Qafqaz: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Qafqaz coğrafiyası adlı alt başlıq yoxidi. |
|||
Sətir 11:
Cənub sərhədlərini siyasi olaraq [[Azərbaycan]] , [[Ermənistan]] və [[Gürcüstan]] ilə [[İran]] və [[Türkiyə]]nin [[sərhəd]]ləri təşkil edir.
== Coğrafiyası ==
Qafqazın müasir ərazisi 440.4 min km2 təşkil edir. Əhalisi 30 mln. nəfərdir. Regiona Cənubi Qafqazın 3 dövləti (Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan) Rusiya Federasiyasının (RF) 2 diyarı (Krasnodar, Stavrapol) və 7 respublikası (Adıgey, Dağıstan, İnquşetiya, Çeçenistan ( İçgeriya) Kabardin-Balkar, Qaraçay-Çərkəz, Şm.Osetiya (Alanya) daxildir. Qafqaz Qara, Xəzər dənizləri arasında yerləşir. Onun sərhədləri şimalda Kuma-Manıç çökəyi, cənubda İran və Türkiyə ilə sərhədlənir. Qərbdən-şərqə və şimaldan-cənuba gedən qədim ticarət yolları və müasir TRASEKA (İpək yolu) Şimal-Cənub dəhlizi məhz Qafqazdan keçir.
= Şəkil:0-map-languagemap caucasus-01-geocurrents.png =
===== Qafqazın fiziki-coğrafi mövqeyi =====
Fiziki-coğrafi bölgüyə görə Asiyaya aid edilir, lakin burada yerləşən ölkələr Avropanı seçim etmişlər və onun qurumlarına daxil edilmişdir. Qafqaz mülayim və subtropik enliklərin təmas zonasında yerləşir.
===== İqtisadi-coğrafi mövqeyi =====
Dünyanın iqtisadi xəritədə tutuduğu mövqeyə deyilir. Daha geniş mənada bu regiondan kənarda yerləşən, onun inkişafına təsirə görə olan mövqedir. Burada Qara dəniz vasitəsilə dünya okeanına çıxmaq Avropaya yaxın yerləşmək, Xəzər dənizi vasitəsilə şimala və qərbə çıxışları vardır. Qafqazın iqtisadi-coğrafi mövqeyinə görə Şimali Qafqazla Cənubi Qafqaz arasında fərqlər vardır. RF ucqar cənubunda yerləşir. Qara, [[Azov]] və [[Xəzər]] dənizi ilə əhatələnməsi ona həm dünya yollarına çıxmağa, [[Volqa-Don]] kanalı vasitəsilə Avropa əlaqəsi təmin olunur. Xəzər dənizi vasitəsilə İran və Yaxın Şərqə çıxışını təmin edir. Onun sərhədləri Mahaçqala, Qara dənizdə Norosiyyat Tuapse limanları vardır. Cənubi Qafqazdan Rusiya və Şərqi Avropaya çıxan yolları üzərində yerləşir. Cənubda Gürcüstan və Azərbaycanla sərhədlənir.
===== Faydalı qazıntılar =====
neft, qaz, kömür, dəmir filizi, əlvan metallar, müalicə suları
===== İqlimi =====
Mülayim və subtropik enliklırin təsiri altında formalaşır. Qafqazın qərb hissəsi çox yağıntı alır. Ən çox yağıntı Qafqazın Qara dənizə baxan yamacları alır. Batumi, Quqarın ən çox yağıntı alan ərazilərdir . Qafqazın qərb və ən az isə şərq bölgələri alır.
