Saklar: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
[[Şəkil:Azərbaycan ərazisində tayfalar (e.ə. VI-IV əsrlər).jpg|right|thumb|300px|Müasir [[Azərbaycan]] xəritəsində eramızdan əvvəl VI-IV əsrlərdə sakların yaşadığı ərazilər]]
 
'''Saklar''' — müasir türk xalqlarının bir çoxunun, eləcə də [[Azərbaycan türkləri]]nin etnogenezində birbaşa iştirak etmiş ən qədim [[Türk xalqları|Türk]] tayfalarından biri.<ref>[http://www.yeniturkiye.com/display.asp?c=6011#x The Turks. Volume 1: Early Ages. Part 3: Old nomads of the steppes: Scythian age in Eurasia. Prof. Dr. A. Chay - Prof. Dr. I. Durmus, Scythians, Yeni Türkiye, Ankara 2002, S.147-166], ISBN 975-6782-56-0</ref><ref>Zürichi Magyar Történelmi Egyesület, [http://books.google.de/books?id=UPdBHQAACAAJ Die Frühgeschichte der Ungarn: Zusammenfassung], Ungarisch-Historischer Verein, 1994, S.11 f., ISBN 963-8527-447</ref><ref>Osman Karatay, [http://books.google.de/books?id=Epos6XaLW4MC İran ile Turan: hayali milletler çaǧında Avrasya ve Ortadoǧu], Ayse Demiral, 2003, s.151</ref><ref>H. Celâl Güzel, Ali Birinci, [http://books.google.de/books?id=aShtAAAAMAAJ Genel Türk tarihi, 1. cilt], Yeni Türkiye, 2002, s.485</ref><ref>Yılmaz Öztuna, [http://books.google.de/books?id=RElpAAAAMAAJ Başlangıcından zamanımıza kadar büyük türkiye tarihi: Türkiye'nin siyasî, medenî, kültür, teşkilât ve san'at tarihi], Ötüken Yayınevi, 1983</ref><ref>[http://books.google.de/books?id=ZmVpAAAAMAAJ Belgelerle Türk tarihi dergisi, cilt 84-86], Menteş Kitabevi, 2004, s.89</ref>
 
== Etimologiyası ==
Qədim Çin yazılı mənbələrində «sak» etnonimi «sai» adlanırdı. Nikolay Aristov da «sak»/»saka» və onun təhrif edilmiş törəməsi sayılan «skif» kəlməsinin ilkin variantının məhz «sa» sözü olduğunu, «k» şəkilçisinin isə cəmlik bildirdiyini qeyd etmişdir. Onun fikrincə, «bir vaxtlar Qərbi Tyan-Şan ərazilərində yaşayan «saka», «sa» və ya «se» adlanan türk tayfası sonralar Hindistana köç etmiş və burada yerli əhaliyə qarışaraq itmişdir. Lakin onun izləri qara kırğızların sayak, qırğızların soltı və Yeniseydəki saqay tayfalarının adlarında qalmaqdadır. Soltı qırğızların bir nəsli isə «çaqa» adlanır». Qafqazın əski türklərin vətəni olduğunu bildirən Pavel Nazarova görə, «skif» kəlməsi qədim türklərin antik adıdır. Tədqiqatçı yazır ki, «yəhudilər, yunanlar, romalılar «türk» sözünü deyil, «skif» sözünü işlədirdilər və bu kəlmə (skit, skut, aşkuz, aşkez) «As kişi», yəni «As (Az) adamı» ifadəsinin təhrif olunmuş formasıdır. Herodotda skif sözləri - «jun» (yun), oyr (ər), «asxi» (acı) sadalanır və onlar türkcədir. Bizans müəllifləri isə bu sıraya «balıq» kəlməsini də əlavə edirlər». Rusiya Elmlər Akademiyası Böyük Pyotr adına Antropologiya Muzeyinin elektron kitabxanasının saytında R.Rassudova belə bir fantastik fərziyyənin sahibidir. Onun qənaətinə əsasən, «sak» etnonimi «sart» sözünün təhrif olunmuş variantıdır və qazax dilində «sarı it» anlamını verir. Yəni «köçəri maldar olan qazaxlar oturaq həyat tərzi keçənləri belə adlandırırdılar. Sartlar bu ərazidə eramızdan əvvəl VII–VI əsrlərdən etibarən yaşayırlar və onlar «sak», «massaget» və s. adlarla da tanınırdılar». "Massaget" etnoniminin İran dilləri əsasında izah edilməsi üçün çox təşəbbüs edilmiş və mühüm elmi nəticə alınmamışdır. Lakin sonrakı ciddi elmi araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, bu etnonim türk dilləri üçün səciyyəvi olan "m"-"b" əvəzləməsinə görə "bas" –baş sözündən, sak etnonimindən və türk dillərində cəm bildirən "at" şəkilçisindən ibarətdir və "baş saklar" mənasındadır.
Qədim Çin yazılı mənbələrində «sak» etnonimi «sai» adlanırdı. Nikolay Aristov da «sak»/»saka» və onun təhrif edilmiş törəməsi sayılan «skif» kəlməsinin ilkin variantının məhz «sa» sözü olduğunu, «k» şəkilçisinin isə cəmlik bildirdiyini qeyd etmişdir. Onun fikrincə, «bir vaxtlar Qərbi Tyan-
 
