|
İstehsal olunan məhsulun, tikintinin və xidmətin satışından əldə olunan vəsaitlərə, məvacibə gəlir deyilir.
Gəlirlər, onların formalaşması və istifadə edilməsi
həmişə dövlətin diqqət mərkəzində olmuş və olmaqdadır. Ölkənin iqtisadi inkişafı yüksəldikcə, əhalinin
həyat səviyyəsi də yaxşılaşır. Bu baxımdan əhalinin bütün növ gəlirləri
nəzərdən keçirilməlidir. Əhalinin sosial müdafiəsi, həyatın keyfiyyətinin
yüksəldilməsi və eyni zamanda ölkənin insan potensialının inkişafı məqsədilə gəlirlərin struktur və formalaşma problemini araşdıranda
gəlirlərin bütün sosial-iqtisadi proseslərlə birbaşa və dolayı yolla bağlılığını
müşahidə edirik. <span lang="AZ-LATIN">“Gəlirlər” anlayışı mürəkkəb iqtisadi kateqoriyadır. Gəlir
anlayışının mahiyyətini, gəlirlərin mənbələrini aşkar etməzdən əvvəl, bölgü
münasibətlərinin məzmunu haqqında qısa da olsa şərh verilməsi tələb
olunur. Hər bir cəmiyyətdə və hər bir
ölkədə istehsal olunmuş ümumi milli məhsul bölünür. Onun hər bir hissəsi
ictimai tələbatların, digər hissəsi isə cəmiyyət üzvlərinin şəxsi
istehlaklarının ödənilməsi üçün istifadə olunur.''' '''</span>
{{iqtisadiyyat-qaralama}}
<span lang="AZ-LATIN"><br>
</span>
[[Kateqoriya:Maliyyə]]
<nowiki> </nowiki><span lang="AZ-LATIN"> 1. Gəlirlərin bölgüsü və yenidən
bölgüsü.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Bölgü münasibətlərini geniş və dar mənada fərqləndirmək olar.
Geniş mənada bölgü dedikdə, istehsal subyektləri arasında istehsal şərtlərinin
və amillərinin bölgüsü nəzərdə tutulur. Dar mənada bölgü dedikdə, sadəcə
olaraq, istehsalın nəticəsi olan məhsulların bölgüsü başa düşülür.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Lakin belə
bölgü formalarını, ümumi milli məhsulun istehsal amillərinə(əmək, kapital,
torpaq, sahibkarlıq fəaliyyəti) görə və ya cəmiyyətin üzvləri arasında
bölüşdürülməsindən fərqləndirmək lazımdır. Birinci halda söhbət gəlirlərin
funksional bölgüsündən gedir. Gəlirlərin funksional bölgüsü nəticəsində ilkin gəlirlər
-əmək haqqı, faiz, renta və mənfəət formalaşır. İkinci halda isə söhbət fərdi(şəxsi)
bölgüdən gedir, bu zaman ayrı ayrı şəxslər, ailələr, ev təsərrüfatları arasında
gəlirlərin səviyyəsinə uyğun bölgü nəzərdə tutulur. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Beləliklə
bölgü cəmiyyətin bu və ya digər üzvünə və istehsal amilinə düşən məhsulun həcmini
və payını müəyyən edir. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Gəlirlərin
yenidən bölgüsünü və ilkin bölgüsünü bir birindən fərqləndirirlər. Gəlirlərin
ilkin bölgüsü nəticəsində maddi istehsalın iştirakçılarının hər birinin
istehsal olunmuş milli gəlirdə payı müəyyən edilir.Gəlirlərin yenidən bölgüsündə
milli gəlirin bilavasitə istehsalı ilə məşğul olmayan cəmiyyətin digər üzvləri
iştirak edirlər. Cəmiyyətin bir sıra sosial qrupları -müəllimlər, həkimlər, elm
və incəsənət xadimləri, dövlət məmurları məhz bu bölgü nəticəsində müəyyən gəlirlərə
malik olurlar. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Bölgü
iqtisadi və sosial funksiyaları yerinə yetirir. Bölgünün iqtisadi funksiyası tələbatlar,
maraqlar, həvəsləndirmə sistemi vasitəsilə milli iqtisadiyyata təsirində özünü
göstərir. Bölgünün sosial funksiyası isə sosial tələbatların ödənilməsini və
inkişafını təmin edir. Milli iqtisadiyyatın inkişafında bölgünün mühüm əhəmiyyəti
vardır. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> İqtisadi ədəbiyyatda
gəlir anlayışı iki mənada nəzərdən keçilir. Birinci mənada, gəlirə istehsal
olunmuş məhsulun dəyərinin onun istehsalın asərf olunan xərclərdən artıq olan
hissəsi kimi baxılır. İkinci mənada isə gəlir istehsal olunmuş məhsulda bazar
iqtisadiyyatının hər bir subyektinin payının müəyyən olunması kimi nəzərdən
keçirilir. Bu bölmədə gəlir anlayışına ikinci mənada baxılacaqdır. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Real həyatda və gündəlik təsərrüfatçılıq təcrübəsində əmək haqqı
mükafat, qanarar, hədiyyə kimi yox ,
qazanc, gəlir kimi sayılır. Ona görə ki,
əmək haqqı rəsmi qayda qanunlar, hüquqi aktlar əsasında müəyyənləşdiyindən iqtisadi
nəzəriyyədə onu qazanc kimi səciyyələndirmək olmaz. Çünki əmək
haqqı hər bir insanın məqsədyönlü sürətdə
öz iş qüvvəsinin sərfi nəticəsində əldə etdiyi məbləğdir. Müxtəlif ölkələrdə
ümumi daxili məhsulda əmək haqqının xüsusi çəkisi çox müxtəlifdir. Eyni zamanda
bu ölkələrdə əmək haqqı üzrə yeridilən iqtisadi siyasət də çox müxtəlifdir. Belə
ki, iyirmi birinci əsrin birinci on
illiyinə olan son məlumatlara görə ölkələr üzrə verilən əmək haqqının miqdarı
aşağıdakı kimidir :</span>
{| class="MsoNormalTable"
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN"> </span>'''''
'''''<span lang="AZ-LATIN">Ölkələr</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">Bir saatlıq əmək haqqının orta məbləği</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">1. Almaniya</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">22.5 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">2. Danimarka.</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">21 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">3. Isveçrə</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">20.5 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">4. ABŞ</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">20 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">5. Yaponiya</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">18 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">6. İngiltərə</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">16 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">7. İsveç</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">17 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">8. Fransa</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">16 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">9. Kanada</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">15 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">10 . Avstaliya</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">13 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">11. Koreya</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">9 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">12. Tailand</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">6 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">13. Meksika.</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">3 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">14. Rusiya</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">7 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">15. Qazaxıstan</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">12 $</span>'''''
|-
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">16. Azərbaycan</span>'''''
|
<nowiki> </nowiki>'''''<span lang="AZ-LATIN">1 </span>'''''<span lang="AZ-LATIN">– '''''2 AZN'''''</span>
|}
<span lang="AZ-LATIN">Eyni zamanda müəyyən bir ölkənin müxtəlif sahə və firmalarında əmək
haqqının müxtəlifliyi əmək şəraitindən, fərdi əmək məhsuldarlığı səviyyəsindən,
işçinin təhsil səviyyəsindən, ixtisas dərəcəsindən, milli, irqi, cinsi fərqlərindən
və s. asılı olaraq müxtəlif olur. Məsələn, dəniz neftçilərinə qurudakılara nisbətən yüksək əmək haqqın ödənilməsi
iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış
