟶ 40:
== Milli Geyimləri ==
Milli Saami geyimləri Saami koftası və jaketi adlanan geyimlərdən ibarətdir.Bəzi yerlərdə,məs. Karasyok və Kautokeino kimi bu geyimləri yaşlı insanlar gündəlik geyim kimi istifadə edir.Lakin bir çox yerlərdə bu sadəcə müxtəlif bayramlarda və seremoniyalarda geyilən geyimlərdir,tarixlərinin bir hissəsidir.Coğrafi aspektlərdən asılı olaraq milli paltarların dizaynı,rəng harmoniyası,hətta kəmərlərin və papaqların dekorasiyası belə dəyişkəndir.
Bu gündə tikilən geyimlər keçmişdə maral dərisindən hazırlanan əsas tarixi formaya əsaslanır.Maral ovu zamanı qadınlar onların dərisindən daha səmərəli istifadə üsulunu axtarırdılar.Və qadınlar maral dərisindən hazırlanan Pesk üstlüyünü fikirləşdilər.Bu geyimi hazırlamaq üçün hər bir geyimə 6 maral dərisi tələb olunurdu.Qadın peski kişi peskinə nisbətən daha uzun olurdu.
Qədim Saamilər maral dərisinin keyfiyyətinə böyük əhmiyyət verirdilər.Belə ki,onlar inanırdılar ki, bu dəridə onun nə zaman və hansı yaşda ovlandığı haqqında məlumat gəzdirilir.Həmçinin dərinin tipi onun uşaq və ya yeniyetmə geyimləri, ya pesk ya da uzun üstlük(plaş),ya da SKALLER kimi tanınan ayaqqabı üçün istifadə olunacağını müəyyənləşdirirdi.
Gakti-milli geyimin bir hissəsidir.Bu geyim də digərləri kimi daha çox təntənəli günlərdə geyinilir.Gaktinin rəngi,bəzək tikişləri və istifadə olunan bijuteriyaları geyinən insanın evil olub-olmaması,insanın hansı bölgədən olması barədə məlumat verir.Qədim zamanlarda Saamilər Gaktini maral dərisindən tikirdilər,bu günki gündə müasir Saamilər yundan,pambıqdan və ipəkdən istifadə edirlər.
Sətir 47 ⟶ 52:
== Folklor və əl işləri ==
=== Saami folkloru ===
Saami folklorunun əsasını nağıl və mif mədəniyyəti təşkil edir. Saamilər hər bir şeyin ruhunun olduğuna inandıqları üçün onların mifləri də təbiət,insanlar və heyvanlar haqqındadır.Stallo Chud kimi qəhrəmanlara yalnız Saami miflərində rast gəlinir.Stallo-çox qəddar trola bənzər insanları yeyən,çox zalım obrazdır.Digər qəhrəmanlardan biri Biegolmai-Külək adamdır,o insanlara mane olmağa çalışır,onlara Sapmi ərazisinə daxil olmağa imkan vermir.Lakin mifin sonunda Xeyir Şərə qalib gəlir.
Ən məşhur Saami mifi “İlk kəşfçi” adlanan mifdir.Bu mifdə Tjudes adlanan qəddar bir obraz balaca Saami oğlanı məğlub edə bilmir,oğlan öz ağlının gücü ilə həm özünü,həm də Saamiləri ölümdən qurtarır.Bu mif əsasında məhşur Saami rejissoru Nils Gaup “Veiviseren” filmini çəkmişdir.▼
▲Ən məşhur Saami mifi “İlk kəşfçi” adlanan mifdir.Bu mifdə Tjudes adlanan qəddar bir obraz balaca Saami oğlanı məğlub edə bilmir,oğlan öz ağlının gücü ilə həm özünü,həm də Saamiləri ölümdən qurtarır.Bu mif əsasında
=== Duodji ===▼
▲=== Duodji ===
Dəniz sahillərində yaşayan Saamilərin həyatları balıqçılıqdan asılı olduğu üçün qayıqlara,lassolara,kirşələrə və isti geyimlərə ehtiyacları vardı.Xüsusən,Finnmark ərazisində,harada ki,temperatur 500C aşağı olur.
