Vikipediya

Xətib Təbrizi: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Legobot (müzakirə | töhfələr)
45.576 redaktə
k Bot: Migrating 2 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q4166053 (translate me)
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 16:
'''Xətib Təbrizi''' – XI əsr Azərbaycan alimi, ədəbiyyatşunas, dilçi, şair və ərəb dili, ədəbiyyatı, qrammatika və [[leksikoloqiya]] elminin banilərindən biri. <ref> [http://azerbaycanli.org/az/page502.html Azərbaycan diasporunun görkəmli simaları] </ref>
 
== YaradıcılığıHəyatı ==
HələXətib məktəbTəbrizi yaşlarındanhələ Xətibməktəb ŞərqyaşlarındanŞərq poetika nəzəriyyəsi ilə maraqlanır, bu mövzuda çoxlu kitablar yığıb-oxuyur. İyirmi yaşlı bu istedadlı oğlanın beynində elə suallar doğur ki, yerli alimlərin heç birisi cavab verə bilmir və ona məsləhət görürlər ki, [[Suriya]]ya-məşhur dilçi [[Əbü-l-Əla Mərri]]nin yanına getsin. ▼
 
Xətib mənzil başına çatanda xurcununda apardığı kitablar tər qoxuyurdu. Sonralar böyük alim olmuş Xətib Təbrizinin həyatından gətirilən həmin epizod uzun zaman ərəb salnaməçiləri tərəfindən gənc nəslə nəsihət kimi kitablara salınacaq, elə həmin məqsədlə də tər qoxuyan bu kitablar son vida günü məsciddə alimin yanında qoyulacaqdır. ▼
▲Hələ məktəb yaşlarından Xətib Şərq poetika nəzəriyyəsi ilə maraqlanır, bu mövzuda çoxlu kitablar yığıb-oxuyur. İyirmi yaşlı bu istedadlı oğlanın beynində elə suallar doğur ki, yerli alimlərin heç birisi cavab verə bilmir və ona məsləhət görürlər ki, [[Suriya]]ya-məşhur dilçi [[Əbü-l-Əla Mərri]]nin yanına getsin.
 
▲Xətib mənzil başına çatanda xurcununda apardığı kitablar tər qoxuyurdu. Sonralar böyük alim olmuş Xətib Təbrizinin həyatından gətirilən həmin epizod uzun zaman ərəb salnaməçiləri tərəfindən gənc nəslə nəsihət kimi kitablara salınacaq, elə həmin məqsədlə də tər qoxuyan bu kitablar son vida günü məsciddə alimin yanında qoyulacaqdır.
 
Dahi [[Azərbaycan]] alimi, ədəbiyyatşünas, dilçi, şair və şərh ustası, ərəb alimlərinin "ədəbiyyat, qrammatika və leksikoqrafiya elmlərinin başçısı", "müdrik şeyx, ərəb elmlərinin rəhbəri, əbədiyyatşünaslığın bayraqdarı, hikmət qaynağı", "bütün ədəbiyyatşünasların rəhbəri" adlandırdığı, habelə akademik [[Həmid Araslı]] tərəfindən "XI əsrdə [[Azərbaycan türkləri]]nin yetirdiyi ən böyük şəxsiyyət"- deyə yüksək qiymətləndirilən Yəhya bin Əli Xətib Təbrizi [[1030]]-cu ildə [[Təbriz]] şəhərində doğulmuşdur. Onun uşaqlıq və yeniyetməlik illəri barədə heç nə məlum deyil. Bütün salnaməçilər Xətibin tərcümeyi-halını onun [[Suriya]]dakı [[Məərə ən-Nüman]] şəhərinə gəlməsindən sonra təsvir edirlər.
 
