|
==Tarixi==
Nihilzm başlanğıcını [[XII əsr]]dən götürsə də, [[XIX əsr]]də daha geniş yayılmağa başlamışdır. İlk dövrlərdə, əxlaqi, mədəni və ilahi dəyərlərin heçliyi üzərində qurulan Nihilsm (XII əsr) [[Rusya]]da daha çox populyar olmuşdur. Nihilzmin yaradıcısı [[İvan Turgenyev|İvan Sergeyeviç Turgenyev]] ([[Atalar və oğullar|Atalar və oğullar]] əsərindən) hesab olunur. Zaman keçdikcə NihilsmNihilzm rus gəncliyində, bir dəb şəklini almışdır. Sonradan böyük təzyiqlər görülmüş və dövlət tərəfindən qarşısı alınmağa başlamışdır. XIX əsrdən etibarən Nihilsm dünyada yayılmağa başlamış siyasi, fəlsəfi cərəyana çevrilmişdir.NihilsmNihilzm ən çox Fridrix NitşeNitşse, Neyzen Tevfik, Ludviq Andres Feyerbax, Henri Bakl, Maks Stirner, Albert Kamyu, Artur Şopenhauer, Jan-Pol Sartre və Herbert Spenser tərəfindən qəbul olunmuşdur. Zaman keçdikcə artan NihilismNihilizm cəryanı yeni məhşur simalar qazanmışdır. Sonralardan NihilisminNihilizmin məhşur simaları FriedrichFridrix NietzscheniNitşseni nihilst kimi tanımamışdır. Buna misal olaraq J. GrenierGrenyer görə NietzscheNitşe heç bir zaman nihilist olmamışdır və bunu Güc İstənci kitabında qeyd etmişdir. NihilsmNihilzm sonralardan daha da genişlənmiş və təkminləşdirilmişdir. NihilsmiNihilzmi ən çox düşündürən İlahi inanc məsələsinə vaxt keçdikcə həll yolu tapılmışdır. Belə ki, məhşur fransız yazar [[Albert Kamyu]] ona verilən İlahi suala 'Allahsız bir dünyanın təsəvvürü absurddur'(Çöküş romanında) demişdir. Lakin [[Jan Pol Sartr|Sartr]]enin heç bir inancı olmaması və nihilst yazarların fərqli İlahi düşüncələri olması problem yaratmış, amma bu problemin həlli [[Martin HeideggerHaydeger|HeideggerHaydeger]] tərəfindən həll olmuşdur. HeideggerHaydeger [[Aqnostik]] NihilsmiNihilzmi yaradaraq, Nihilsmdə İlahi tamlıq və ya heçliyə qarışmamasını irəli sürmüşdür.
== Ümumi Məlumatlar ==
Fəlsəfədə nihilizm heç bir şeyin var olmadığını, heç bir şeyin bilinməyəcəyini müdafiə edən düşüncə tərzidir. Nihilizm həm bilik fəlsəfəsiylə, həm dəyər fəlsəfəsiylə,həm də varlıq fəlsəfəsiylə əlaqəli olan bir təlimdir. Nihilizm təlimi, bilik fəlsəfəsində hər cür biliyin bir aldanma olduğunu, biliyin mövcud olmadığını; əxlaq fəlsəfəsində insan hərəkətlərini tənzimləyən dəyərlərin olmadığını; varlıq fəlsəfəsində isə heç bir şeyin varmövcud olmadığını müdafiə edir.
Erkən dövr Yunan filosofu Gorgias bu düşüncə tərzinin təmsilçilərindən biridir. Bir sofist* olan Gorgiasın fikrincə heç bir şey varmövcud deyil (hər kəsin üzərində birləşərək var deyə biləcəyi bir varlıq yoxdur), bir şey bir şəkildə var olsa belə, o bilinə bilməz, bir şey bir şəkildə var olsa və bilinsə belə bu məlumat başqalarına ötürülməz. Nümunədən də məlum olduğu kimi sofistlər varlığın bilinməyəcəyi şəklindəki düşüncələrini, dil və hissiyyat problemləri ilə əlaqələndirirlər. Onlara görə düşüncələrimizi ötürmək üçün istifadə etdiyimiz simvollardan ibarət olan dil güvənli deyil. İnsanlar arasında dil vasitəsilə qurulan əlaqə tammütləq deyil, nisbidir. Hiss və qavrayışa söykənən biliklər də nisbidir. Bu halda onlara görə varlıqlar üzərində ortaq bir məna da olmayacaqdır.