Şan ərazilərində yaşayan «saka», «sa» və ya «se» adlanan türk tayfası sonralar Hindistana köç etmiş və burada yerli əhaliyə qarışaraq itmişdir. Lakin onun izləri qara kırğızların sayak, qırğızların soltı və Yeniseydəki saqay tayfalarının adlarında qalmaqdadır. Soltı qırğızların bir nəsli isə «çaqa» adlanır». Qafqazın əski türklərin vətəni olduğunu bildirən Pavel Nazarova görə, «skif» kəlməsi qədim türklərin antik adıdır. Tədqiqatçı yazır ki, «yəhudilər, yunanlar, romalılar «türk» sözünü deyil, «skif» sözünü işlədirdilər və bu kəlmə (skit, skut, aşkuz, aşkez) «As kişi», yəni «As (Az) adamı» ifadəsinin təhrif olunmuş formasıdır. Herodotda skif sözləri - «jun» (yun), oyr (ər), «asxi» (acı) sadalanır və onlar türkcədir. Bizans müəllifləri isə bu sıraya «balıq» kəlməsini də əlavə edirlər». Rusiya Elmlər Akademiyası Böyük Pyotr adına Antropologiya Muzeyinin elektron kitabxanasının saytında R.Rassudova belə bir fantastik fərziyyənin sahibidir. Onun qənaətinə əsasən, «sak» etnonimi «sart» sözünün təhrif olunmuş variantıdır və qazax dilində «sarı it» anlamını verir. Yəni «köçəri maldar olan qazaxlar oturaq həyat tərzi keçənləri belə adlandırırdılar. Sartlar bu ərazidə eramızdan əvvəl VII–VI əsrlərdən etibarən yaşayırlar və onlar «sak», «massaget» və s. adlarla da tanınırdılar». "Massaget" etnoniminin İran dilləri əsasında izah edilməsi üçün çox təşəbbüs edilmiş və mühüm elmi nəticə alınmamışdır. Lakin sonrakı ciddi elmi araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, bu etnonim türk dilləri üçün səciyyəvi olan "m"-"b" əvəzləməsinə görə "bas" –baş sözündən, sak etnonimindən və türk dillərində cəm bildirən "at" şəkilçisindən ibarətdir və "baş saklar" mənasındadır.
== Tarixi ==
E.ə.I minillikdə [[Orta Asiya]] və [[Qazaxıstan]] çöllərində yaşayan əhalinin əsas hissəsi sak (əslində saka, yaxud şaka) adlanmışdır. Onlar bu ərazilərin aborigen xalqı idilər. Çünki, arxeoloji qazıntılar onların [[tunc dövrü]]ndən başlayaraq arasıkəsilməz mədəniyyət vərəsəliyi olduğunu göstərmişdir. Arxeoloji qazıntılar sakların yalnız 20%-də [[monqoloid]] irqinin nişanələrini göstərmişdir, deməli, onlar əsasən [[avropoid]] irqinə mənsub idilər. <ref>Qazaxıstan SSR tarixi, I cild, Alma-Ata, 1957, səh.198-199</ref> Antropoloji cəhətdən Orta Asiya və Qazaxıstanın türk xalqlarının təşəkkülündə mühüm rol oynamış saklar Altay tayfaları ilə Aralətrafı ərazinin tayfaları arasında aralıq vəziyyət təşkil edir. <ref>Qazaxıstan SSR tarixi, I cild, Alma-Ata, 1957</ref>
Sətir 16 ⟶ 18:
 