Xətib bu qədər uzun yolu nahaqdan gəlməmişdi. [[Əbü-l-Əla əl-Məərr]]i [[ərəb ədəbiyyatı]]nın ən məşhur simalarından biri, ərəb dilçiliyi və filologiyasının nəhəng bilicisi idi. Sonralar Xətib Təbrizi onun haqda deyəcəkdi ki," [[ərəblər]]in dilində Əbü-l-Əlaya məlum olmayan bircə söz də yoxdur. Bu sözlər ona məxsusdur: "Bəşər cinsi iki qismə bölünür: bir qismində ağıl var, din yoxdur, o biri qismində din var, ağıl yoxdur." Alimin gözləri kor olsa da, o, fenomenal yaddaş sahibi idi. Xətib Təbrizi onun iri mətnləri yadda saxlamaq bacarığından bəhs edərkən belə bir hekayə danışır: "Nümanda (şəhər adı), Məərrə məscidində mən onun qarşısında oturub, ona (Əbül-Əlaya) kitab oxuyurdum. O (Xətib Təbrizi) dedi: "Mən iki il onun yanında qaldım. Bu müddət ərzində öz vətənimdən heç kəsi görməmişdim. Birdən namaz qılmaq üçün içəri girənlərin arasında bir qonşumu gördüm. Sevincdən halım dəyişdi. Əbül-Əla soruşdu: "Sənə nə oldu?" Mən dedim ki, iki ildir öz ölkəmdən heç kimlə rastlaşmamışam. İndi bir qonşumu gördüm. O dedi: "Get bir az onunla söhbət elə." Mən soruşdum: "Bəlkə dərsimi bitirim, sonra?" O dedi: "Dur, mən səni gözləyərəm." Mən ayağa qalxıb, qonşumla görüşdüm, onunla [[Azərbaycan türkcəsi]]ndə (azərbicidəcə) xeyli söhbət etdim. Sonra yerimə döndüm. Əbüləla soruşdu: "Siz hansı dildə danışırdınız?" Mən cavab verdim ki, biz [[Azərbaycan]] əhalisinin dilində danışırdıq. O dedi: "Mən (bu) dili bilmirəm. Ancaq sizin bütün danışdıqlarınızı təkrar edə bilərəm." Sonra o, bizim söhbətimizi sözbəsöz təkrar etdi. Qonşum təəccüblə söylədi: "O, anlamadığı şeyləri necə əzbərləyib?"
 
Qədim salnaməçilər Əbül-Əlanın yanında təhsilini bitirdikdən sonra Xətibin müxtəlif Şərq ölkələrində dövrün ən məşhur alimlərinin yanında da biliyini artırdığını yazırlar. Profsssor [[M. Mahmudov]] göstərir ki, səyahətə çıxmazdan qabaq Xətib bir müddət öz vətəni [[Təbriz]]də yaşayıb. Bu, müəlliminin ölümündən sonra ([[1057]]-ci ildə), yaxud bir qədər əvvəl olmalı idi. BirXətib şey[[Təbriz]]də aydındırçox kiqalmır. Oxumaq həvəsi onu yenə də [[Suriya]]ya çəkib aparır. O, burada tanınmış ərəb alimləri [[Əli Rəqqi]]dən, [[İbn Dahan]]dan, [[İbn Bürhan]]dan, [[Səlim Razi]]dən ilahiyyat, leksikoqrafiya və poetika dərsləri alır. [1064]]-cü ildə Xətib [[TəbrizDəməşq]]ə gəlir və burada onun tanınmış tarixçi [[Xətib Bağdadi]] ([[1002]]-[[1071]]) ilə dostluğu başlayır. Bağdadi onun üçün yalnız yaxşı müəllim və səmimi dost deyil, həm də çoxzəngin qalmırbir hami olur.
 
Oxumaq həvəsi onu yenə də [[Suriya]]ya çəkib aparır. O, burada tanınmış ərəb alimləri [[Əli Rəqqi]]dən, [[İbn Dahan]]dan, [[İbn Bürhan]]dan, [[Səlim Razi]]dən ilahiyyat, leksikoqrafiya və poetika dərsləri alır. [1064]]-cü ildə Xətib [[Dəməşq]]ə gəlir və burada onun tanınmış tarixçi [[Xətib Bağdadi]] ([[1002]]-[[1071]]) ilə dostluğu başlayır. Bağdadi onun üçün yalnız yaxşı müəllim və səmimi dost deyil, həm də zəngin bir hami olur.
 