Bu görüşün ən önəmli nümayəndəsi [[Fridrix Nitsşe|Nitsşedir]]. Var olan dəyərlərə, nizama qarşı çıxarçıxır və heç bir dəyər tanımaztanımır. Nitsşe müasir insanın mənimsədiyi dəyərlərin ənənəvi dayaqlarının çökdüyünü deyirdi. Buna görə də köhnə dəyərlər atılıb, bütün dəyərlər yenidən qurulmalıdır. Bunu edəcək olan insan da güc baxımından üstün insandır. İnsan yeni dəyər yarada bildiyi ölçüdə üstün insan olaraq azaddır.
Buna görə də insanlar güclülərgüclü və zəiflər deyə iki yerəzəiflərə ayrılırlarbölürlər. Azad əxlaqı təyin edən amil, fərdin güclü və ya zəif olmasıdır. Mövcud əxlaq sistemini zəif insanlar yaradıblar, bu əxlaq sistemi qul əxlaqıdır. Qul əxlaqı insanın zəifliklərini ön plana çıxaran, yaşam gücünün əksilməsinə səbəb olan əxlaqdır. Bu əxlaqın qarşısında isə güclü insanların yaratdıqları aristokrat əxlaqı var. Aristokrat əxlaqı güc baxımından ərsəyəəsasında gələnyaranan üstün insan əxlaqıdır. Üstün insan dövrünün hər cür üfunətli dəyərlərini rədd edən, özünü aşmış və yeni dəyərlər yaradabilməyaratma gücünə sahib insandır. Öz dəyərini özü yarada bilən insan öz əxlaqını da özü yaradaryaradır. Bu səbəbdən də universal əxlaq anlayışı ola bilməz.
== Əlavə məlumat ==
Heççilik ya da Nihilizm və ya Yoxçuluq"Heçlik" 19-cu əsrin ortalarında Rusiyada, xüsusən gənc intellektual təbəqə arasında özünə tərəfdar toplayaraq yüksələn və bu səbəblə özünə böyük fəlsəfi axınlar arasında yer tapan bir fəlsəfi düşüncə tərzidir.
Latıncada “heç” mənasına gələn “nihil” sözündən yaranan nihilizm, günümüzdə bir çox spesifik alt qollara ayrılmaqla bərabər, ən məşhur tərifilə: hər şeyin mənadan və dəyərdən məhrum olduğunu müdafiə edən fəlsəfi baxışdır. Nihilistlər tanrının varlığını, iradənin azadlığını, biliyin imkanını, əxlaqı və tarixin xoşbəxt sonunu rədd edərləredirlər.
Nihilizm; metafizik və əxlaqi gücləri yoxheç sayan, mövcud olan dəyərlərə və nizama qarşı çıxan, heç bir iradəyə boyun əyməyən baxışların ümumi adıdırməcmusudur.
Nihilizm; bilik fəlsəfəsi, əxlaq və siyasət sahəsində qəbul olunmuşdur. Və yenə nihilizmNihilizm hər şeyi, hər həqiqəti və dəyərləri rəddetmə şəklində ortaya çıxmışdır.
Nihilizm təməldə estatizmin** bütün formalarını yadırğayar, fayda verməyi və elmi müdafiə edər. İctimai elmləri və klassik fəlsəfə sistemlərini bütünlüklə rədd edəredir. Nİhilizm insanın bədən və ruhdan ibarət olan dualist bir quruluşu olduğunu rədd etdiyi üçün dinlərin də şiddətli təzyiqinə məruz qalmışdır.