== Sakların şəxs adları ==
 
[[Şəkil:Behistun.Inscript.Skunkha.jpg|thumb|right|180px|Bisütun qayalarında şişpapaq sakların hökmdarının tsviri]]
 
Paruyr – (e.ə. VII əsr) – V əsr erməni tarixçisi [[Moisey Xorenli]]nin (M.Xorenli hay deyildi, ərmən idi və [[ərmən tayfaları]]nın da çoxunun türk tayfaları olması məlumdur. Xorenlinin hay olmadığını göstərən bir faktda odur ki, o vəhşi hay tayfalarından danışarkən onlar – [[haylar]] ifadəsini işlədir, lakin ərmənlərdən danışarkən biz ərmənlər deyir) əsərində qrabarca "skaodri", yəni "sak oğlu" adlandırılır və Ermənistan çarı kimi qeyd edir. Ad türkcə "bar" – var, özüdür və "ur" -varis, övlad sözlərindən (addakı "y" səsi qrabarca əlavə olunmaqla ur türk sözünün qrabarca yur kimi yazılışından əmələ gəlmişdir) ibarətdir. Paruyrun etnik mənsubiyyətcə sak olmasını sübut edən başqa fakt da var. Moisey Xorenli yazır ki, Paruyr Midiya hökmdarı [[Kiaksar]]ın [[Assuriya]]nın paytaxtı [[Nineva]] şəhərini tutmasında iştirak etmişdir. Deməli, Paruyr Kiaksarın müttəfiqi idi. Başqa mənbələrdən məlumdur ki, Ninevanın e.ə. 612-ci ildə tutulmasında Kiaksara ərmənlər, haylar yox, məhz skiflər kömək etmişdilər ([[madaylar]]ın və sakların zərbəsinə davam gətirməyən Assur çarı Sinşar-İşkun özünü hərəmxanası və xəzinəsi ilə birgə yandırmışdı). Bu məlumatda skiflər deyiləndə sakların nəzərdə tutulduğu şübhəsizdir. Çünki Moisey Xorenli Paruyru sak oğlu adlandırır.
 
Sətir 24 ⟶ 26:
<blockquote>Sirak – (e.ə. 513-cü il) II əsrin antik müəllifi [[Poliyen]] yazır ki (Poliyen, Hərbi fəndlər, XII, 12), Əhəməni şahı [[I Dara]] [[Orta Asiya]]dakı sakların üzərinə yürüşə hazırlaşanda Sirak adlı bir sak özünü qəsdən xəncərlə bir neçə yerdən yaralamış, [[İran]] ordusunun düşərgəsinə gələrək guya saklardan incidiyini söyləmiş və [[farslar]]a qulluq etməyə, [[farslar]]ın sakların üzərinə gedən yola bələdçilik etməyə hazır olduğunu demişdir. [[Farslar]] ona inanmış, Sirak isə fars ordusunu qəsdən susuz səhraya aparmışdır. Sirakın onları aldatdığını başa düşən [[farslar]] onu əzabla öldürmüşlər. Beləliklə özünü qurban verən Sirak sakların farslarla müharibəyə hazırlaşmağına vaxt qazandırmışdır. Sirakın adı isə türkmənşəli "cirak" – ağıllı sözündəndir.</blockquote>
 
<blockquote>İşpakay – [[Manna]]da sak çarının adı.Türkcə "eş","iş"-dost və "boka" –qüvvətli, bahadır sözlərindəndir.</blockquote>
 