prosesdir. Minimum əmək haqqı müəyyən edildikdə işləyənə vaxt vahidi üçün ondan
aşağı haqq ödəmək qeyri – mümkündür. Bu səviyyədən yuxarı ödəmək isə
sahibkardan asılıdır.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Gəlirlərin
formalaşmasının bazar sistemi, inzibati amirlik sistemində formalaşan gəlirlərdən
əsaslı dərəcədə fərqlənir. İnzibati amirlik sistemində hər bir vətəndaşın əmək
sərfinə uyğun gəlməyən hər hansı bir gəlir yol verilməz hesab olunurdu. Bazar
iqtisadiyyatında əmtəələr, xidmətlər, kapitallar və iş qüvvələri bazarlarında
azad rəqabət nəticəsində əldə olunan hər bir gəlir normal və məqbul sayılır. Gəlirlərin
bölgüsünün bazar mexanizmi cəmiyyət üzvlərinə nə bərabər gəlirlər, nə də eyni
rifah halı zəmanəti vermir. Gəlirlərin formalaşmasının bazar mexanizmi öz
özlüyündə sosial ədalət prinsipi ilə az əlaqədardır.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Qərb iqtisadi
nəzəriyyəsində gəlirlərin ədalətli bölgüsündə dörd nöqteyi nəzər mövcuddur:
eqalitar, roulsian, utilitar, bazar. Eqalitar prinsipə görə cəmiyyətdə gəlirlərin
gölgüsündə bərabərsizlik yoxdur. Roulsial prinsip gəlirlərin elə
diferensiasiyasını ədalətlə sayır ki, nisbi iqtisadi bərəbərsizlik cəmiyyətin ən
yoxsul üzvlərinin daha yüksək mütləq həyat səviyyəsinin təmin edilməsinə təsir
göstərsin. Utilitar prinsipə görə gəlirlər onların ayrı -ayrı adamlar tərəfindən
istifadəsinin faydalılığına proporsional şəkildə bölüşdürülməlidir. Bazar prinsipi
istehsal amilləri mülkiyyətçilərinin gəlirlərinin həmin amillərdən alınan son hədd
məhsullarına uyğun olaraq bölünməsinin nəzərdə tutur. Bu halda gəlirlərin
bölgüsündə həddən artıq bərabərsizlik mövcud olur.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Göstərdiyimiz
kimi, gəlirlərin formalaşmasının bazar mexanizmigəlirlərin bölgüsündə bərabərsizliyə
gətirib çıxarır. Bununla belə XX əsrin sonunda bazar iqtisadiyyatının sənayecə
inkişaf etmiş ölkələrində hər bir insan, iqtisadi fəaliyyətin formasından və nəticələrindən
asılı olmayaraq onun layiqli yaşayışını təmin edən minimum rifah halının olması hüququna
malikdir. Bu məqsədlə dövlət əhalinin müəyyən hissəsinin normal həyat tərzinin
təmin edilməsi üçün aktiv sosial tədbirlər həyata keçirir. Dövlət gəlirlərin
yenidən bölgüsündə fəal iştirak etməkləmbir biri ilə əlaqədar olan iki məsələni
həll edir. Bir tərəfdə o, gəlirlərdə olan bərabərsizliyi zəiflətməyə çalışır,
digər tərəfdən isə bu bərabərsizliyi aradan qaldıra bilmir və onun tam aradan
qaldırılmasına da çalışmamalıdır. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Müasir şəraitdə
inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin gəlirlərin yenidən bölgüsündə fəal iştirakı
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, müharibədən sonrakı illərdə ABŞ -da
transfert ödəmələrin( işsizliyə görə müavinətlər, sosial təminat ödəmələri,
dövlət təqaüdləri və s.) federal büdcənin xərclərində payı 60 faiz və ÜMM -də
15 faiz təşkil etmişdir. </span>
'''<span lang="AZ-LATIN"><br>
</span>'''
<span lang="AZ-LATIN">2.
Əhali gəlirləri və onların növləri.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> </span>
<span lang="AZ-LATIN"> İqtisadi nəzəriyyədə
əhali gəlirləri dedikdə , müəyyən vaxt ərzində müntəzəm olaraq bazar subyektlərinin
əldə etdiyi pul və natural vasitələrin cəmi başa düşülür. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Pul gəlirləri əhaliyə pul şəkilində çatan əmək
haqqı, sahibkar gəliri, təqaüd, müavinət, divident, renta və mülkiyyətdən əldə
edilən digər gəlirlər, həmçinin şəxsi yardımçı təsərrüfat məhsullarının
satışından qazanılan gəlirlərin məbləğindən ibarətdir. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Natural
gəlirlər şəxsi yardımçı təsərrüfatda yaradılan və əhalinin şəxsi
istehlakına natural şəkildə daxil olan vasitələrin dəyərini əks etdirir. Əhali gəlirlərinin səviyyəsini və dinamikasını
qiymətləndirmək üçün nominal, sərəncamda qalan və real gəlirlər göstəricilərindən
istifadə olunur. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Nominal
gəlirlər- ayrı- ayrı şəxslərin və ya sosial qrupların müəyyən dövr ərzində
əldə etdiyi pul gəlirləridir.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Sərəncamda
qalan gəlir- əhalinin şəxsi istehlakına və şəxsi yığımına sərf olunan gəlirlərdir.
Onun həcmi nominal gəlirlərdən, vergilər və məcburi ödəmələrin miqdarı qədər az
olur. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Real gəlirlər- əhalinin sərəncamında qalan gəlirlər
hesabına mövcud qiymətlərlə əldə edə biləcəyi maddi nemətlərin və xidmətlərin
miqdarıdır. Real gəlirlər əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin əks etdirir. Gəlirlərin
əsas növlərindən biri nominal gəlirlərdir. Bu gəlir, əmək gəlirlərindən,
kapitala görə gəlirlərdən və transfert ödəmələrdən, yəni ictimai fondlardan
daxil olan müxtəlif gəlirlər əsasında formalaşır.Sonuncuya pensiya fondu,
sosial sığorta və sosial müdafiə fondu, işsizliyə görə müavinətlər və başqa ödəmələr
daxildir. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Bazar iqtisadiyyatı şəraitində gəlirlərin formalaşması və
bölgüsü problemlərini araşdırarkən əmək ( zəhmətlə qazanılmış) gəlirləri və
əməksiz ( zəhmətlə qazanılmamış) gəlirləri bir-birindən fərqləndirmək
lazımdır. Əməksiz gəlirləri, şərti
olaraq leqal və qeyri- qanuni gəlirlərə bölmək olar. Leqal əməksiz
gəlirlərə səhmlərdən alınan dividentlər, istiqraz vərəqləri və digər qiymətli
kağızlardan əldə olunan faizlər, əmtəələrin topdan və pərakəndə satışı qiymətlərindəki
fərqlərdən alınan mənfəət və s. daxildir. Bu gəlirlər bazar iqtisadiyyatı üçün
qanunauyğun və obyektiv sayılır. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Qeyri qanuni əməksiz
gəlirlərin iki əsas növü müvcuddur. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Ümumkriminal
mənşəli( korrupsiya, reket,narkobiznes, qaçaqmalçılıq və s.) əməksiz
gəlirlər. Bu növ gəlirlər, ümumiyyətlə desək, rəsmi iqtisadiyyatın quruluşundan
asılı olmayaraq mövcuddur. Bu cür fəaliyyətlərin cinayət tərkibli olduğu v cəmiyyət
üçün sosial təhlükə doğurduğu bütün dünya qəbul olunub və qanunla teqib olunur.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Kriminal əməksiz
gəlirlərin digər hissəsi məhz rəsmi iqtisadi quruluşun
doğurduğu əməksiz gəlirlərdir. Məsələn, “gizli” iqtisadiyatın tipik növü möhtəkirlidir, başqa
sözlə, defisit məhsulların rəsmi dövlət qiymətindən qat qat yüksək qiymətə
satıb varlanmaqdır.</span>
'''<span lang="AZ-LATIN">Sahibkarlıq gəliri </span>'''<span lang="AZ-LATIN">- sahibkar götürdüyü kreditin faizini ödədikdən sonra onun sərəncamında
galan mənfəətin bir hissəsidir. Bazar iqisadiyyatında sahibkarlıq gəliri iki
hissəyə ayrılır: şərti-təminatlı gəlir və əlavə gəlir.</span>
'''<span lang="AZ-LATIN">Şərti-təminatlı gəlir </span>'''<span lang="AZ-LATIN">- sahibkarın məşğul olduğu fəaliyyət növünə cəlb olunması və onu davam
etdirməsi üçün mükafatlandırılmasıdır və onu müəssisədaxili məsrəf kimi hesab
etmək olar.</span>
'''<span lang="AZ-LATIN">Əlavə gəlir </span>'''<span lang="AZ-LATIN">- şərti-təminatlı gəlirdən əlavə əldə olunan gəlirdir. Məhz bu gəlir sahibkarlıq fəaliyyətində qeyri-müəyyənliyin
və riskin haqqıdır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Sahibkarlıq gəlirinin ümumi həcmi əlavə gəlirin artıb-azalmasından asılıdır.