Nihilist fikir Friderich Nietzsche, Neyzen Tevfik, Ludwig Andreas Feuerbach, Henry Thomas Buckle, Max Stirner, Albert Camus, Arthur Schopenhauer, Jean-Paul Sartre və Herbert Spencer kimi mütəfəkkirlərin təsirində qalmışdır. İnsanın bədən və ruhdan ibarət olan düalist bir quruluşu olduğunu rədd etdiyi üçün dinlərin də şiddətli təzyiqinə məruz qalmışdır.
Rus ədəbiyyatında nihilizm ifadəsi ilk dəfə Nedejin’in bir məqaləsində istifadə olunub.
Friederich NietzscheNitşse, SchopenhauerinŞopenhauerin nihilist fəlsəfəsi ilə yola çıxmışdır. Lakin ona görə, nihilizm səhv və əskik başa düşülürdü.Nitşse Nietzsche zamanlanihilizmə nihilizmiyeni yenidənməzmun təməlləndirdiqazandırdı. Nihilizmin ən əskik tərəfi həyata mənfi təsir etməsiydi. NietzscheNitşse, “Yanlış"Yanlış nihilizm”-i yaşayanları kitablarında tez-tez “pessimistlər” deyə adlandırırdı. Bu pessimizmi məğlub etmək lazım idi. Gerçək bir güc fəlsəfəsi üçün, həyata müsbət təsir edən bir fəlsəfə lazım idi. Həyatın dəyərini anlamalı və bu dəyəri ucaltmalı idilər.
Nihilizmin ən çox tanınan nümayəndələrindən olan Nietzschenin fikrinə görə, nihilizm yüksək idealların dəyərlərini itirmələrindən qaynaqlanan mənfi düşüncə mövqeyidir. Nietzsche, nihilizmin soy kötüyünü meydana gətirərkən bunun aşıla biləcəyinə də toxunmuşdur. Qorxular, qarşı çıxmalar, etirazlar, varlığı (tanrını) aydın bir həqiqət edən varlıq idealizminin çöküş əlamətləridir. Nietzsche üçün “Tanrı öldü” və bu varlıq artıq “özünə yaraşdırılan bütün dəyərləri heçə endirən bir yoxluq” olmuşdur. Yəni Nietzsche “Tanrı öldü” deyəndə Avropada və dünyada tanrı anlayışının yadırğandığını və yox edildiyini söyləmək istəmişdir. ▼
Bütün bunlara baxmayaraq, J.Grenierə görə Nietzsche əsla bir nihilist olmamışdır. “Güc istənci” adlı kitabında dediyi kimi Nietzsche, nihilizmi sonuna qədər yaşamış və onu aşmışdır. Nietzsche nihilizmin aşılması lazım olan bir şey olduğunu müdafiə edirdi. Bəs, nihilizm necə aşılar? Bu suala Nietzschenin verdiyi cavab belədir: “Biz təbiətdəki bütün əxlaqı rədd etmirik, əxlaqın ümumbəşəri olduğu anlayışını rədd edirik və bir əxlaq qaydasını rədd və ya qəbul edərkən onun həyatı inkişaf etdirici yoxsa maneə törədici olduğunamı baxarıq.” Nietzsche, kölə və bəy əxlaqı olaraq iki əxlaqdan bəhs edir. Onun fikrincə cəmiyyətdə bütün fərdlərin meydana gəlmə səbəbi “üst insan”-a çatmaq və onun məqsədlərinə xidmət etməkdir. O zaman nihilizm “kölələrin əxlaqı” olaraq meydana çıxar; kölələr, gerçək həyatdakı gücsüzlüklərini unutmaq üçün, bir ideala və ya uydurma bir tanrıya ehtiyac duyarlar. Heçlik sorğusu olan nihilizm, idealist bir yadırğama məntiqindən qaynaqlanır. Həyatı, incəsənət vasitəsilə, “azad düşüncə” olaraq doğruluyacağına, şüur adına yadırğayar. ▼
Heidegger isə Nihilizmi qərb düşüncəsini meydana gətirən elementlərdən biri kimi görər.Bu görüş, dəyəri və “var olan”-ı təyin etmək üçün gerçəkdə, varlıq sualını soruşmağı özünə qadağan edir. Gorgias isə nihilizmin aqnostik istiqamətini vurğulayaraq “Heç bir şey var deyil, var olsa da naməlum, bilinsə də başqalarına yayılmaz” demişdir.