O, Xətib Təbriziyə maddi cəhətdən yardım göstərir. Xətib yazı ləvazimatı və kağız alır. Bundan sonra [[Misir]]ə yola düşən Təbrizi orada saray alimi [[Tahir ibn Babaşaz]]dan ərəb qrammatikasını öyrənir. [[1067]]-ci il sentyabrın 22-də Şərqin mədəni həyatında əlamətdar bir hadisə baş verir. [[Bağdad]]da türk-səlcuq hakimlərinin vəsaiti hesabına məşhur vəzir [[Nizamülmülk]]ün şərəfinə "Nizamiyyə" adlandırılan və sonralar bütün Şərqdə şöhrət tapan mədrəsə açılır. Bu mədrəsə özündən əvvəlkilərdən yalnız həcmi və genişliyi, təchizatı, bütün Şərq ölkələrindən dəvət olunmuş alim və müəllimləri əhatə edən çoxsaylı kollektivi ilə deyil, həm də və başlıca olaraq, öz inzibati quruluşu etibarilə fərqlənərək, bizə məlum olan ilk dövlət universitetini xatırladır. Burada pedoqoq və tələbələr tamamilə dövlətin təminatında idilər. Tədris proqramları da ortodoksal müsəlmançılığın mövqelərini möhkəmləndirmək naminə yuxarıdan müəyyənləşdirilirdi. Buna baxmayaraq, burada tarix, ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik, astronomiya, riyaziyyat və bir çox başqa dünyəvi elmlər də tədris olunurdu. Buna görə də həmin universitet ən müxtəlif elmlərin inkişafında mühüm rol oynamışdı. Buraya dəvət olunan kadrları səlcuq hakimləri özləri seçirdilər. Xətib Təbrizi "Nizamiyyə" mədrəsəsinin açılış günündən ömrünün sonuna qədər, təxminən 40 il burada filologiyanı tədris edir və mədrəsədəki məşhur kitabxananın təşkilatçısı və rəhbəri olur.
 
Həmin dövrdə [[Bağdad]]da sanki Şərqin bütün alimləri toplanmışdı və onlar arasında seçilməkdən ötrü kifayət qədər elmi nüfuz sahibi olmaq lazım idi. Mədrəsədə daim yeni-yeni kitablarla zənginləşən nəhəng kitabxanadan istifadə etmək hüququ qazanmış Xətib Təbrizi bu mədrəsənin öz əməkdaşlarının və buraya dəvət etdiyi alimlərin iştirakı ilə müzakirə və mühazirələr də təşkil edir. [[1109]]-cu ilin yanvarın 3-də, bazar günü böyük alimin ürəyi dayandı. Onun təntənəli dəfn mərasiminə bütün [[Bağdad]] yığışmışdı. Xətib TəbriziniTəbrizi [[Bağdad]]ın "Bab Abraz" qəbristanlığında basdırdılardəfn olunmuşdur.
== Yaradıcılığı ==
 
Xətib yaradıcılığında əsas fəaliyyət sahəsi ədəbiyyatşünaslıq idi. Bu mövzuya iyirmiyə yaxın risalə həsr etmişdi. Bundan başqa Xətib Təbrizi [[Quran]]a dördcildlik şərhlərin, ədəbi əsərlərin və leksikoqrafiyaya, qrammatikaya, habelə ərəb poetika nəzəriyyəsinə dair bir sıra risalələrin müəllifidir. [[Məhəmmədəli Tərbiyət]] onun ərəb ədəbiyatına həsr olunan əsərlərinin əhəmiyyətini qiymətləndirərək, Xətib Təbrizini [[ərəb dili]]nin "anası" adlandırır. Professor [[M. Mahmudov]] alimin əsərlərini məzmununa görə dörd qismə bölməyi lazım bilir: poetik əsərlərə şərhlər, dilçilik risalələri, ilahiyyata dair tədqiqlər və poetik problemlərə həsr olunanlar.
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Xətib_Təbrizi"