<blockquote>[[Tomris]] (e.ə. 530) – [[Orta Asiya]]da saklarda (bəzi mənbələrdə sakların bir qolu olmuş [[massagetlər]]də) qadın xaqanın adı.(Herodot,I,214).Bu qiymətli məlumatda sakların türk olduğunu göstərən daha bir detal var.[[Tomris]] fars hökmdarı Kirin başını kəsdikdən sonra qanla dolu tuluğa atır.Məlumdur ki,tuluq və dağar hazırlanması türklərə aid adətdir və bu sözlər təmiz türk sözləridir.Tomir (Tomar sözünün yunanca təhrifi) adından və qədim yunan dilində şəxs adlarına əlavə olunan "-is" adlıq hal şəkilçsindən ibarətdir.Bunu e.ə. II əsr müəllifi [[Poliyen]]in bu adı Tamir kimi yazması da göstərir.Ad türkcə "tomar" – hamayıl,qızıl boyunbağı sözündəndir.Bəzi tarixçilər [[Tomris]]in başçılıq etdiyi [[massagetlər]]in məhz [[Azərbaycan]] ərazisində yaşadığını qeyd edirlər.Bunun səbəb də odur ki,mənbələrdə verilən məlumata görə Kir [[Tomris]]lə savaşa gedərkən güclü axan bir çayı keçdikdən sonra [[Tomris]]in torpaqlarına daxil olmuşdur.[[Tomris]]in [[Azərbaycan]]da yaşadığını söyləyən tarixçilər bu güclü axan çayın ya [[Kür]],ya da [[Araz]] olduğunu söyləyirlər.Çünki [[Orta Asiya]]da [[massagetlər]] [[Xəzər]] sahilində yaşayırdılar və Kir onların torpağına girmək üçün hansısa çayı keçməli deyildi.</blockquote>
Sətir 43 ⟶ 45:
 
== Azərbaycan tarixində saklar ==
[[E.ə. VII əsrəəsr]]ə aid [[Assur]] mənbəsində [[Manna]] ərazisində Saka adlı bir etnos qeyd olunur.Bundan təxminən 200 il sonra [[Herodot]] [[Əhəməni dövləti]]nin X,XI və XIV əyalətlərində sakların yaşadığnı yazır.Bu əyalətlərdə yaşayanların heç də hamısı Şimaldan gələnlər deyildi.Məsələn Əhəmənilərin XIV əyaləti [[Orta Asiya]]nın müəyyən hissəsini əhatə edirdi.(Herodot,II,23) Deməli bu ərazidəki saklar elə binadan [[Orta Asiya]]da yaşayanlar idilər.[[Midiya]] ərazisinə saklar Cənub-Şərqdən,yəni [[Orta Asiya]]dan da gələ bilərdilər.Həmçinin mənbələrdən [[madaylar]]ın sakları [[Orta Asiya]]dan [[Midiya]] ərazisinə köçürmələri də məlumdur.[[Midiya]]nın [[Orta Asiya]]dakı əyalətlərinə e.ə. 550-ci ildən sonra [[Əhəmənilər]] yiyələnmişdilər.E.ə. V əsrdə yaşamış [[Ktesiy]] yazır ki,Əhəmənilər sülaləsinin banisi Kir dövründə Orta Asiya sakları Əhəmənilərə tabe idi.Əhəməni ordusunda saklar da var idi.Kirin [[Babilistan]]ı tutması şərəfinə təşkil olunmuş atçapma yarışında bir sak əsgəri qalib çıxmışdı.E.ə.519-cu ilə aid [[Bisütun qaya yazısı]]nda [[İran]]ın tabeliyindən çıxmış [[Orta Asiya]] xalqları (Marquş,yəni Marqiana,Sataquş,Parfiyanlar və s.) ilə yanaşı,saklar qeyd olunmuşdur.
 