Sahibkarlıq gəliri sahibkarlıq qabiliyyəti və işgüzarlıqdan asılıdır. Bu gəlir
sahibkarın aşağıdakı funksiyaları icra etdiyinə görə aldığı haqdır:</span>
<span lang="AZ-LATIN">- kapitalın,
əməyin və təbii ehtiyatları, məsul və xidmətlərin istehsal prosesində birləşdirilməsi;</span>
<span lang="AZ-LATIN">- müəssisənin
idarə olunması üçün qərarların qəbulu;</span>
<span lang="AZ-LATIN">- yeni
texnologiyaların tədbiqi və məhsul növlərinin istehsalı;</span>
<span lang="AZ-LATIN">- istifadə
olunmuş ehtiyyatlarla bağlı riskin nəzərə alınması.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Kölgə
iqtisadiyyatı və onunla əlaqədar olan əməksiz gəlirlər bütün dünyada geniş
yayılmışdır. Lakin onun miqyası müxtəlif ölkələrdə eyni deyildir. Belə ki, ABŞ
da kölgə iqtisadiyyatının ÜMM də payı 2,9 faizdən 8,2 faizə qədər, İngiltərədə
3,3 faizdən 8,1 faizə, Fransada 6,7 faizdən 8,7 faizə, Kanadada 8,6 faizdən
10,1 faizə, AFR də 3,7 faizdən 8,3 faizə qədərini təşkil edir.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Dünyanın əksər
ölkələrində əhali gəlirlərinin əsas mənbəyini əmək haqqı təşkil edir. Lakin
xüsusi mülkiyyətə məhdudiyyət qoymayan, bazar və ya qarışıq iqtisadi sistemin bərqərar
olduğu ölkələrdə əmək daqqı ilə yanaşı, ailələr mülkiyyətçi olduqları başqa
istehsal amillərindən də gəlir əldə edirlər. Məsələn: 1994 cü ildə ABŞ da ailə
gəlirlərinin quruluşu aşağıdakı kimi olmuşdur:</span>
<span lang="AZ-LATIN">1. Əmək haqqı, məvacib və muzdla işləyən fəhlələrin digər
gəlirləri- 65 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN">2. Firmaların fərdi sahibkarlarının gəlirləri-8 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN">3. Renta-0,1 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN">4. Divident-3 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN">5. Faiz gəliri-12 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN">6. Transfert ödəmələr-11,9 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Əvvəllər
bizim ölkəmizdə vəziyyət tamamilə fərqli idi. Burada sosialist i nqilabından
sonra inzibati amirlik sistemi kapital və torpaq üzərində xüsusi mülkiyyəti ləğv
etdi və cinayət kodeksinin müvafiq maddəsi ilə sahibkarlıq fəaliyyəti qadağan
edildi. Əmək, insanların sahib olduğu və satıb gəlir əldə edə biləcəyi yeganə
istehsal amili oldu. Lakin 90-cı illərdən başlayaraq iqtisadiyyatda və
qanunvericilik sahəsində islahatların aparılması nəticəsində vətəndaşlara
xüsusi mülkiyyət əsasında istehsal amillərinə sahiblik etməyə qanuni icazə
verildi. İstehsal amilləri üzərində xüsusi mülkiyyətin yenidən bərpa olunması,
ailə gəlirlərinin quruluşunda müəyyən dəyişiliklərə gətirib çıxartdı. Hal-
hazırda Azərbaycan Respublikasında ailələrin pul gəlirlərinin quruluşu 1997-ci
ilin statistik rəqəmlərinə görəaşağıdakı kimi olmuşdur:</span>
<span lang="AZ-LATIN">1.
Əmək gəlirləri- 40 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN">2.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının satışından daxil olan gəlirlər-
13,2 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN">3.
Sosial transfertlər-7,7 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN">4.
Mülkiyyətdən, sahibkarlıq fəaliyyətindən və s. daxil olan gəlirlər-
39,1 faiz.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Bazar iqtisadiyyatında da “qazanılmış” və
dövlət proqramları xətti ilə alınmış gəlirlər, əhalinin gəlirləri sahəsində bərabərsizliyi
və deməli, əhalinin rifah halındakı fərqlərin yaranması şərtlərini saxlayır. Gəlirlərin
bölgüsündə bərabərsizliyi yaradan amillər aşağıdakılardan ibarətdir:</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Adamların şəxsi
qabiliyyətindəki fərqlər, ayrı ayrı insanların xüsusi istedada malik olması
daha yüksək gəlir əldə etməyə imkan verir;</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Təhsilin səviyyəsi
və işçilərin peşə hazırlğı daha yüksək gəlir qazanmağa şərait yaradır;</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Mülkiyyətə
sahib olmaq, vərəsəlik hüququ gəlrlər arasında olan fərqləri artırır; </span>
<span lang="AZ-LATIN"> Peşəkarlıq
zövqü və riski, daha intensiv işləmək və risk etmək əldə edilən gəlirləri
artırır;</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Bazarlarda
hökmran mövqe tutmaq,süni şəkildə qiymətləri qaldırmaq gəlirlər arasında olan fərqlərə
təsir edir;</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Psixoloji
amillər, uğur qazanmaq, əlaqələr, bədbəxt hadisələr gəlirlər arasındakı bərabərsizliyə
təsir göstərir.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Gəlirlərin səviyyəsi
toplanmış sərvətin həcmi ilə sıx əlaqədardır. Gəlirlər və toplanmış sərvət
arasında düz(gəlirlərin səviyyəsi sərvətin ölçüsünü müəyyən edir) və tərs( sərvət
çox olduqca ondan əldə edilən gəlirlər də çox olur) asılıq vardır. Gəlirlər və
yığılmış sərvətdə bərabərsizlik böyük miqyas alarsa, bu, ölkədə siyasi və
iqtisadi sabitliyə təhlükə yarada bilər. Buna görə də demək olar ki, dünyanın
bütün inkişaf etmiş ölkələrində bu bərabərsizliyi azaltmaq üçün daim tədbirlər
həyata keçirirlər.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> İqtisadi nəzəriyyədə
müxtəlif ölkələr və əhali qrupları arasında gəlirlərin bölgüsündəki bərabərsizliyi
ölçmək üçün Lorens əyrisindən istifadə edilir.OE xətti gəlirlərin bölgüsündə
mütləq bərabərliyi əks etdirir. Lakin adamların qabiliyyəti müxtəlif olduğundan
onların gəlirləri də müxtəlifdir. </span>
<span lang="AZ-LATIN"> </span>
<span lang="AZ-LATIN"> 3. Nominal və real gəlirlər.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Iş qüvvəsinin pulla ifadə olunan qiymətinə əmək haqqı
