|
'''Yunan-Bakrtiya dövləti padşahlığı'''({{lang-el|Βακτρία}}—[[Baktriya]] və [[Soqdiana]] ərazisində tarixi dövlət.
== Tarixi ==
Şərqdə yaranan Yunan-Bakrtiya padşahlığının mövcudluğu da [[Parfiya]] üçün geosiyasi baxımdan qeyri-münasib şərait yaratmışdı. Bunun səbəbi isə yeni yaranan dövlətlərin ictimai-siyasi təbiətində olan prinsipial fərqdən irəli gəlirdi. Yunan-Baktriya tərəfdən qarşıya qoyulan plana görə, militarist ruhlu yunan-makedoniyanı ayrıca bir bölgədə döyüşə hazır vəziyyətdə saxlamaq nəzərdə tutulurdu. Təqribən yüz il bundan qabaq Böyük İskəndər öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün yunan-makedoniya əhalisinin mühacirətindən istifadə edərək onları hərbi qəsəbələrdə yerləşdirdi.
<span lang="AZ-LATIN"> E.ə.III əsrin ortalarında Selevkiler dövləti
zəifləməyə başladı, çünki selevkilərin başı Misirlə müharibəyə qarışmışdı.
Digər tərəfdən, Mərkəzi Asiya və Mərkəzi Asiyanın türk tayfaları da Selevkilər
dövləti ilə mübarizə aparırdılar.</span>
Qədim Roma tarixçisi [[Yustin]] Sələvkilərin varisi oıan [[Diodot]]u "min Baktriya şəhərinin" canişini adlandıraraq göstərirdi ki, onlar əsasən imperiyanın Mərkəzi Asiya bölgələrində güclü surətdə təmərküzləşmişdi. Diodot (e.ə.256-230), onun canişinləri [[II Deodot]] (230-220) və [[Evtidam]] (220-190) çoxsaylı peşəkar yunan hərbiçilərinə güvənərək Sələvkilərin əvvəllər sahib olduğu Mərkəzi Asiya torpaqlarında öz hakimiyyətlərini möhkəmlətdilər.Onlar sonralar diodoxların ən güclü imperiyasına və onların bölgədə möhkəmlənmək cəhdlərinə qarşı hərbi müqavimət göstərdilər.
<span lang="AZ-LATIN"> E.ə.250-ci ildə Baktriya ölkəsi Selevkilər
dövlətindən ayrıldı. Belə ki, Baktriyanın eparxı əslən yunan Diodot özünü
müstəqil çar elan etdi. Eyni zamanda Selevkilər dövlətindən Parfiya əyaləti də
ayrıldı. Əslən türk saklardan (Strabonun məlumatlnda skiflərdən) olan, indiki
Təcən çayının sahillərində yaşayan və antik mənbələrdə daxa (bəzi
tədqiqatçılara görə indi Türkmənistanın Təkə tayfası) adlı tayfasından çıxmış
Arşak adlı bir hakim Parfiya əyalətini tutaraq, canişin Androqodu yıxıb özünü
müstəqil çar elan etdi.</span>
Arşak və varisləri ölkə daxilində qələbə qazanaraq, onun ətrafında olan qüvvələrlə düşmən vəziyyətində qaldılar. Sələvkilərin imperiyası ilə münaqişəyə daha bir problem – yəni iranlılarla tarix boyu rəqabət aparan Yunan-Baktriya padşahlığı ilə münasibətlərin kəskin şəkildə soyuqlaşması əlavə olundu. Həmin padşahlığın yunan-makedoniya mənşəli hakim təbəqəsi Arşak tərəfindən devrilmiş Andaqor rejiminə böyük rəğbət bəsləyirdi. İki dövlətin yüzillik mövcudluğu dövründə onların münasibəti həmişə gərgin olmuşdu və ona görə belə bir vəziyyət bəzən hərbi qarşıdurmaya gətirib çıxarırdı.
<span lang="AZ-LATIN"> Selevk hökmdarı Arşaka qarşı ordu hissəsi
göndərdi. Arşak sakların bir hissəsi olan və antik mənbələrdə apasiak adlanan
(əslində sakların bir qolu olan pasian tayfası) tayfanın yanına qaçdı. Az sonra
Arşak kiçik, lakin qüvvətli ordu təşkil edərək, yenidən Parfiyanı ələ keçirdi.