===== Bitki örtüyü =====
Qafqazın orta dağlıqnərazisi 200-500m hündürlükdə enliyarpaq və iynəyarpaq meşələr üstünlük təşkil edir. Azərbaycanda onlar bütün meşələrin 98%-ni, Ermənistanda 93%, Gürcüstanda 83% təşkil edir. Azərbaycanın Göygöl ətrafında şam meşəliklərinə rast gelinir. Qafqazda torpaqlar şaquli zonalar üzrə yerləşir . Düzənlik ərazilər boz torpaqlarla örtülmüşdü. Qafqazın düzən əraziləri Kolxida ovalığı istisna olmaqla quru subtropik bitkilər yayılmışdır. Çöl və yarımsəhralarında (Şərqi Qafqazın düzənlikləri) qış otlaqları kimi istifadə olunur. Buralarda qoyunçuluq inkişaf etmişdir. Rütubətli subtropik zonalara Kolxida və Lənkəran ovalıqları daxildir. Burada sarı torpaqlar yayılmış, çayçılıq və subtropik meyvəçilik inkişaf etdirilir. Qara dəniz Qafqaz regionunun qərbində yerləşir, dünya okeanı ilə Bosforbogazı vasitəsilə birləşir. Sahəsi 422 min km2, sahil xəttlərini uzunluğu 4340 kmdır. Qafqazın iki ölkəsi Gürcüstan və Rusiyanın cənubu Qara dənizə çıxışı vardır. Qara dənizdə Gürcüstanın Batumi, Poti və Suxumi limanalrı yerləşir. (bu limanlar hazırda Rusiyanın nəzarəti altındadır.) Gürcüstanın Qara dəniz sahillərində Azərbaycanın Kulevo neft terminalı fəaliyyət göstərir. Rusiyanın Qara dəniz sahillərində ən böyük limanı Novorossirskdır. Azərbaycan bu limanla neft ixrac edir (Bakı-Novorossirsk neft kəməri). Hazırda Qara dəniz sahili ölkələrini əhatə edən Qara dəniz birliyi yaradılmışıdır. Azərbaycan da bu birliyin tərkibinə daxildir. Birlik ölkələri dənizin ekologiyasını qoruyur, ticarət əlaqlərinin həyata keçirirlər. Dənizin sahillərində su heç vaxt donmur. Çimərlik və kurort turizmdə geniş istifadə olunur . Qara dəniz TRASEKA magistral nəqliyyatının Avropaya çıxışını təmin edir. Xəzər dənizi Asiyanın qərbində yerləşir və Qafqazı Qazaxıstan və Mərkəzi Asiyadan ayırır. O , nəhəng axarsız göldür . Xəzər dənizinin adı Qafqazın şərqində yaşamış və “Xəzərlər” adlanan qədim tayfanın adından götürülmüşdür. Xəzər dənizi 374 min km2, sahil xəttinin uzunluğu 7 min km-dir. İqlimi sərt kontinentaldır. Qışda şimal hissəsi 2-3 aya donur. Xəzərin ərtafında 5 dövlə tAzərbaycan, RF, İran, Türkmənistan və Qazaxıstan. Xəzərin bölgüsü başa çatdırılmayıb. Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycan öz aralarında dənizin dibi ilə keçirilən sərhədlərini müəyyənləşdiriblər . Lakin Türkmənistan və İranla Azərbaycan arasında dənizin bölgüsü həyata keçiriliməyibdir. Bu da müəyyən ziddiyyətlər yaradır, xüsusilə neft yataqlarının istismarında. Xəzər dənizinin Azərbaycan sahillərinin uzunluğu 825 km təşkil edir. Xəzər dənizi qiymətli ağ balıq növləri ilə zəngindir – nərə balığı, kütüm, qızıl balıq. Xəzər dənizi qara kürü, qurubalıq istehsalı və balıq konservlırinə görə dünyada məşhurdur. Xəzər dənizi xüsusilə neft-qaz ehtiyatları ilə zəngindir . Xüsusilə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın sahil zonaları özünün neftli qazlı olması fərqlənirlər. Xəzər dəniz nəqliyatı inkişaf edib. Azərbaycan Xəzər, Volqa-Don kanalı vasitəsilə dünya okeanına şıxır. Azərbaycanın Xəzərdə ən böyük limanı Bakıdır. Türkmənistanın Türkmənbaşı, Bektaş, Qazaxıstanın Aktau, Rusiyanın Həştərxan, Mahaçqala, İranın-Ənzəli limanları Xəzər dənizi qarşisinda duran əsas məsələlər:
1)səviyyəsi tez-tez tərəddüd edir, çətinlik yaradır
2)ekoloji problemi isə neft-qaz çıxarılması və çaylar vasitəsilə Rusiyadan çoxlu çirkli suların axıdılmasıdır.