Saamilərə yaşamaq üçün bu xammallar kifayət idi:dəri,sümük,buynuz,xəz,qabıq,ağac kökləri,yun və odun.Sanilər bütün bunları özləri əldə edirlər,bunu DUODJİ adlandırırlar.Duodji qədim Şimal Saami sözüdür.Bu SAMİ folk incəsənəti və əl işləri deməkdir.Zaman keçdikcə Saamilərə bağlı olan əl işləri,suvenirlər DUODJİ adı ilə satılmağa başladı.
Saami milli suvenerləri taxtadan,maral buynuzundan,sümükdən,qabıqdan hazırlanır və qadınlar onlara müxtəlif ağac və dərilərdən alınmış rəngləri vururlar.Belə ki,qadın Duodji rəssamları dəridən,kişi rəssamlar isə taxta,maral sümüklərindən istifadə edirlər.Həmçinin demək olar ki,bütün əl işlərinin üzərinə milli ornamentlər çəkilir…Əsas istifadə olunan rənglər mavi,sarı,qırmızı və yaşıldır(Saami bayrağının rəngləri).Duodji düzəldən rəssamlar rəsm sənətini Saamilərin milliliyi ilə harmoniyada təqdim etməyi bacarırlar.Əsas Duodji suvenerlərinə bıçaqlar,qadın çantaları,taxta fincanlar,Kuksa adlanan Saami fincanları və Gakti ornamentləri də aiddir.
Sətir 61 ⟶ 68:
=== BİDOS-mərasim yeməyi ===
Bir çox Saami yeməkləri iri qazanlarda od ətrafında maral ətindən hazırlanır.
Ən tanınmış Saami yeməklərindən biri də BİDOSdu.Bidos az suda çox miqdarda maral ətindən köz üzərində hazırlanır.Bu ziyafət yeməyi sayılır.
Saamilərin yaşadıqları Şimal ərazilərdə coğrafi şərait heç də əkinçiyə uyğun deyil.Buna görə də onlar dənli bitkiləri,duzu,kofe və şəkəri də balıq məhsulları ilə əvəzləmişlər.13-cü əsrdən başlayaraq qurudulmuş balıqdan “Rusiya unu” adlanan un əldə olunmağa başlandı.Və 18-ci 19-cu əsrlərdə digər Saamilər arasında da geniş yayıldı.Bu gün bu un Saamilər üçün əvəzedilməz ərzaqdır.
== SAAMILƏRİN DİNİ ==
Qədim Saami dinində bir çox Allahlar var idi,və Saami inancları bilavasitə təbiətlə bağlı idi.Saamilərə görə təbiətdə hər bir şeyin ruhu vardır.Bu mistik din olan Animizm adlanırdı.Günəş əsas Allah idi.O,buzu və qarı əridir,işıq və isti gətirir,əsas daki bütün dünyaya həyat bəxş edirdi.Ona görə də Saamiləri günəşin övladları adlandırırlar.İldırım Allahı ən güclü hesab olunurdu.O,səmada və meşədə yanğın sala bilər,həçinin yağış yağdıra bilərdi.Külək Allahı o qədər güclü,surətli və sərt idi ki,heç kəs onun qarşısını ala bilməzdi.Eyni zamanda o xoş mülayim küləyi də gətiricisi hesab olunurdu.Maraqlıdır ki,Saamilərdə Manna deyilən Allah da varidi ki,bu ay Allahı hesab olunurdu.
Sətir 74 ⟶ 82:
Seide adi daş,göl,dağların qeyri-adi formasını almış müqəddəs yerlərdir.İnsanlar inanırdılar ki,bu yerlər Allahların energetic gücü nəticəsində yaranmışdır və məqsədi insanlara kömək,mənəvi dəstək üçündür.
Yeni-Şamanizm-Bu gün müasir şamanlar öz xidmətlərini qəzetlər,elanlar vasitəsilə insanlara və xüsusən turistlərə təklif edirlər.Bu şamanlar qədim animism dinindən daha çox köhnə ənənələri yaşatmaq arzusu ilə bu işlə məğul olurlar.və müasir şamanların ən maraqlı xüsusiyyətləri onadan ibarətdir ki,onlar yeni paqanizmlə drudizmi və xristianlığın elementlərini Bibliyadan oxumaqla sintez edirlər.