deyilir. Əmək haqqı olduqca mürəkkəb
iqtisadi münasibətləri ifadə edir. Bu, özünü müxtəlif əmək kollek-tivləri, hər bir işçi ilə
onun işlədiyi əmək kollektivi arasında meydana çıxan münasibətlərdə göstərir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Işçilər bərabər məbləğdə əmək haqqı almırlar. Bu, onunla
izah edilir ki, onlar eyni fiziki və əqli qabiliyyətə malik deyildirlər və mürəkkəblik
dərəcəsi müxtəlif olan işlərdə çalışırlar. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə peşəkar
idmançının illik əmək haqqı 300-500 min, hətta bəzi hallarda 1 milyon dollar
olduğu halda, çamaşırxana və ya dəmir yol qulluqçusunun illik əmək haqqı 10-15
min dollar, tibb bacısınınkı 25-30 min dollar, məktəb müəllimininki isə 22-26
min dollar təşkil edir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Bunu tələb və təklifin qarşılıqlı fəaliyyəti ilə izah
etmək olar. Əməyin hər hansı konkret bir növü üzrə təklif, ona olan tələbə nisbətən
çox olduqda, əmək haqqı az olur. Əksinə, tələb təklifdən irəlidə getdikdə əmək
haqqı yüksəlir. Lakin məsələnin bu cür izah edilməsi onun bütün spesifika-sını
aşkara çıxarmağa imkan vermir. Bunun üçün müxtəlif əmək bazarlarında tələb və
təklif nə ilə fərqlənir? sualına cavab vermək lazımdır. Bu məqsədlə hər hansı
bir konkret əmək növünə olan tələb və təklifin əsasında duran amilləri nəzərdən
keçirmək gərəkdir. Bunlar ondan ibarətdir ki, işçilərin hamısının qabiliyyəti
eyni deyildir, ayrı-ayrı iş növləri bir-birindən özlərinin cəlbediciliyinə
görə fərqlənir, habelə əmək bazarlarında əməyin müxtəlif növləri üzrə tələb və
təklif arasında kəskin fərqlər vardır. Deməli, iqtisadiy-yatda əməyin və işin hər
birinin bircə növü mövcud olsa idi, hamı üçün əmək haqqı da bərabər olardı. Beləliklə,
əmək haqqında fərqin olması səbəbləri aşağıdakılardır: 1) Fərdlər bir-birindən qabiliyyətlərinə,
hazırlıq səviyyələrinə görə fərqlənir və nəticədə bir-biri ilə rəqabət
aparmayan peşə qruplarında olurlar; 2) Müxtəlif iş növləri bir-birindən cəlbediciliyinə
görə fərqlənir. Müxtəlif işlərin qeyri-pul aspektləri eyni deyildir. 3) Əmək
bazarları adətən qeyri-mükəmməl rəqabətlə səciyyələnir. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqı
tarif sisteminin köməyilə müəyyən edilir. Tarif sisteminə aşağıdakılar
daxildir: 1) Tarif (maaş) dərəcə-si; 2) Tarif cədvəli; 3) Tarif – ixtisas məlumat
kitabcası.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Tarif dərəcəsində işçiyə bir saat və ya bir gündə veri-lən
əmək haqqı məbləği nəzərdə tutulur, tarif cədvəlində peşələrdən asılı olaraq
ikinci, üçüncü və sonrakı dərəcələrin və birinci dərəcənin maaşı qeyd edilir.
Tarif cədvəlində dərə-cələrin sayı, birinci və axırıncı, habelə yerdə qalan dərəcələr
arasındakı nisbət (mütləq və nisbi kəmiyyətlə) göstərilir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Tarif – ixtisas məlumat kitabcasında işlərin məzmu-nu və
mürəkkəbliyi nəzərə alınmaqla bütün peşələrə xarak-teristika verilir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının mürəkkəb əməyə stimul yaratmasını təmin etmək
üçün onun səviyyəsi ilə işçilərin ixtisası, yerinə yetirilən işlərin mürəkkəbliyi,
məsuliyyət dərəcəsi arasında birbaşa əlaqə müəyyən olunur. Məsələn, ABŞ-da
müasir mürəkkəb avadanlıqlara xidmət edən işçilərin – təmir işləri aparan
mexaniklərin, sazlayıcıların, çilingər – mexaniklərin əmək haqqı konveyerdə
işləyən işçilərin əmək haqqından 2-3 dəfə yüksəkdir. Burada statistikada öz əksini
tapan 200 kütləvi peşə içərisində daha çox haqq verildiyi nəzərə alın-maqla ən
"nüfuzlusu" mühəndislikdir. Bu siyahıda ikinci
yerdə iqtisadçı ixtisası gedir. Sonrakı yerləri riyaziyatçı, kimyaçı və bioloq
ixtisasları tutur. Ən az əmək haqqı veri-lən işçilərə uzunmüddətli hazırlıq tələb
etməyən peşə sahib-ləri, süpürgəçilər, özünəxidmət mağazalarında məhsulları
qablaşdıranlar, paltar yuyan maşınların operatorları, kas-sirlər, yükləyicilər
və s. aiddir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Inkişaf etmiş ölkələrin bir çoxunda tarif (maaş) dərəcələrində
işçilərin xalis işgüzar keyfiyyətləri ilə yanaşı, onların xidmətlərinə görə
qiymətləndirmə əsasında şəxsi keyfiyyətləri də nəzərə alınır. Həm də hər bir
işçinin xüsusi "xidmətləri"ni müəyyən edərkən bir sıra göstəricilərdən
istifadə edilir. Bunlara istehsal edilmiş məhsulun miqdarı, əməyin keyfiyyəti,
materiallara qənaət edilməsi, avadanlıq-lara qayğı ilə yanaşılması, iş
vaxtından maksimum səmərəli istifadə edilməsi və s. daxildir. "Ümumi
etibarlılıq", "əmək-daşlığa cəhd göstərmək", "ümumi davranış"
kimi göstəricilər də bu qəbildəndir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Hazırda əmək
haqqının ən çox tətbiq olunan aşağı-dakı formaları vardır: 1) Vaxtamuzd əmək haqqı; 2) Işə-muzd
əmək haqqı. Işlənmiş vaxtın – saat, gün, həftə-kəmiy-yətinə uyğun olaraq
hesablanan əmək haqqına vaxtamuzd əmək haqqı deyilir. Ona görə də saatlıq, gündəlik,
həftəlik, aylıq əmək haqqı bir-birindən fərqlənir. Vaxtamuzd əmək haqqı
formasından texnoloji proseslərin ciddi surətdə nizama salındığı sahələrdə
istifadə olunur. Məsələn, kütləvi axın xətlərində işçilərin hazırladığı məhsulların
miqdarı və onların əmək sərfinin sürəti birinci növbədə konveyerin hərəkət sürətindən
asılıdır. Bu, istehsal prosesinin daha çox avtomatlaşdırıldığı sahələrə
aiddir. Son bir neçə onillikdir ki, inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində əmək
haqqının əsas forması kimi vaxtamuzd əmək haqqından istifadə edilir. Belə ki,
ABŞ-ın və Fransanın hasilat sənayesində çalışan-ların təqribən 70%-i, Böyük
Britaniya və Almaniyada isə sənaye işçilərinin 60%-ə qədəri əmək haqqını
