|
Dara dönəmindəki ən böyük bayındırlık fəaliyəti isə [[Persepolis]] adlı yeni mərkəzin inşa edilmesi oldu.
== '''Üsyanların yatırılması''' ==
<span lang="AZ-LATIN">I Dara hakimiyyətə gəldikdən
sonra Əhəməni dövlətinə daxil olan ölkələr üsyan qaldırdılar. İlk növbədə Elam
və Babilistan müstəqillik elan etdilər. Bisütun kitabəsi Elam üsyanını belə şərh
etmişdi: "Şah Dara deyir: - Mən Qaumatanı öldürəndən sonra Upadarmanın
oğlu Assina adlı bir adam Elamda üsyan qaldırdı. O, camaata deyirdi: "Mən
Elam hökmdarıyam". Elamlılar qiyam qaldırdılar və bu Assinanın tərəfinə
keçdilər. </span>O,
Elamda hökmdar oldu".
<span lang="EN-US">I Dara üsyanın genişlənməsinə imkan vermədi. Assinaya
qarşı hərbi dəstə göndərdi. Yəqin ki, onun dəstəsi Elamda müqavimətə rast gəlmədi.
Assina tutuldu, əl-qolu bağlı Daranın hüzuruna gətirildi və sonra da edam
edildi. Bir müddət sonra Elamda yeni üsyan cəhdi göstərildi. Bu dəfə üsyanın
başında fars Martiya dayanırdı. Lakin üsyan geniş vüsət almadı. Bisütun yazısı
qeyd edir: "O, camaata deyirdi: "Mən Elam hökmdarı Ummanişəm".
Bu zaman mən (yəni Dara) Elamın yanında idim. Elam</span><span lang="AZ-LATIN">lı</span><span lang="EN-US">lar məndən qorxdular, başçıları Martiyanı tutdular və
onu öldürdülər". Elamda baş verən üsyanlar asanlıqla yatırıldı. Elam e.ə.
520-ci ildə də üsyan qaldırdı. Bu üsyan da uğursuz oldu. Üsyan başçısını tutub edam
etdilər.</span>
<span lang="EN-US">İlk üsyanlardan biri də Babilistanda baş verdi. Bisütun
kitabəsi üsyanın başlanğıcını belə təsvir etmişdir: "Babilli Nidintu-Bel
adlı bir adam Babildə üsyan qaldırdı. Camaatı o belə aldadırdı: "Mən
Nabonid oğlu Navuxodnosoram". Belə olduğu təqdirdə Babil camaatı hamısı bu
Nidintu-Bellin tərəfinə keçdi. Babil qiyamçı oldu, o, isə Babildə hakimiyyəti ələ
keçirtdi.". I Dara Babil üsyanın yatırılmasında şəxsən iştirak etdi. Ordu
Dəclə çayını keçdi. E.ə. 522-ci iİin dekabrında çay sahilində döyüş baş verdi.
Üsyançılar məğlub oldular. Nidintu-Bel yeni qüvvə toplayaraq Fərat çayı
yaxınlığında I Dara ilə rastlaşdı. I Dara bu döyüşdə də üsyançı dəstələrə qalib
gəldi. Bisütun kitabəsi davam edir ki, "Nidintu-Bel az bir süvari dəstəsilə
qaçdı və Babilə gəldi. Onda mən Babilə yola düşdüm. Ahuramazdanın iradəsi ilə mən
Babili tutdum və Nidintu-Beli ələ keçirdim. Sonra mən bu Nidintu-Bel və onunla
olan adamları payaya keçirtdim. Cəmi 49 adam edam etdim".</span>
<span lang="EN-US">I Dara Babilistanda olarkən Fars (Parsa), Midiya, Marqiana,
Parfiya, Misir, Sattaqidiya, Saqartiya, Saklar üsyan qaldırdılar. Həmçinin elamlılar da artıq
ikinci dəfə üsya qaldırmışdılar. Vəziyyətin bu gedişi Əhəməni dövlətinin
dağılması təhlükəsi yaratmışdı. </span>
== '''Marqiana üsyanı''' ==
<span lang="EN-US">Bisütun yazılarından məlum olur ki, Əhəməni dövlətinin
şərq vilayəti</span><span lang="AZ-LATIN"> - </span><span lang="EN-US">Marqianada Frada
adlı şəxsin başçılığı ilə üsyan qalxmışdı. O, özünü şah elan etmişdi. Güman ki,
Frada Marqiana satrapı olmuşdur. Lakin Bktriya satrapı Dadarşiş I Daranın göstərişi
ilə e.ə. 522-ci il oktyabrın 10-da öz qoşunları ilə üsyanı yatırdı.</span>
<span lang="EN-US">I Dara üsyanın yatırılmasını belə təsvir edir: “Marqiana
adlandırılan ölkədə Frada adlı birisi özünü şah elan eləyərək əhalini mənə
qarşı üsyana qaldırdı, Onda mən, Dardaşişı - mənim sadiq Baktriya satrpımı
onların üzərinə göndərdim və dedim…get məhv elə oları… mənə tabe olmayanları.