== Saami musiqisi ==
Saami musiqisi dedikdə ilk olaraq,joik yada düşür.Joik solo vocal musiqi növüdür,bu ifada ifaçılar öz hisslərini təbiətlə harmoniyada çatdırırlar.Belə hesab olunur ki,hər bir əsl Saaminin qanında joik oxumaq hissi vardır.Joik oxuyanlar digərləri üçün deyil,məhz özləri üçün bunu edirlər.Joikdə insanlar,heyvanlar,təbiət,gün ,ulduzlar,ay və Şimal işıqları təsvir olunur.Həmçinin məhəbbət,nifrət,həzz,dərd də istisna deyildir.
=== Müasir joik ===
Saami musiqiçiləri bu musiqini daha rəngarəng və actual etmək üçün,eksperimantal olaraq joik musiqisini texno və cazz musiqisilə sintez edirlər.Bu yeni tərzin ən tanınmış nümayəndəsi Mari Boine olur.Finnmarkın Karasyok ərazisindən tanınmış ifaçının adı bu gün bütün dünyada
▲Saami musiqiçiləri bu musiqini daha rəngarəng və actual etmək üçün,eksperimantal olaraq joik musiqisini texno və cazz musiqisilə sintez edirlər.Bu yeni tərzin ən tanınmış nümayəndəsi Mari Boine olur.Finnmarkın Karasyok ərazisindən tanınmış ifaçının adı bu gün bütün dünyada məhşurdur.
== Təsərrüfat ==
Şimalda yaşayan Saamilər daha çox balıqçılıqla,ovçuluqla məşğul idilər.Onlar qış aylarını sahildə keçirdiklərindən,ərzağa olan tələbatlarını balıq,çay quşları ilə,balinalar ilə ödəməli olurdular.Yayda isə onlar daxili ərazilərə çəkilir,xəzli heyvanları ovlayırdılar.
=== Maralçılıq təsərrüfatı ===
Qeyd etdiyimiz kimi,qədim Saamilərin həyatında maraların rolu əvəzsiz idi.Belə ki,marallar həm qida,həm də geyim mənbəyi idi.16-cı əsrdən başlayaraq Saamilər şəxsi maral sürüləri saxlamağa başladılar.Bu təsərrüfat növü normal həyat üçün ilkin və başlıca şərt hesab olunmağa başlandı.▼
▲Qeyd etdiyimiz kimi,qədim Saamilərin həyatında maraların rolu əvəzsiz idi.Belə ki,marallar həm qida,həm də geyim mənbəyi idi.16-cı əsrdən başlayaraq Saamilər şəxsi maral sürüləri saxlamağa başladılar.Bu təsərrüfat növü normal həyat üçün ilkin və başlıca şərt hesab olunmağa başlandı.
Aprel və may aylarında yazın gəlişi ilə əlaqədar olaraq maral sürüləri sahil ərazilərə aparılır və bu zaman onlar ətlik və hələ istifadə oluna biləcək sayılaraq 2 qrupa bölünür.Və mütləq olaraq marallar nişanlanmalıydı.Qədim Saamilər maralların qulaqlarına onalrın hansı ildə doğulduğunu işarələyirdilər.Hər bir ailənin öz xüsusi işarəsi variydi.
Bu gün Saamilərin yalnız 5-10%-i maralçılıq təsərrüfatı hesabına yaşayır.Hal-hazırda 140000-i Finnmark olmaqla Norveçdə cəmi 200000 maral vardır və maralların sürülərini idarə etmək üçün helikopter və motosikletlərdən istifadə olunur.
Sətir 109 ⟶ 113:
== Saami adət-anənələri ==
Saami mərasimlərinin içərisində ən maraqlı hadisələrdən biri Toy mərasimləridir.Toy hər bir Saaminin həyatında vacib anlardan biri sayılır.Saami toyları ümumilikdə olaraq Rəngli Təcrübə adlandırılır.Gəlin və bəy “gakti” adlanan milli geyimdə olmalıdırlar,xüsusən gəlin müxtəlif(gümüşlə,bijuteriyalarla) bəzək əşyaları ilə bəzədilmiş şal taxmalıdır.Bəylər isə ipək şarf taxırlar.Hətta Saami miflərinin birində bəyin şarf taxmağının əhəmiyyəti belə izah olunur ki,əgər bəy ipək şarf taxıbsa deməli alənin və müqəddəs xaçın məsuliyyətinə hazırdır.Və onlar milli papaqlar taxırlar,bu papaqlar nəsildən-nəsilə ötürülür.
Mərasim gəlin və ya bəyin evindən başlanır,və kilsəyə qədər davam edir.Belə ki,bütün bu gedilən məsafəni onları özlərinin seçdikləri qız və oğlan köməkçiləri müşayiət edir.