Diodotun Baktriyanı tutması ilə həmin ərazidə tarixşünaslıqda Baktriya dövləti
adlanan bir dövlət yarandı. Bu dövlət təxminən 100 il yaşadı. Çarlığın banisi I
Diodot, oğlu II Diodot və sonra I Evtidemin hakimiyyəti illərində dövlət
qüvvətləndi. Selevkilər dövlətinin başçısı III Antiox ona qarşı qoşun göndərdi
və 208-ci ildə Təcən çayı sahilində vuruşmada qalib gəldi. Lakin 206-cı ildə
Selevkilər Evtidema ilə sülh danışıqlarına girməyə məcbur oldular, çünki
Evtidema selevkilərə bildirmişdi ki, sakları köməyə çağıracaq. Selevkilər türk
sakların təhlükəli qüvvə olduğunu bilirdilər. Belə olduqda Antiox Evtidemanı çar
kimi tanımağa məcbur oldu və hətta qızını onun oğli Demetriyə ərə verdi.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Evtidemadan sonra Antimax hakimiyyətə gəldi.
Onun hakimiyyət illərində Yunan-Baktriya dövlətinin ərazisi xeyli genişləndi.
O, e.ə. 190-180-cı illərdə indiki Əfqanıstanın Herat və Qəndəhar əyalətlərini
işğal etdi, sonra da Hindistanın şimal-qərbini tutdu. Demetri Hindistanda hərbi
səfərdə ikən sərkərdəsi Evkradit hakimiyyəti ələ keçirdi. Bu vaxt Soqd əyaləti
Yunan-Baktriya dövlətindən ayrıldı və həm də Parfiya çarı I Mitridat bu dövlətə
məxsus bir sıra əyalətləri, o, cümlədən Marqiananı işğal etdi. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> E.ə. 155-ci ildə Hindistanda hərbi səfərdə
olan Evkradit geri qayıtdı, lakin oğlu Qeliokl onu öldürüb hakimiyyəti ələ
aldı. Hökmdar Qelioklun hakimiyyəti illərində Yunan-Baktriya dövləti zəiflədi
və az sonra e.ə. 140-130-cu illərdə süqut etdi. Ona Çin mənbələrində yueçji
adlanan türkmənşəli Kuşan tayfa ittifaqı son qoymuşdu.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Yunan-Baktriya dövlətinin başında əslən
yunanmənşəli hökmdarlar dururdular. Onların əcdadları Mərkəzi Asiyaya
Makedoniyalı İsgəndərlə gəlmişdilər. Lakin onlar yerli əhalinin dilini
bilmirdilər, adət-ənənələrilə tanış deyildilər. Ona görə də yunanların yerli
əhali üzərində hakmiyyəti hərbi qüvvə ilə tənzim olunsa da, çox davam edə
bilməzdi. Yunan-Baktriya dövləti süqut etdikdən sonra onun yerində Kuşan (Çin
mənbələrində Quyşuan) dövlət qurumu yarandı. Axırıncı Yunan-Baktriya çarına
məxsus pulun üzərində yunan əlifbası ilə hökmdar “ Gəray” adı ilə yanaşı
“Kuşan” sözü vardır.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Bununla belə Yunan-Baktriya dövləti vaxtında
bu dövlətə daxil olan əyalətlərdə təsərrüfat həyatı xeyli inkişaf etmişdi. Süni
suvarma sistemi əkinçilik təsərrüfatının əsasını təşkil edirdi.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> I əsr müəllifi Strabonun yazdığına görə
Yunan-Baktriya dövlətində 1000 şəhər vardı. Ona görə dövlətin iqtisadi
həyatında ticarət mühüm yer tuturdu. Yunan Baktriya dövlətinin öz pulları var
idi. Özbəkistanda çoxlu belə pullar tapılçışdır. Ticarətdə həm qızıl, həm də
gümüş pul işlədilirdi.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Qeyd etmək lazımdır ki, Yunan-Bkatriya
dövləti vaxtında qədim yunan mədəniyyəti Mərkəzi Asiya xalqları içərisində
geniş yayılmışdı.</span>
== İstinadlar ==
| 