Dardaşiş qoşunla onların üzərinə getdi marqianalılar döyüşü uduzdu. Axuraməzdanın
iradəsilə mənim qoşunum üsyançı qoşunu tamamilə məğlub etdi. Bu assiya ayın
23-cü günündə idi, döyüş oldu. Bundan sonra ölkə mənimlə oldu.”</span>
<span lang="EN-US">Üsyan nəticəsində 55200 nəfər həlak oldu, 7 minə yaxın
isə əsr aparıldı sonar qul kimi satıldı. Hadisənin nəticəsi göstərir ki, Marqiana
üsyanı ümumxalq hərəkatı xarakteri daşıyırdı. </span>
== '''<span lang="EN-US">Pars və </span>Araxoziya<span lang="AZ-LATIN"> üsyanları</span>''' ==
<span lang="EN-US">Dövlətin əsas dayağı olan Pars (Fars) və Midiyanı da
üsyan alovu bürümüşdü. Farsda Vahyazdata adlı bir nəfər üsyan qaldırmışdı. O,
camaata deyirdi ki, "Mən Kuruşun oğlu Bardiyəm". Orada yerləşdirilmiş
Əhəməni ordusu üsyançının tərəfinə keçmişdi. I Dara üsyançılara qarşı yanında
olan Midiya və Pars ordularını göndərdi. Bu zaman Araxoziya </span><span lang="AZ-LATIN">da</span><span lang="EN-US"> (İranın şərqində) Va</span><span lang="AZ-LATIN">x</span><span lang="EN-US">yazdata üsyanına qoşulmuşdu. </span><span lang="AZ-LATIN">I Dara ordunun bir hissəsini e.ə. 522-ci il
dekabrın 29-da bir tərəfdə Kapişakaniş qalasında Vaxyazdata qarşı, digər
bir hissəsini isə Aroxis satraplığınnda qalxmış üsyanı yatırdmaq üçün onun sadiq
satrapı Vivana köməyə göndərmişdi. Vaxyazdatanın verdiyi itgilərə (303 nəfər)
baxmayaraq bu döyüşdə heç bir tərəf qətiyyətli qələbə qazanmadı. </span>
<span lang="AZ-LATIN">E.ə. 521-ci ilin fevralın
21-də Qandutava ətrafnda döyüşdə Vivana üsyançıların
müqaviməti qəti olaraq qırdı. Üsyançılar bu döyüşdə xeyli (4579 nəfər) itki verərək
Ərşad(Arşad) qalasına çəkildilər. Mart ayında isə Vivan üsyançıları məğlub edərək
üsyançı ordunun rəhbərləri edam etdirdi.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Lakin Parsda üsyan davam
edirdi. Vaxyazdata həmin ilin yay aylarına kimi öz hakimiyyətini Farsda saxlaya
bildi. E.ə. 521-ci il mayın 25-də İran sərkərdəsi Artavardiyanın ordusu Vaxyazdatanı
ağır məğlubiyyətə uğratdı. Üsyançılar 4404 nəfər itirdilər. Vaxyazdata
qaçaraq yenidən ordu topladı. E.ə.
521-ci il iyulun 6-da başvermiş döyüşdən sonra o, 10 mindən çox (6246-ölü,
4464-əsir) üsyançı itirdi. Vaxyazdata məğlub oldu və əsir düşdü. Onu ən yaxın 52nəfər
silahdaşları ilə birlikdə payaya keçirtdilər. Beləlikiə, Fars üsyanı yatırıldı.
Bu üsyanın əsas iştirakçıları farslar idi. </span>
== '''<span lang="AZ-LATIN">Midya-Parfiya-Hirkaniya üsyanları</span>''' ==
<span lang="AZ-LATIN">I Dara şəxsən Midiya
üsyanının yatırılması ilə məşğui oldu. Bisütun kitabəsi Midiya üsyanın belə təsvir
etmişdi: "Fravartiş adlı bir midiyalı adam Midiyada üsyan qaldırdı.
Camaata o belə deyirdi: "Mən Fravartişəm, Huvaxıştra nəslindənəm".