vaxtamuzd formada alırlar. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Vaxtamuzd əmək
haqqının ən geniş yayılmış sistem-ləri aşağıdakılardır: 1) Sadə vaxtamuzd əmək haqqı; 2)
Mü-kafatlı vaxtamuzd əmək haqqı; 3) Gündəlik normanın ölçül-məsi sistemi; 4)
Iki və daha çox dərəcəli əmək haqqı sistemi.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Sadə vaxtamuzd əmək haqqı sistemindən icbari iş rejimi tətbiq
olunan sahələrdə istifadə edilir. Mükafatlı vax-tamuzd əmək haqqı istehsal
normalarını müntəzəm olaraq yerinə yetirən, daha çox iş stajına malik olan,
xammala, yanacağa, elektrik enerjisinə qənaət edən, yüksək keyfiyyətli məhsul
hazırlayan işçilərə verilir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">"Gündəlik normanın ölçülməsi" sistemində əmək
haqqının kəmiyyəti bir saatlıq tarif maaşını işlənmiş saat-ların miqdarına
vurmaq yolu ilə müəyyən edilir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Tarif maaşı işlərin analitik qiymətləndirilməsi və "xidmətlərə
görə" qiymətləndirmə metodlarının köməyilə müəyyən edilir. Bunlar
işəmuzd əmək haqqı ünsürlərinin əsas tarif maaşına daxil edilməsinə imkan
verir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">"Işlərin
analitik qiymətləndirilməsi" tələb olunan
zehni və fiziki şərtlərdən, ixtisasdan, məsuliyyətdən və möv-cud əmək şəraitindən
asılı olaraq bal sisteminin köməyilə müxtəlif işlərin müqayisəli qiymətləndirilməsi
metodudur. "Xidmətlərə görə" qiymətləndirmə öz növbəsində
"istehsal amili" olan işçiyə, onun şəxsi xüsusiyyətlərinə bal sisteminin
köməyilə tələb olunan keyfiyyət xarakteristikası verir, işin fiziki səviyyəsini, onun keyfiyyətini
materiallara qənaət olunmasını, avadanlıqların saz vəziyyətdə saxlanmasını nəzərə
almaqla əmək haqqı hesablanır. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Bəzi hallarda cərimə sistemi adlandırılan iki və daha
çox dərəcəli sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, iki və daha çox tarif dərəcəsindən
istifadə olunur. Başqa sözlə, istehsal normalarını yerinə yetirməyən işçilərin
əmək haqqı aşağı, yerinə yetirən işçilərinki adi, artıqlamasılə yerinə yetirənlərinki
isə yüksək dərəcələrin qiymətləri ilə ödənilir. Deməli, istehsal normasını
yerinə yetirməyən işçilər sözün əsl mənasında cərimə olunurlar. Onun cərimə
sistemi adlan-dırılması da bununla əlaqədardır. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Işəmuzd əmək haqqı əsas etibarilə əl əməyinin xüsusi çəkisinin
yüksək olduğu və həvəsləndirmənin başlıca olaraq məhsul istehsalının
artırılması yolu ilə təmin olunması zəruri olan müəssisələrdə tətbiq edilir.
Müasir dövrdə götürə əmək haqqı məhsulun keyfiyyəti, avadanlıqlardan istifadə əmsalı
kimi amillərin nəzərə alınmasını zəruri edir. Bu isə onu vaxtamuzd əmək haqqına
yaxınlaşdırır. Işəmuzd əmək haqqı istehsal norması və məhsul vahidinin tarif
qiyməti ilə sıx əlaqədardır. Tarif qiymətlərini müəyyən
edərkən işçinin: 1) Bir günlük əmək haqqının və 2) Bir gündə istehsal etdiyi
məhsulun miqdarını nəzərə almaq lazımdır. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Işəmuzd əmək
haqqının ən geniş yayılmış sistemləri aşağıdakılardır: 1) Məhsul vahidinə görə əmək
haqqı; 2) "Vaxt norması" sistemi; 3) Götürə – reqressiv1 əmək haqqı; 4) Götürə mükafatlı və
çoxamilli əmək haqqı sistemi.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Məhsul
vahidinə görə əmək haqqı sistemi daha geniş yayılmışdır. Bu sistem çox
sadədir və lazım gəldikdə istər istehsal normaları, istərsə də tarif qiymətləri nəzərdən kçirilib dəyişdirilə bilər.</span>
<span lang="AZ-LATIN">"Vaxt
norması" sistemində işçiyə əmək haqqı nə faktiki vaxtın, nə də
istehsal etdiyi məhsulun miqdarına görə deyil, müəyyən edilmiş norma və həmin
işin yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan vaxtın kəmiyyəti nəzərə alınmaqla ödənilir.
Məsələn, əgər işçi yerinə yetirilməsi üçün 8 saat vaxt norması müəyyən edilmiş
işi 7 saatda yerinə yetirərsə və bir saatın tarif qiyməti 2 dollar olarsa,
onda o 16 dollar əmək haqqı alır. Əksinə işçi yerinə yetirilməsi üçün 6 saat
vaxt norması müəyyən edilmiş işi 8 saatda görərsə, onda ona 12 dollar əmək
haqqı verilir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının götürə–reqressiv sistemində məhsul is-tehsalının
artımına nisbətən əmək haqqı yavaş sürətlə artır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının
götürə–mükafatlı və çoxamilli sistemi onunla səciyyələnir ki, o nəinki
istehsalın artırılması, həm də ayrı-ayrı "amillər" üzrə müəyyən
iqtisadi göstəricilərə nail olunmasını nəzərdə tutur. Belə "amillərə"
məhsulların key-fiyyətinin və avadanlıqlardan istifadə əmsalının yüksəldil-məsi,
xammala və enerjiyə qənaət olunması və s. daxildir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Bir sıra ölkələrdə qrup mükafatlı götürə sistem də geniş
yayılmışdır. Bunun meydana gəlməsi, məsələn iri aqreqatlara xidmət göstərilməsində
kollektiv əməyin zəruri-liyi ilə əlaqədardır. Qrup mükafatlı - götürə əmək
haqqı sis-teminə bəzi hallarda "müəssisələrin mənfəətinin bölüşdürül-məsində
işçilərin iştirakı" sistemi də deyilir. “Iştirak”ın formaları isə olduqca müxtəlifdir. Buna əmək haqqının üzərinə
dividend hesablanmasını, müvafiq şirkətlərin öz işçilərinə mükafat olaraq səhm
vermələrini misal göstərmək olar.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Vaxtamuzd,
yaxud da işəmuzd əmək haqqından hansına üstünlük verilməsi konkret şəraitdən
asılıdır. Müa-sir dövrdə vaxtamuzd əmək haqqı formasına üstünlük
veril-məsi meylləri müşahidə olunur. Bu, istehsal proseslərinin mexanikləşdirilməsi
və avtomatlaşdırılması, ETI-nin nailiy-yətlərindən geniş istifadə edilməsi ilə əlaqədardır.
