Monqolların Azərbaycana ilk yürüşü: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
Monqolların[[Monqollar]]ın Azərbaycana[[Azərbaycan]]a ilk yürüşü - [[1220]]-[[1222]]-ci illəri əhatə edən kəşfiyyat xarakterli yürüş.
== Monqolların hücumu ərəfəsində Azərbaycanda[[Azərbaycan]]da vəziyyət. ==
XIII əsrin[[əsr]]in ortalarında [[Mərkəzi AsiyadaAsiya]]da güclü hərbi qüdrətə malik Monqol dövlətinin qonşu ölkələrə[[ölkə]]lərə yürüşü bu ölkələri[[ölkə]]ləri təhlükə qarşısında qoydu. Qonşu ölkələrdə[[ölkə]]lərdə hökm sürən [[feodal]] pərakəndəliyi Monqol dövlətinin banisi [[Çingiz xanınxan]]ın işğalçılıq planlarının həyata keçməsi üçün əlverişli şərait yaratdı. Mövcud vəziyyət təşkilati və hərbi cəhətdən möhkəm olan ordu hissələri monqol feodalları[[feodal]]ları qarşısında geniş imkanlar açırdı.
 
Monqol yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanda[[Azərbaycan]]da vəziyyət acınacaqlı idi. Ölkənin[[Ölkə]]nin [[şərq]] sərhədlərində mövcud olan [[Xarəzmşahlar]] dövləti daxilən möhkəm əsaslar üzərində qurulmadığı üçün iqtisadi və güclü hərbi qüdrətə malik deyildi. [[Xalq]] kütlələrinin vəziyyətinə laqeyd olan, [[feodal]] qruplarının əksəriyyəti tərəfindən müdafiə edilməyən [[Xarəzmşahlar]] dövləti monqollara[[monqollar]]a qarşı mübarizə apara bilmədi. Monqol qoşunları bu dövlətin ərazisindən keçərək, ciddi müqavimət görmədən irəliləyə bildilər.
 
[[Orta AsiyanınAsiya]]nın, İranın[[İran]]ın, Azərbaycanın[[Azərbaycan]]ın yerli köçəri və oturaq [[feodal]] əyanları daxili çəkişmələrə və ziddiyyətlərə son qoymadılar, düşmənə qarşı birgə mübarizə aparmaq əzmi ilə vahid cəbhədə birləşə bilmədilər. Monqol hücumlarına məruz qalmış hər bir şəhər ayrılqda öz daxili qüvvələri hesabına istilaçılara qarşı döyüşür və məğlub olurdu. Monqol qoşunları tutduqları şəhərlərdə görünməmiş dağıntılar törətdilər, əhalini qırdılar, qul etdilər, var-dövlətini taladılar və yerli əhalinin yeni etiraz çıxışları üçün zəmin saxlamadılar.
 
Monqol yürüşləri ərəfəsində [[Azərbaycan]] ərəfəsində vahid, mərkəzləşmiş dövlət yox idi və burada [[feodal]] pərakəndəliyi hökm sürürdü. Azərbaycanda[[Azərbaycan]]da [[Eldənizlər]] (və ya [[Atabəylər]]) dövləti və [[Şirvanşahlar]] dövləti mövcud idi. Marağada[[Marağa]]da isə [[Rəvvadilər]] nəslindən olan yerli [[Ağsunqurilər]] sülaləsi [[(1108]]-[[1227]]) hökmranlıq edirdi.
 
XII əsrin[[əsr]]in sonunda [[Eldənizlər]] dövləti əzəli qüdrətini itirmişdi. [[Atabəylər]] ailəsinin[[ailə]]sinin ayrı-ayrı üzvləri arasında sətənətəsəltənətə varis olmaq uğrunda şiddətli mübarizə gedirdi. Atabəylərin[[Atabəylər]]in son nümayəndəsi olan Özbək ([[1210]]-[[1225]]) [[feodal]] qrupların əlində oyuncağa çevrildi. Bütün dövlət işləri onun iştirakı olmadan həll edilirdi. Özbəyin dövlət ərazisini genişləndirmək məqsədilə İraq-i Əcəmə etdiyi yürüşlər uğursuzluqla nəticələndi və buna görə də daxili [[feodal]] çəkişmələri daha da artdı.
 