3)Qafqazın ekoloji vəziyyətinin qorunması. Kürün və Araz çaylarının çox çirklənməsi
4) Təbii fəlakət hadisələrinin geniş yayılması, zəlzələr, daşqınlar, sürüçmələr, doluvurma
===== Əhalisi =====
Qafqazın əhalisi 30.2 mln. nəfərdir . Bu əhalinin 55% C.Qafqazda, 45% Ş.Qafqazda yaşayır. Qafqaz əhalisinin milli tərkibi ən mürəkkəb regiondur. Asiya ilə Avropa arasında keçid yeri olan Qafqazdan çox sayda xalqlar keçmişlər. Onların güclü olanları burada qədim dövlətlər yaratmışlar . Qafqazın dağlıq relyefi insanların
gediş-gəlişinə çətinlik törətmişdir . Ona görə də qapalı dərələr və dağarası
çökəkliklərdə xırda etnik qruplar yaratmışdır. Hazırda Qafqazın ərazisində 50-dən
çox müxtəlif xalq yaşayır.Nisbətən KiçikQafqaz regionunda dörd dövlətAzərbaycan,
Gürcüstan, Ermənistan və RF cənubu yerləşir . Bunlardan əlavə
Qafqazın cənu hissəsində Naxçıvan Mr, Acarıstan və Abxaziya MR-i və Cənubi
Qafqazda isə qeyd olunduğu kimi 7 milli inzibati bölgü vardır.
Qafqazın xalqlarının çoxu dörd dil ailəsinə aiddirlər : 1) Şimali Qafqaz
etnik qrupu, 2) Kartveli, 3) Hind-Avropa, 4) Altay
Hind Avropa dil ailəsinə -əsasən . slavyanlar ermənilər, iran dil qrupu və türk dil qrupu Gürcülər (kartveli) ailəsinə aiddirlər. Qafqaz dağlarının cənubunda yaşayırlar. Gürcülər həmçinin Osetiyada və Azərbaycanda yaşayırlar Türk dil qrupuna Qafqazda azərbaycanlılar, qaraçaylar, balkarlar, kumıklar, naqoylar və türkmənlər aiddirlər. Azərbaycanlılar əsasən Azərbaycan Respublikasında yaşayır və əhalinin 90%-ini təşkil edir. Kənarda azərbaycanlılar Gürcüstanda gürcülərdən sonra 2-ci yer tuturlar, Dağıstanın Dərbənd şəhərində azərbaycanlılar çoxluq təşkil edirlər. Dərbəndin Mahaçqalada (dağ yəhudiləri) Ermənistanda azərbaycanlılar ermənilərdən sonra 2-ci yeri tuturdular. Lakin oradan qovulan ermənilər isə əsasən öz respublikalarında yaşayırlar. Haxırda Gürcüstan və Şimali Qafqazda çox sayda ermənilər yaşayır. Azərbaycanda 120 mindən çox erməni əhalisi yaşayır. Onların böyük əksəriyyəti Azərbaycanın işğal olunmuş Dağlıq Qarabağ vilayətində qismən də Bakı və digər şəhərlərində yaşayır (nigahlı). Şimali Qafqazda ermənilər geniş yayılmışdır .
== Geosiyasi əhəmiyyəti ==
| |||