</span>
<span lang="AZ-LATIN">Lakin əmək
haqqının forma və sistemləri dəyişməz deyildir. Istehsalın xarakterindən, ETI-nin əhatə
dairəsin-dən və digər amillərdən asılı olaraq, onun yeni-yeni, həm də mütərəqqi
forma və sistemləri meydana gəlib inkişaf edə bilər və bu təcrubədən istifadə
etmək lazımdır. Çünki inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatına malik olan ölkələrdə
əmək haqqı demək olar ki, bazar qanunları və şəraitinə uyğun gəlir, müəssisənin
istehsal fəaliyyətinin son nəticələrindən asılı olur. Odur ki, əmək haqqının
müasir sistemlərində qiymətlə bağlı olmayan, lakin kəskinləşən rəqabətdən irəli
gələn bir çox amillər nəzərdə tutulur. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə yüksək keyfiyyətli
məhsul istehsalı, xammal və materiallara qənaət edilməsi, işçinin vicdanlı
işi, səriştəliliyi, bacarığı və s. üçün üstəlik haqq verilməsini nəzərdə tutan
mükafatlandırma sistemi geniş yayılmışdır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Inkişaf etmiş
ölkələrin tarif sistemi sahəsində təcrü-bələri də diqqətəlayiqdir. Başqa sözlə, bazar
iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrin demək olar ki, hamısında tarif
siste-mindən müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Bu təcrübənin qısa məzmunu belədir:
1) Tənzimlənmənin üç pilləli mexanizmi – əmək bazarı, dövlətin müdaxiləsi və
kollektiv müqavilələr – fomalaşdırılır; 2) Elmi-texniki tərəqqinin təzahürlərindən
biri olan əməyin nəticələrinin kəmiyyətinə görə ənənəvi ödə-mə sistemindən, hər
şeydən əvvəl götürə sistemdən imtina edilir; 3) Öz ixtisasını yüksəldən, bir
neçə peşəyə yiyələnən və müxtəlif vəzifələri yerinə yetirən işçilərdə maraq
yaradı-lır; 4) Müəssisə və təşkilatların fəaliyyətlərinin nəticələrinə görə
maddi stimullaşdırmanın kollektiv formaları geniş yayılır. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının kəmiyyətini müəyyən edərkən nomi-nal və
real əmək haqqını bir-birindən fərqləndirmək lazım-dır. Nominal
əmək haqqı işçinin pul formasında aldığı saat-lıq, gündəlik, həftəlik,
aylıq, real əmək haqqı isə yaşayış vasitələri
və xidmətlərdə öz əksini tapan əmək haqqıdır. Real əmək haqqı nominal əmək
haqqının alıcılıq qabiliyyətini, onun real istehlak məzmununu əks etdirir. Deməli,
nominal əmək haqqı işçinin yaşayış səviyyəsi haqqında düzgün təsəv-vür vermir.
Bunu real əmək haqqı, qiymətlərin səviyyəsi və nominal əmək haqqı arasındakı
qarşılıqlı əlaqə daha düzgün əks etdirir. Məsələn, real əmək haqqının dəyişməsini
(%-lə) müəyyən etmək üçün nominal əmək haqqının dəyişməsi faizindən qiymətlərin
səviyyəsinin dəyişməsi faizini çıxmaq lazımdır. Tutaq ki, nominal əmək haqqı
8%, qiymətlərin səviyyəsi 5% artmışdır. Bu, real əmək haqqının 3% artdığını
göstərir. Buna əsasən demək olar ki, işçilərin əmək haqqının konkret məbləği və
səviyyəsi istehsalda, bazarda, habelə sosial münasibətlər sahəsində meydana çıxan
bir çox amil-lərdən asılıdır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Bu amillərdən
başlıcası iş qüvvəsinin dəyəridir. Hər bir işçi qrupu üçün iş qüvvəsi dəyərinin aşağı və
yuxarı həddi vardır. Əmək haqqının aşağı həddi işçinin sərf etdiyi enerjini və
ya əgər belə demək mümkündürsə, qabiliyyətini bərpa etməsi, müəyyən ixtisas
alması və ailə üzvlərini saxlaması üçün zəruri olan yaşayış vasitələrinin dəyəridir.
Ölkələrin çoxunda yoxsulluğun həddini müəyyən edən ən aşağı ixtisasa malik olan
işçilərin həyat fəaliyyətlərini davam etdirə bilmələri üçün yaşayış
minimumu hesablanır. Iş qüvvəsi dəyərinin yuxarı həddi
müəyyən olunarkən bun-larla yanaşı, onun ənənəvi sosial–mədəni tələbatının ödənil-məsi
ilə əlaqədar olan xərclər də nəzərə alınır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Işçilərin əmək haqqına təsir edən amillərdən biri də
onların ixtisasıdır. Odur ki, ixtisaslı iş qüvvəsi .özünün təkrar istehsalı
üçün daha yaxşı həyat şəraitinin olmasını tələb edir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Iri maşınlı istehsalın meydana gəldiyi ilk dövrlərdə sadə,
ixtisassız əmək üstünlük təşkil etdiyinə görə sahibkar-lar işçilərin əmək haqqını
onun aşağı həddi səviyyəsində müəyyən edirdilər. Elmi - texniki inqilab şəraitində
isə vəziyyət dəyişir, işçilərin ixtisasının yüksəldilməsi obyektiv zərurətə
çevrilir və buna görə də iş qüvvəsinin dəyəri və deməli, əmək haqqının məbləği
artır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqında
milli fərqlər də vardır. Işçilərin gə-lirləri xeyli dərəcədə ölkələrin iqtisadi
inkişaf səviyyələrin-dən asılıdır. Məsələn, Boliviya, Nigeriya və bir sıra ölkələr-də
bir günlük əmək haqqı inkişaf etmiş ölkələrdə hətta bir saatlıq əmək haqqından
2,5-3,0 dəfə aşağıdır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının səviyyəsinə görə dünyada ABŞ uzun müddət
irəlidə getmişdir. Lakin son illərdə yeni texnoloji in-qilabın inkişaf etdiyi
ölkələrdə texniki-iqtisadi şəraitin bərabərləşməsi meyli özünü göstərdiyinə
görə bu, həm nomi-nal, həm də real əmək haqqının səviyyəsində həmin ölkələr
arasındakı milli fərqlərin azalmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, keçən əsrin
50-80-ci illərində real əmək haqqı Böyük Bri-taniya, Fransa, AFR və Italiyada
2-3 dəfə, Yaponiyada 4 dəfə artmış və nəticədə onlar ABŞ-ın səviyyəsinə
çatmışlar.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Iş qüvvəsinin qiyməti olan əmək haqqının həqiqi məbləği əmək
bazarının konyukturasından, yəni iş qüv-vəsinə olan tələblə təklif arasındakı
nisbətdən, onun sa-tıcıları ilə alıcıları, habelə alıcılar və satıcıların öz
arala-rındakı rəqabət mübarizəsinin kəskinliyindən də asılıdır. Belə ki, əmək
haqqı tələb və təklif qanunlarına uyğun ola-raq dəyişir. Əmək bazarında iş
qüvvəsinə olan tələb təklif-dən irəlidə getdikdə iş qüvvəsinin qiyməti yüksəlir.
Hazırda elmi-texniki inqilabın təsiri ilə qərb ölkələrində yüksək ixtisaslı
iş qüvvəsinə olan tələb tamamilə ödənilmir, bu da orta və ali təhsilli mütəxəssislərin
əmək haqqının artmasına şərait yaradır. Əmək bazarındakı rəqabət təbii olaraq əmək
haqqının səviyyəsini əməyin qiymətinə yaxınlaşdırır. Bu prosesdə o, "vasitəçi"
rolunu oynayır. Müəyyən peşəyə və ixtisasa malik işçilərə bir qayda olaraq bərabər
əmək haqqı verilir. Başqa sözlə, əmək bazarında gedən rəqabət nəti-cəsində bərabər
əmək üçün bərabər haqq verilməsi prinsipi qərarlaşır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Bazarda inhisarlar da – birinci növbədə investisiya əmtəələrini
istehsal edənlər – nəyə qadir olduqlarını göstərir, özlərinin əmək haqqı vermək
şərtlərini qəbul etdirməyə çalışırlar. Ümumiyyətlə, bir-birinə qarşı duran
qüvvələri zə-iflədən işsizlər ordusunun olması sahibkarların öz şərtlərini qəbul
etdirmələrinə şərait yaradır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Bazar
iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrdə vətən-daşların həyat səviyyəsinin
aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün bir sıra sosial tədbirlər həyata
keçirilir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Bu ölkələrdə əhalinin sosial müdafiəsi, onun inflyasiyadan
qorunması sahəsində görülən ən mühüm tədbir-lərdən biri əmək haqqının indeksləşdirilməsidir.