== Monqolların[[Monqollar]]ın Azərbaycana[[Azərbaycan]]a yürüşlərinin başlanması ==
[[Şəkil:Monqol geyimi.jpg|thumb|150px|[[Azərbaycan]]da, [[Mingəçevir]] yaxınlığında «monqol dövrü» adlandırılan dövrə dair döyüşçü qəbirindən olan maneken üzərindəki libas. Görünür, yerli dərzinin tikdiyi bu libasın biçimi həm monqol, həm də yerli biçim elementlərini özündə birləşdirmişdir. [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]]]
[[Monqollar]] Azərbaycana[[Azərbaycan]]a ilk dəfə [[1220]]-ci ildə yürüş etdilər. Monqol sərkərdələri Cəbə və Subutay Zəncanı[[Zəncan]]ı, Ərdəbili[[Ərdəbil]]i, Sərabı[[Sərab]]ı və başqa şəhərləri talan etdilər, dağıtdılar, Təbrizə[[Təbriz]]ə yaxınlaşdılar. Şəhər möhkəm qala divarları ilə əhatə edilmişdi və onu silah gücünə zəbt etməyin çətin olacağını anlayan [[monqollar]] danışıqlar aparmağı təklif etdilər. [[Eldənizlər]] dövlətinin hökmdarı Özbək şəhərin müdafiəsinə arxayın deyildi və monqollarla[[monqollar]]la sazişə girməyi üstün tutdu. O, Cəbə və Subutayın yanına elçi göndərdi, onlara xeyli ərzaq, paltar, mal-qara və qızıl verdi. [[Monqollar]] böyük xərac aldıqdan sonra qışlamaq üçün Muğana[[Muğan]]a yollandılar və oradan Gürcüstana basqın etdilər. [[1221]]-ci ilin əvvəllərində Cəbə və Subutayın dəstələri Gürcüstandan[[Gürcüstan]]dan Azərbaycana[[Azərbaycan]]a qayıtdılar və Təbrizə[[Təbriz]]ə tərəf yönəldilər. [[Təbriz]] hakimi Şəmsəddin Tuğrayi pul, geyim və mal-qaradan ibarət xərac verməklə şəhəri qarətdən xilas edə bildi. Bundan sonra [[monqollar]] qəflətən [[Marağa]] üzərinə yürüş etdilər. Şəhər hakimi (adı naməlum olan qadın) Ruyendej qalasında gizlənməyə məcbur oldu. Lakin [[xalq]] kütlələri doğma şəhərin müdafiəsinə qalxdılar, düşmənə ciddi müqavimət göstərdilər.
 
Monqollar divardağıdan qurğuların köməyi ilə Marağaya soxuldular və əhaliyə qanlı divan tutdular. Salnaməçinin verdiyi məlumata əsasən monqollar əsirləri məcbur edirdilər ki, onlar şəhərdə "monqollar çıxıb getmişlər" deyə car çəksinlər. Nəticədə bir çoxları aldanmış, gizləndikləri yerlərdən küçələrə çıxmış və həmin məqamda düşmən tərəfindən qətlə yetirilmişlər.
 
[[Monqollar]] Marağada[[Marağa]]da ikən Həmədanda[[Həmədan]]da xalq üsyanı baş verdi. Cəbə və Subutay Azərbaycanı[[Azərbaycan]]ı tərk etməli oldular. Tezliklə Cəbə və Subutay Həmədanda[[Həmədan]]da üsyanı yatırdılar, sonra isə Ərdəbilə[[Ərdəbil]]ə basqın edərək şəhəri ələ keçirdilər.
 
Monqol qoşunu [[Ərdəbil]] istiqamətindən Təbrizə üçüncü dəfə hücum etdi. Özbək düşmənin şəhərə yaxınlaşdığını eşidib Naxçıvana[[Naxçıvan]]a qaçdı. Təbrizlilər[[Təbriz]]lilər bu dəfə də şəhər rəisi Şəmsəddin Tuğrainin başçılığı ilə [[Təbriz]]in müdafiəsinə qalxdılar. [[Təbriz]] hər tərəfdən möhkəmləndirildi, istehkamlar yaradıldı, qala divarları təmir olundu. Monqol sərkərdələri Cəbə və Subutay [[Təbriz]]in ciddi mübarizəyə hazır olduğunu görüb açıq döyüşə girməkdən çəkidilər və yenidənxərac almaqla kifayətləndilər.
şəhər rəisi Şəmsəddin Tuğrainin başçılığı ilə Təbrizin müdafiəsinə qalxdılar. Təbriz hər tərəfdən möhkəmləndirildi, istehkamlar yaradıldı, qala divarları təmir olundu. Monqol sərkərdələri Cəbə və Subutay Təbrizin ciddi mübarizəyə hazır olduğunu görüb açıq döyüşə girməkdən çəkidilər və yenidənxərac almaqla kifayətləndilər.
 