▲Nihilizmin ən çox tanınan nümayəndələrindən olan NietzscheninNitşsenin fikrinə görə, nihilizm yüksək idealların dəyərlərini itirmələrindən qaynaqlanan mənfi düşüncə mövqeyidir. NietzscheNitşse, nihilizmin soyəsasını kötüyünü meydana gətirərkənformalaşdırarkən bunun aşıla biləcəyinə də toxunmuşdur. Qorxular , qarşı çıxmalar, etirazlar, varlığı (tanrını) aydın bir həqiqət edən varlıq idealizminin çöküş əlamətləridir. NietzscheNitşse üçün “Tanrı öldü” və bu varlıq artıq “özünə yaraşdırılan bütün dəyərləri heçə endirən bir yoxluq” olmuşdur. Yəni NietzscheNitşse “Tanrı"Tanrı öldü” deyəndə Avropada və dünyada tanrı anlayışının yadırğandığını və yox edildiyini söyləmək istəmişdir.
*Kar əldə etmək məqsədilə bilik, savad satan insanlar
▲Bütün bunlara baxmayaraq, J. GrenierəGrenyerə görə NietzscheNitşse əsla bir nihilist olmamışdır. “Güc istənci” adlı kitabında dediyi kimi NietzscheNitşse, nihilizmi sonuna qədər yaşamış və onu aşmışdır. NietzscheNitşse nihilizmin aşılmasıaşılmasının lazım olan bir şeyzəruri olduğunu müdafiə edirdi. Bəs , nihilizmnihilizmi necə aşılar? Bu suala NietzscheninNitşsenin verdiyi cavab belədir: “Biz təbiətdəki bütün əxlaqı rədd etmirik, əxlaqın ümumbəşəri olduğu anlayışını rədd edirik və bir əxlaq qaydasını rədd və ya qəbul edərkən onun həyatıinkişafa inkişafdəstək etdiriciolması yoxsavə maneə törədicitörətməsi olduğunamımüəyyən baxarıqedilməlidir". ” NietzscheNitşse, kölə və bəy əxlaqı olaraq iki əxlaqdan bəhs edir. Onun fikrincə cəmiyyətdə bütün fərdlərin meydana gəlmə səbəbi “üst insan”-a çatmaq və onun məqsədlərinə xidmət etməkdir. O zaman nihilizm “kölələrin əxlaqı” olaraq meydana çıxarçıxır; kölələr, gerçək həyatdakı gücsüzlüklərini unutmaq üçün, bir ideala və ya uydurma bir tanrıya ehtiyac duyarlarduyurlar. HeçlikNihilizm, sorğusuidealizmdən olanyayınma nihilizm,məntiqindən idealistqaynaqlanır. birHeydeger yadırğamaisə məntiqindənNihilizmi qaynaqlanırqərb düşüncəsini meydana gətirən elementlərdən biri kimi görür. Bu Həyatıgörüş, incəsənətdəyəri vasitəsiləvə “var olan”-ı təyin etmək üçün gerçəkdə, “azadvarlıq düşüncə”sualını olaraqsoruşmağı doğruluyacağınaözünə qadağan edir. Gorgias isə nihilizmin aqnostik istiqamətini vurğulayaraq “Heç bir şey var deyil, şüurvar olsa da naməlum, dərk edilsə də başqalarına adınayayılmaz” yadırğayardemişdir.
**İngiltərədə 19-cu əsrin sonlarına doğru ortaya çıxan, “sənət, sənət üçündür” prinsipini mənimsəyən, naturalizmə əks olaraq doğan ədəbiyyat və sənət axını.
== İstinadlar ==
| 