Ona görə də həmkarlar ittifaqları sahibkarlarla kollektiv müqavilə bağlayarkən
çalışırlar ki, istehlak mallarının ümumi qiymət indeksinin artmasına dair rəsmi
məlumatlara uyğun olaraq nominal əmək haqqı da artırılsın.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Real əmək haqqına təsir edən amillərdən biri də əm-təə və
xidmətlərin qiymətlərinin dəyişməsidir. Belə ki, qiy-mətlər bahalandıqda real əmək
haqqı aşağı düşür, əksinə, qiymətlər aşağı düşdükdə real əmək haqqının səviyyəsi
yüksəlir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Real əmək
haqqı ilə qiymətlər arasındakı nisbətin əsas variantları aşağıdakılardan ibarət
ola bilər: 1) Nominal əmək haqqı sabit qalmaqla, pərakəndə satış qiymətləri
aşağı düşdükdə, real əmək haqqının səviyyəsi yüksəlir, əksinə ol-duqda isə
aşağı düşür; 2) Pərakəndə satış qiymətləri sabit qalmaqla nominal əmək haqqının
artması real əmək haq-qının səviyyəsinin yüksəlməsinə, əksinə olduqda isə aşağı
düşməsinə səbəb olur; 3) Nominal əmək haqqı artmaqla yanaşı, pərakəndə satış
qiymətləri aşağı düşdükdə real əmək haqqının səviyyəsi daha çox yüksəlir; 4)
Nominal əmək haqqı artmaqla yanaşı, pərakəndə satış qiymətləri də qalxa bilər.
Bu zaman bunların artma dərəcəsindən asılı olaraq real əmək haqqının səviyyəsi
arta, yaxud da aşağı düşə bilər. Işçilərin mənafeyi və onların rifahının yüksəldilməsi
baxı-mından üçüncü variant daha əlverişlidir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Əmək haqqının
səviyyəsi və dinaminkasına mühari-bələr və sürətlə silahlanma da güclü təsil
göstərir. Çünki mü-haribələr ölkənin iqtisadiyyatına böyük ziyan
vurur, bütün maddi və mənəvi dəyərləri məhv edir, əmək qabiliyyətli əha-lini
dinc quruculuq fəaliyyətindən uzaqlaşdırır. Bunların təsiri ilə məhsul
istehsalı azalır, onlara olan tələb artır, təda-vül kanalları kağız pullarla
dolur, inflyasiya görünməmiş dərəcədə güclənir və "dördnala çapır",
qiymətlər sürətlə qal-xır, real əmək haqqının səviyyəsi çox-çox aşağı düşür.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Real əmək haqqının səviyyəsinə həmçinin, sosial sı-ğorta
ayırmaları, əmək haqqından tutulan vergi məbləğlə-rinin dəyişməsi və s. təsir
edir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Beləliklə, nominal əmək haqqı əhalinin başlıca gəlir mənbəyi,
real əmək haqqı isə onun həyat səviyyəsini ifadə edən ən mühüm iqtisadi göstəricidir.
</span>
'''<span lang="AZ-LATIN"><br>
</span>'''
<span lang="AZ-LATIN">4.
Həyat səviyyəsi və yoxsulluq.</span>
<span lang="AZ-LATIN">İqtisadi ədəbiyyatda həyat səviyyəsi dedikdə, adətən
insanın yaşayışı üçün zəruri olan maddi və mənəvi nemətlərlə əhalinin təmin
olunması və onların bu nemətlərə olan tələbatlarının ödənilməsi səviyyəsi başa
düşülür. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Lakin “ həyat səviyyəsi”
kateqoriyası gəlirlər və deməli, əhalinin istehlakı hədləri ilə məhdudlaşmır.Xalqın
rifah halının göstəricisi olan həyat səviyyəsi əhalinin gəlirləri və istehlakı
ilə yanaşı, əmək və məişət şəraitini, iş vaxtı və asudə vaxtının həcmini,
quruluşu, əhalinin mədəni və təhsil səviyyəsi göstəricilərini, həmçinin
sağlamlığını və demoqrafik vəziyyətini əks etdirir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi”
kateqoriyası ilk dəfə K. Marks tərəfindən istifadə edilmişdir. O, iş qüvvəsinin
dəyər kəmiyyətindən danışarkən qeyd edirdi ki, onu hər bir ölkədə ənənəvi həyat
səviyyəsi müəyyən edir. Bu səviyyə yalnız fiziki tələbatların ödənilməsini
deyil, həm də insanların yaşadığı ictimai şəraitdən doğan müəyyən tələbatların
ödənilməsini nəzərdə tutur. </span>
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi”,
sosial iqtisadi kateqoriya kimi əhalinin rifah halını istehlak baxımından səciyyələndirir.
Beləliklə, həyat səviyyəsinə insanın istehlak sahəsindəki fəaliyyəti ilə əlaqədar
baxılır. Həyat səviyyəsinin göstəricilər sistemi gəlirlər və insanın müxtəlif tələbatlarını
ödəyən maddi nemətlər və xidmətlərin əhali tərəfindən istehlakı haqqında bu və
ya digər dərəcədə tam məlumat verir, eyni zamanda qərarlaşmış tələbatların
inkişaf etdirilməsi və ödənilməsi səviyyəsini səciyyələndirir. Həyat səviyyəsinin
yüksəlməsi əhalinin rifah halının artmasının maddi əsasını təşkil edir. </span>
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi”
anlayışında insanların bilavasitə tələbatlarının ödənilməsi prosesi başa
düşülür. </span>
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi”
anlayışı ilə yanaşı, ictimai həyatın müəyyən tərəflərini səciyyələndirmək üçün “həyat tərzi” anlayışından da
geniş istifadə olunur.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Adətən, həyat tərzi
dedikdə, insanların əmək prosesində, məişət və ailədə,ictimai siyasi həyatda və
ümumiyyətlə, bütün digər fəaliyyət sahələrində məcmu fəaliyyətləri başa
düşülür.</span>
<span lang="AZ-LATIN">“Həyat səviyyəsi”
və “həyat tərzi” anlayışları arasında ayrılmaz əlaqə olsa da, bu bilavasitə,
birbaşa əlaqə deyil. Əhalinin həyat səviyyəsinin müxtəlif olduğu ayrı ayrı ölkələrdə
həyat tərzi, adətən, müxtəlf xüsusiyyətləri etibari ilə eyni ola bilər. Belə ki
iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə bir birindən fərqlənən bir çox bazar
iqtisadiyyatı ölkələrində həyat tərzi eynidir. </span>
<span lang="AZ-LATIN">BMT nin təklifinə
əsasən həyat səviyyəsi geniş göstəricilər sistemi vasitəsilə əks olunur. Bu sistemə
daxil olan göstəricilərdən aşağıdakıları göstərmək olar:</span>
<span lang="AZ-LATIN">-səhiyyənin vəziyyəti;</span>
<span lang="AZ-LATIN">-təhsilin səviyyəsi;</span>
<span lang="AZ-LATIN">-orta ömür müddəti;</span>
<span lang="AZ-LATIN">-əhalinin məşğulluq
səviyyəsi;</span>
<span lang="AZ-LATIN">-əhalinin
alıcılıq qabiliyyəti;</span>
<span lang="AZ-LATIN">-siyasi həyata
daxil olma.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Hazırda həyat səviyyəsini
əks etdirən vahid ümumiləşdirici göstərici yoxdur.Həyat səviyyəsi beynəlxalq
miqyasda müqayisə etmək məqsədi ilə 1990 cı ildən başlayaraq BMT də yeni göstəricidən
istifadə edilir. Bu “ insan potensialının inkişaf indeksi” və ya qısacı desək,
“ insan inkişafı indeksi”göstəricisidir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">İnsan inkişafı
indeksini müəyyən edən göstəricilər sistemindən üç əsas göstərici ayırırlar: adambaşına düşən ümumi daxili məhsul, gözlənilən ömür
uzunluğu, təhsilin səviyyəsi.</span>
<span lang="AZ-LATIN">7. Dövlətin