[[Monqollar]] [[Sərab]] şəhərini zəbt etdikdən sonra Beyləqana[[Beyləqan]]a tərəf yönəldilər. Monqol qoşunları ilə şəhər əhalisi arasında qanlı vuruşma baş verdi. Amansız döyüşdən sonra [[Beyləqan]] zəbt edildi və əhaliyə qanlı divan tutuldu. [[Monqollar]] nəinki qocaları və uşaqlar, hətta [[ana]] bətnində olan körpələri də öldürdülər. Beyləqanın[[Beyləqan]]ın [[monqollar]] tərəfindən dağıdılmasına və yandırılmasına dair ilk mənbələrin verdiyi məlumatları şəhərdə aparılmış arxeoloji qazıntılar da sübut edir. Güclü qarətdən sonra Beyləqana[[Beyləqan]]a od vurub yandıran monqol sərkərdələri Cəbə və Subutay şəhər əhalisindən xərac alıb Gürcüstana[[Gürcüstan]]a getdilər və oradan qayıdıb Şirvana[[Şirvan]]a soxuldular. [[Şirvanşah]] qalalardan birinə sığınmalı oldu. [[Şamaxı]] əhalisi düşmənə qəti müqavimət göstərməyi qərara aldı. [[Monqollar]] mühasirə nərdivanlarından istifadə etdilər, lakin şəhərə girə bilmədilər. Onlar meyitlərdən qalaqlar düzəltdilər və bu qalaqlar üzərinə çıxıb şəhərə od yağdırmağa başladılar. Lakin bu üsul da şəhərin mərd müdafiəçilərini qorxutmadı. Onlar qəhrəmancasına ölməyi düşmənə əsir düşməkdən üstün tutdular.
 
== Monqolların[[Monqollar]]ın Azərbaycana[[Azərbaycan]]a ilk yürüşlərinin nəticələri ==
Monqolların[[Monqollar]]ın Azərbaycana[[Azərbaycan]]a ilk yürüşləri kəşfiyyat xarakteri daşıyırdı. Lakin bu yürüşlər Azərbaycanda[[Azərbaycan]]da siyasi pərakəndəliyin hökm sürdüyünü bir daha sübut etdi. Düşmənə qarşı yekdilliklə mübarizə aparılmaması monqolların[[monqollar]]ın qələbəsini təmin etdi. Monqolların[[Monqollar]]ın ilk yürüşləri Azərbaycanın[[Azərbaycan]]ın ictimai-iqtisadi , siyasi və mədəni həyatına böyük zərbə vurdu. Monqolların[[Monqollar]]ın keçdikləri ərazidə [[mədəniyyət]] abidələri, ticarət yolları dağıdıldı, kənd təsərrüfatı talan edildi, əkin yerləri tapdalandı, yanğınlar törədildi, mal-qara sürülüb aparıldı.
 
İqtisadi vəsiyasi qudrətini itirmiş [[Atabəylər]] dövləti ölkədə vəziyyəti nizama salmaq iqtidarında deyildi. Azərbaycanda[[Azərbaycan]]da yaranmış ağır vəziyyət yeni istilaçıların həmlələri üçün imkan yaratdı. [[1223]]-cü ildə qıpçaq dəstələri [[Şimali Qafqaz]] çöllərindən keçərək Dərbəndə[[Dərbənd]]ə gəldilər və buradan Azərbaycana[[Azərbaycan]]a soxuldular. Şirvanda[[Şirvan]]da qarətçilik edən qıpçaqlar Arrana[[Arran]]a gəlib [[Qəbələ]] və Gəncəyə tərəf irəlilədilər. [[Qəbələ şəhəri]] qıpçaqların[[qıpçaqlar]]ın yürüşündən böyük zərər çəkdi. [[Qıpçaqlar]] [[Gəncə]] hakimi ilə danışıqlar apardılar, onun nüfuz dairəsində olan ərazidə yaşamalarına razılıq istədilər və buna nail oldular. Lakin tezliklə [[qıpçaqlar]] Gəncədə[[Gəncə]]də yerli əhaliyə əziyyət verməyə başladılar, onların əmlakını talayıbözlərinitalayıb özlərini qul etdilər. Qıpçaqlara[[Qıpçaqlar]]a qarşı [[Arran]], [[Şirvan]], [[Cürcüstan]][[Dağıstan]] əhalisi arasında ittifaq yarandı və nəticədə qıpçaq dəstələri məğlub edildilər. Lakin Azərbaycanın[[Azərbaycan]]ın ağır vəziyyətindən istifadə edən gürcü feodalları[[feodal]]ları [[1225]]-ci ildə Gəncəyə[[Gəncə]]yə hücum etdilər, [[Gəncə]] qarət edildi.
 
== Mənbə ==