Sətir 117 ⟶ 120:
== Saamilərin bayramları,festivalları ==
Saamilərin ən əziz günlərindən biri Saami Milli günü sayılır.1992-ci ildə Helsinkidə keçirilən saami kofransında Fevralın 6-sı milli Saami günü kimi qəbul olundu.Bu günün tarixi tərəfi ondan ibarətdir ki,ilk dəfə bütün Saamilər məhz 6 fevral 1917-ci ildə Trondhaym şəhərində toplaşmışdılar.Və bu bayram Saamilər yaşayan 4 ölkədə də qeyd olunur.
Saami bayramları əsasən Xristianlıqla bağlı olan günlərdir.Hər pasxa(Martın axırı Aprelin əvvəli) bayramında Kautokeinada-Norveçin şimalında festival keçirilir.Burda ənənəvi Saami əyləncələri joik oxumaq,kirşə sürmək əsas şərtdir.Bir çox cütlüklər də məhz evlilik üçün bu günü seçirlər.
Sətir 125 ⟶ 127:
Demık olar ki,əksər Saami bayramları yaz dğvrünə təsadüf edir,onlar ən yaxşı paltarlarını(milli) geyinir,dostlar və qohumlarla yığışıb yazın gəlişini və qışın qurtarmasını qeyd edirlər.
== Qədim Saamilərdən müasir saamilərə keçid ==
Saamilər bəlkə də bu qədər öz irsinə,keçmişinə bağlı olan nadir xalqdır.Onlar Qərbi Avropada çox az edilən ritualları bu günümzdə də tarixlərinin bir hissəsi kimi edirlər.Saamilər xüsusən,öz soyadlarına həssaslıqla yanaşır,onları ənənəvi Saami formasında,yəni soyadsız sadəcə körpənin,uşağın adi ilə çağrılmasını qoruyurdular.Yalnız Lüteran kilsəsinin bu məsələyə qarışması ilə Saamilər Skandinaviya soyad ənənəsini qəbul etdi. Oğlan uşaqlarına (sen) və qız uşaqlarına (dotter) hissəcikləri əlavə olundu.
Bu kimi hallar nəinki soyad hər bir sahədə müşahidə olunur.Saamilər nə qədər mühafizəkar təbiətli olsalar da,modernçilik və müasirləşməni ənənəçiliklə bərabər qəbul etdilər.Çünki bu həmin zaman yaşadıqları ölkələr çərçivəsində qarşısıalınmaz bir proses idi.
Sətir 132 ⟶ 133:
== SAMİ TƏHSİLİ ==
Ənənəvi olaraq,Saami uşaqları yetkin sayılmaq üçün məktəbdən deyil,yalnız öz şəxsi müşahidələrindən və valideynlərindən “təhsil” alırdılar.Bu gün Saamilər yaşadıqları hər 4 dövlətdə müasir normalara uyğun təhsil alırlar.Bəzi məktəblərdə xüsusən Saami uşaqları üçün əksər fənnlər Saami dilində keçirilir.Hətta Norveçin Tromsø,İsveçin Umla,Və Finlandiyanın Oulu universitetlərində Saamiləri öyrənən bölmələr vardır.
Bu gün Saamilər hər bir dörd ölkədə tam hüquqlu vətəndaşlar olub,təhsil,sosial ,dini,seçki azadlıqlarına malikdirlər.Onların İsveçdə,Finlandiyada və Norveçdə öz parlamentləri mövcüddur.
Sətir 142:
Müəyyən illərdə Saami yazıçıları,filosofları,alimləri,mdəniyyət insanları Saami mədəniyyətini,irsini və dilini qorumaq üçün narahatlıqlarını bildirmişlər və bu sahədə digər Saamiləri də fəal olmağa çağırmışdılar.Lakin bu gün bu mənzərə tamamilə dəyişib,SAMİLƏR bu gün Avropada ən çox tədqiq olunan xalqlardan biridir.Bunun da səbəbləri obyektivdir.SAMİ XALQI istər geyimi ilə,istər adət-ənənəsi ilə,istər dini ritualları ilə,istər maralları ilə,istərsə də bayraqları ilə fərqlidirlər,originaldırlar.Bu irsi həqiqətən qorumağa dəyər.
[[Kateqoriya:Fin-uqor xalqları]]
| |||