E.ə. VII əsrə aid [[Assur]] mənbəsində [[Manna]] ərazisində Saka adlı bir etnos qeyd olunur.Bundan təxminən 200 il sonra [[Herodot]] [[Əhəməni dövləti]]nin X,XI və XIV əyalətlərində sakların yaşadığnı yazır.Bu əyalətlərdə yaşayanların heç də hamısı Şimaldan gələnlər deyildi.Məsələn Əhəmənilərin XIV əyaləti [[Orta Asiya]]nın müəyyən hissəsini əhatə edirdi.(Herodot,II,23) Deməli bu ərazidəki saklar elə binadan [[Orta Asiya]]da yaşayanlar idilər.[[Midiya]] ərazisinə saklar Cənub-Şərqdən,yəni [[Orta Asiya]]dan da gələ bilərdilər.Həmçinin mənbələrdən [[madaylar]]ın sakları [[Orta Asiya]]dan [[Midiya]] ərazisinə köçürmələri də məlumdur.[[Midiya]]nın [[Orta Asiya]]dakı əyalətlərinə e.ə. 550-ci ildən sonra [[Əhəmənilər]] yiyələnmişdilər.E.ə. V əsrdə yaşamış [[Ktesiy]] yazır ki,Əhəmənilər sülaləsinin banisi Kir dövründə Orta Asiya sakları Əhəmənilərə tabe idi.Əhəməni ordusunda saklar da var idi.Kirin [[Babilistan]]ı tutması şərəfinə təşkil olunmuş atçapma yarışında bir sak əsgəri qalib çıxmışdı.E.ə.519-cu ilə aid [[Bisütun qaya yazısı]]nda [[İran]]ın tabeliyindən çıxmış [[Orta Asiya]] xalqları (Marquş,yəni Marqiana,Sataquş,Parfiyanlar və s.) ilə yanaşı,saklar qeyd olunmuşdur.
[[Şəkil:Şişpapaq saklar Bisitun qayalarında.jpg|thumb|left|250px|Bisitun qayalarında Şişpapaq (Tiqraxuda) sakların təsvirləri (bu təsvirlərdəki insanlar qıyıqgözlüdür ki, bu da sakların farsdilli olmasıyla bağlı iddianı puç edir)]]
[[Herodot]]un qeyd etdiyi XI əyalət indiki [[Şimali Azərbaycan]]a aid olan ərazinin bir hissəsi –[[Kür]]lə [[Araz]]ın birləşdiyi yerdən [[Xəzər]]ədək olan ərazidən Cənuba doğru uzanan əraziləri əhatə edirdi.Lakin bu ərazi tarixən [[Manna]]ya,sonra [[Midiya]]ya,e.ə. 550-ci ildən-331-ci ilə kimi fars [[Əhəmənilər İmperiyası|Əhəmənilər dövlətinə]], bu dövlət [[Makedoniyalı İskəndər]] tərəfindən məhv edildikdən sonra isə [[Atropatna]]ya tabe olmuşdu.Bu əyalətin coğrafi kordinatları dəqiqliyi ilə məlum olmasa da Güman ki bu əyalətə [[Xəzər]] dənizinin Cənub-Qərb sahilləri də daxil idi.[[Herodot]] məhz burada başqa tayfalarla – pantimat,pavsik və doriyetlərlə yanaşı,sakların da yaşadığını yazmşdı.Qədim mənbələrdən məlum olur ki,bu əyalətdə saklar iki mahalda məskun idilər:Sakasində və Balasakanda.
Sətir 52 ⟶ 53:
[[Herodot]] sakların həm də [[Əhəmənilər İmperiyası|Əhəmənilər dövlətinin]] X əyalətində yaşadığını yazır.(Herodot,III,92) Amma bu əyalətin də dəqiq kordinatları məlum deyil.Lakin [[Herodot]] bu əyalətdə saklarla yanaşı,akbatanlıları ([[Midiya]]nın paytaxtı Akbatan şəhərinin sakinlərini) da qeyd edir.[[Qiyasəddin Qeybullayev|Q. Qeybullayev]] qeyd edir ki,güman ki,bu saklar məhz [[Assur]] mənbəsində qeyd edilən Sakadır.Bu saklar daha kompakt qrup idi.Məhz həmin saklar e.ə. 552-ci ldə [[farslar]]ın hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırmışdılar və Əhəməni şahı [[I Dara]] onları e.ə. 519-cu ilə aid [[Bisütun qaya yazısı]]nda "şişpapaqlı saklar" adlandırır.Sakların bu hissəsi [[Güney Azərbaycan]]da [[Azərbaycan türkləri]]nin etnogenezində mühüm rol oynamışlar.Oradakı Gəncə də məhz bu sakların yaşadığı ərazidə yaranmışdı.
 