sosial siyasəti. Əhalinin sosial müdafiə sistemi.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Dövlətin sosial siyasəti cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin
sosial iqtisadi şərtlərinin tənzimlənməsinə yönəldilən tədbirlər kompleksindən
ibarətdir. O, gəlirlərin bölgüsündəki bərabərsizliyin azaldılmasına, bazar
iqtisadiyyatında gəlirlər və mülkiyyət sahəsində fərqlərin zəiflədilməsinə,
iqtisadi fəaliyyətin iştirakçıları arasında ziddiyyətlərin yumşaldılmasına və cəmiyyətdəki
sosial ixtilafların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Bazar iqtisadiyyatı
sistemində sosial siyasət vasitəsi ilə əhalini əmlak sahəsində mövcud olan bərabərsizliyin
müəyyən dərəcədə aradan qaldırılmasını nəzərdə tutan və əhalinin bütün təbəqələri
üçün eyni başlanğıc şərtlərini təmin edən sosial ədalət prinsipləri reallaşır. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Dövlətin sosial siyasəti ilə cəmiyyətin iqtisadi
inkişafı arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Birincisi, iqtisaid inkişafın məqsədləri
birbaşa və dolayı yolla sosial siyasətdə cəmləşir. İkincisi sosial siyasət sahəsində
bir çox məsələlərin həyata keçirilməsi, dövlətin onların reallaşdırılması üçün
yönəldə biləcəyi iqtisadi ehtiyatlardan asılıdır. Üçüncüsü, sosial siyasətə
iqtisadi artımın mühüm amili kimi baxmaq olar.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Sosial siyasətin xarakteri və məzmunu sosial proseslərin
idarə edilməsinə dövlətin müdaxilə etməsi səviyyəsindən də asılıdır. Bu
baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin hal hazırda bütün mövcud olan sosial
siyasət növlərini iki qrupa bölmək olar. Birinci qrupu şərti olaraq qalıq
prinsiplərinə əsaslanan sosial siyasət adlandırmaq olar. Bu halda sosial siyasət
bazarın lazımi səviyyədə tam həyata keçirə bilmədiyi funksiyaları yerinə
yetirir. Bu öz miqyası və əhatə dairəsinə görə məhdud sosial siyasət olub, əsasən
passiv və kompensiyalaşdırıcı (bərpaedici) xarkter daşıyır. Belə sosial siyasətin
nəzəri əsasları liberal bazar
iqtisadiyyatı modelinin ideyaları əsasında formalaşır. Bu variantın tipik nümunəsi
bazarın amerikan modeli ola bilər. </span>
<span lang="AZ-LATIN">İkinci qrup institutsional sosial siyasət adlanır.
Burada dövlətin sosial siyasəti əhalinin sosial xidmətlərlə təmin olunmasında
mühüm rol oynayır və xüsusi institutlar sisteminə nisbətən daha səmərəli vasitə
kimi çıxış edir. Bu, yenidən bölgü siyasətidir. Belə siyasətin formalaşmasında
konseptual baxımdan sosial
demokratik ideologiyanın böyük təsiri vardır. Buna tipik nümunə kimi
sosial dövlətin İsveç modelini göstərmək olar.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Hər iki qrup arasında fərq bu və ya digər amillərin
hamısının olub olmamasından deyil,
onlar arsında mövcud olan nisbətlərdən, dövlətin sosial sahəyə müdaxiləsi və
yenidən bölgü prosesində iştirakından asılıdır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Sosial siyasətdə əsas yeri əhalinin sosial müdafiəsi
mexanizmi tutur. Sosial müdafiə vətəndaşların ilk növbədə əhalinin ən ağır
maddi vəziyyətdə olan təbəqələrinin inflyasiyadan, işsizlikdən müdafiəsinə yönəldilən
dövlət siyasətidir. Dövlət tərəfindən tətbiq olunan tədbirlər kompleksinin
xüsusiyyəti əhalinin həyat və əmək fəaliyyətinin ağırlaşmasının, işsizliyin və
yxsulluğun güclənməsinin qarşısının alınması ilə bağlıdır. Buna görə də əhalinin
sosial müdafiəsinin problemlərindən biri də yoxsulluğun qarşısının alınmasıdır.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Əhalinin sosial müdafiəsai yüksək ixtisaslı kadrların
hazırlanması ilə əlaqədar dövlət tədbirlərini, əhalinin bütün təbəqələrinin
pulsuz ümumi və orta təhsil almasını, rəqabət əsasında ali təhsil əldə etməsini,
dövlət hesabına səhiyyə və sosial xidmətlər göstərilməsini, insanların əmək fəaliyyəti
ilə məşğul olması üçün zəruri olan tədbirləri və s. əhatə edir. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində əhalinin gəlirləri
sahəsində olan bərabərsizlik getdikcə artır. Bu bərabərsizliyin qarşısını almaq
məqsədi ilə dövlət bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə gəlirlərin yenidən bölgüsündə
fəal iştirak edir. Gəlirlərin yenidən bölgüsünün əsas vasitəsi əhalinin əldə
etdiyi şəxsi gəlirlərə tətbiq edilən mütərəqqi vergi sistemidir. Verginin mütərəqqi
sistemi əhalinin ən yüksək gəlir əldə etmiş təbəqələrinə, az təmin olunmuşlara
nisbətən yüksək vergi dərəcələrinin tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Dövlət bu
yolla əldə etdiyi vergilərin bir hissəsini əhalinin ən az təmin olunmuş təbəqələrinə
transfert ödəmələr şəklində xərcləyir. Deməl olar ki, bütün ölkələrdə sosial
sığota və yoxsullara dövlət köməyi proqramları vardır. Sosial sığorta proqramı əhalinin
qocalığa, əmək qabiliyyətinin itirilməsinə, iş yerlərinin azalmasına görə
sığortalanmasını əhatə edir. Əhaliyə dövlət yardımı proqramları əlavə tədbirlərin
həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Buraya çoxuşaqlı ailələrə kömək, ərzaq və
müxtəlif imtiyazların verilməsi, səhiyyə sıöortalanması və s. daxildirlər.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Əhalinin sosial müdafiə tədbirləri müxtəlif fondlar
hesabına maliyyələşdirilir. Buraya müxtəlif səviyyəli fondlar, sosial müdafiənin
büdcədənkənar dövlət fondları, işsizliyə görə sığorta fondları, ictimai və
xüsusi xeyriyyə fondları aiddir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Əhalinin sosial müdafiəsi formalarından biri də gəlirlərin
indeksasiya edilməsidir. Gəlirlərin dövlət indeksasiyası yaşayış dəyərinin
artması nəticəsində əhali gəlirlərində itkinin qarşısını almaq məqsədi ilə həyata
keçirilən kompensasiya tədbirləri sistemidir. Gəlirlərin dövlət indeksasiya
yaşayış dəyərinin artmasının nəzərə alınmasının nəzərə alınması əsasında həyata
keçirilir. Başqa sözlə, indeksasiya inflyasiya şəraitində istehlak qiymətlərinin
artması ilə əlaqədar əhali gəlirlərinin bu qiymətlərə uyğunlaşdırılması tədbirlərini
əks etdirir.</span>
<span lang="AZ-LATIN">İndeksasiya sistemi bir sıra meyarları ilə səciyyələnir.İndeksasiya
qiymətlərin qadırılmasından əvvəl və ya sonra həyata keçirilə bilər.İndeksasiya
makro və mikrosəviyyədə həyata keçirilir. Əhali gəlirlərinin səviyyəsindən
asılı olaraq indeksasiya sistemində diferensial yanaşma prosesinə üstünlük
verilir. Bu prinsip ən aşağı gəlirlərin tam kompensasiyasından tutmuş ən yüksək
gəlirləri olanların minimum kompensasiyasını əhatə edir.</span>
<span lang="AZ-LATIN"><br>
</span>
<span lang="AZ-LATIN"> </span>
| 