Məlumdur ki, [[e.ə. II əsrdəəsr]]də [[Atropatena]] dövlətinin paytaxtı fars mənbələrində Qanzak adlandırılan şəhər idi. Antik müəlliflərdən [[Strabon]],[[Pliniy]] və [[[Ptolomey]] bu şəhərin adını [[Qazaka]] və təhrif olunmuş formada Zazaka kimi yazırlar.V əsr ərmən tarixçisi [[Favstos Buzand]] isə onu Qandzak kimi qeyd edir.(F.Buzand,III,7) Bu adların hamısı Gəncə,yaxud Gəncək toponiminin müxtəlif dillərdə təhrif formasıdır.[[Marağa]]nın 6 fərsəngliyində yerləşən Gəncə şəhərində türklərin Od məbədgahı ([[Azərgüşnasp məbədi]]) yerləşirdi.IX əsr ərəb coğrafiyaçısı [[İbn Xordadbeh]] bu toponimi Cənzə,XIII əsr ərəb coğrafiyaçısı [[Yaqut Həməvi]] Cəznək kimi yazırlar.
 
Gəncə toponimini tədqiq edən araşdıraçıların əksəriyyəti onu fars dilindəki "gənc" – xəzinə sözü ilə əlaqələndirmişlər.Lakin [[Y.Yusifov]] və daha sonra [[Qiyasəddin Qeybullayev|Q. Qeybullayev]] bu fikri rədd etmişdilər.Həm [[Atropatena]]da,həm də [[Qafqaz Albaniyası]]nda sakların yaşadığı ərazilərdə yaranmış [[Gəncə]] toponimini onlar sakların içərisində Gəncə adlı tayfanın olması ilə əlaqələndirmişlər.[[Mahmud Qaşqarlı]] [[Orta Asiya]]da – qədimdə saklarn yaşadığı ərazidə türk tayfalarından birinin Gəncək adlandığını yazmışdır.Gəncək etnoniminin II komponenti olan "cək" türk dillərində "c"-"s" əvəzlənməsinə görə məhz sak etnonimini əks etdirir.Qədim mənbələrdə [[Azərbaycan]]ın hər iki tərəfindəki Gəncələrin Qanzak adlanması da bununla əlaqədardır.
Sətir 71 ⟶ 72:
 
Sakların bir özəlliyi də odur ki,onlar oda sitayiş edən olmuşlar. Nəzərdə tutulmalıdır ki, oda sitayiş üçün məbəd tikilməsi [[İran]] xalqları ([[taciklər]],[[əfqanlar]],[[osetinlər]],[[farslar]],[[kürdlər]] və b.) üçün səciyyəvi deyldi, onlar atəşpərəst olmamışlar.Əks təqdirdə hal-hazırda bu xalqların kompakt məskunlaşdıqları ərazilərdə heç olmasa nümunə üçün bircə dənə od məbədi aşkarlanardı. Halbuki,həm [[Güney Azərbaycan]]da, həm [[Şimali Azərbaycan]]da, həm də [[Qərbi Azərbaycan]]da (indiki [[Ermənistan]]) kifayət qədər od məbədləri dövrümüzə çatmışdır. Bu ibtidai din formasını [[Azərbaycan]]a saklar gətirmişlər. [[Güney Azərbaycan]]da Gəncək şəhərində (Qazaka) baş od məbədinin ([[Azərgüşnasp məbədi]])olması da bununla əlaqədarır. Qeyd etmək lazımdır ki, tarix boyu oda sitayiş edənlərin mərkəzi [[Güney Azərbaycan]] olmuşdur.
 
== Həmçinin bax ==
*[[Sak çarlığı]]
*[[Sisaklar]]
*[[Skiflər]]
*[[Massagetlər]]
*[[Çinlilər]]
 
== İstinadlar ==
Sətir 76 ⟶ 84:
 
== Mənbələr ==
 
#Q.Ə.Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994
#Q.Ə.Qeybullayev-Qədim türklər və Ermənistan,Bakı,1993
Sətir 86 ⟶ 93:
#Y.B.Yusifov-Kimmer,skif və saklar qədim Azərbaycanda,Tiflis,1988
 
== Həmçinin bax ==
*[[Sak çarlığı]]
*[[Sisaklar]]
*[[Skiflər]]
*[[Massagetlər]]
*[[Çinlilər]]
 
[[Kateqoriya:Sak çarlığı]]
Sətir 98 ⟶ 99:
[[Kateqoriya:Qədim türk tayfaları]]
[[Kateqoriya:Qədim dövr Azərbaycan tarixi]]
 
[[ml:ശകര്‍]]