Onda Midiya saray ordusu məni tərk etdi və Fravartişin tərəfinə keçdi. O,
Midiyanın hökmdarı oldu. I Dara sərkərdə Vidarnanı Midiya üsyanını yatırmağa
göndərdi. Ona tapşırdı ki, "gedin, məni tanımayan Midiya ordusunu məhv
edin". </span>
<span lang="AZ-LATIN">İlk döyüş e.ə. 521-ci
ilin yanvarın 12-də Midiyanın Maruş şəhəri yaxınlığında baş verdi. Üsyançılar
güclü müqavimət göstərdilər. Üsyan uzun müddət davam etmişdi.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Vidarna üsyançılara qarşı
heç bir hərbi əməliyyat apara bilmirdi və I Daranın gəlişini gözləyirdi. Həmin il
mayın 7-də I Dara yeni qüvvələrlə Midiyaya daxil oldu. Kunduruş şəhəri
yaxınlığında Fravartişin qoşunu ilə döyüş başlandı. Döyüşdə 34 mindən çox
üsyançı həlak oldu, 18 mini isə əsir düşdü. </span><span lang="EN-US">Məğlub olmuş Fravartiş Raqa (ind. Rey) şəhərinə qaçdı. Arxasınca göndərilmiş
dəstələr onu tutub Daranın yanına gətirdilər. </span>
<span lang="EN-US">I Dara Bisütun kitabəsində öyünür ki, "mən onun
burnunu, qulaqlarını və dilini kəsdim, gözlərini çıxartdım. Onu buxovlayıb mənim
darvazamın önündə qoymuşdular ki, bütün camaat görsün. Sonra Ekbatanada onu və ən
görkəmli silahdaşlarını payaya keçirdim".</span>
<span lang="AZ-LATIN">Parfiya və Hirkaniya həmçinin
üsyana qoşulmuşdular. Onlar Midiyada özünü hökmdar elan etmiş Fravartişin tərəfinə
keçmişdilər. Bisütun kitabəsində I Dara bu haqda belə yazırdı: "Parfiya və
Hirkaniya mənə qarşı üsyan qaldırdılar və Fravartişin tərəfinə keçdilər. Mənim
atam Viştaspa Parfiyada idi. Camaat onu tərk etdi və üsyan qaldırdı". E.ə.
521-ci il martın 8-də Viştaspa
üsyançılara qarşı çıxış etdi, lakin döyüş tam qələbə ilə qurtarmadı. I Dara
Raqadanı atası Viştaspın köməyinə əlavə qüvvələr göndərdi. E.ə. 521-ci il
iyulun 12-də Viştaspa üsyançılara qarşı yenidən döyüşə girdi. Üsyançılar məğlub
oldular. 13 minə qədər üsyançı həlak oldu, 8 mindən çoxu əsir düşdü. Üsyan
başçılarından 80 nəfər edam etdirildi. </span>
== '''<span lang="AZ-LATIN">Arminiya və Saqarti üsyanları</span>''' ==
<span lang="AZ-LATIN">Midiya üsyanı I Dara üçün
ən təhlükəli idi. Bu üsyanın digər vilayətlərə də təsiri oldu. İranın şimal-qərbində
Arminiya və Saqartilər üsyan qaldırdılar. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Bisütun kitabəsinin məlumatına
görə, Saqarti üsyançıların başçısı Çissataxmaya deyirmiş: "Mən
Saqartiyanın hökmdarıyam, Huvaxıştra nəslindənəm". I Dara bu qiyamının yatırılmasına qarşı midiyalı sərkərdə
Tahmaspadanı göndərdi. Üsyançılar məğlub oldular, başçıları Çissataxmayanı isə
burnunu, qulağını kəsdikdən sonra Arbela (ind. Ə</span>rbil) şəhərində onu da payaya
keçirdilər.
<span lang="AZ-LATIN">Arminiyada (keçmiş Urartu
torpaqlarında) başlamış üsyanı yatırmaq üçün I Dara iki sərkərdə (Dadarşiş və
Viumis) göndərməli oldu. Üsyan e.ə. 522-ci ilin dekabrında başlamış və 521-ci
ilin iyun ayına kimi davam etmişdi. Bisütun yazısında nə üsyan başçısının adı,
nə də üsyançıların etnik mənsubiyyəti bildirilmir. Buna görə elmi ədəbiyyatda
üsyançıların skit, yaxud erməni tayfalarından ibarət olması mülahizəsi irəli
sürülmüşdü. Nəzərə alınmalıdır ki, üsyan əslində keçmiş Assuriyanın şimal
torpaqlarında vüsət almışdı. Burada isə tarixən hurrilər, urartlar, skit-sak və
başqa etnoslar təmsil olunmuşdular. Güman etmək olar ki, bu etnoslar hələ öz
etnik simalarını itirməmişdilər və üsyanda iştirak edirmişlər. </span>
<span lang="AZ-LATIN">E.ə. 522-ci ildə üsyançı
arminilər cənuba irəliləməyə başladı və Assuriya əyalətinə soxuldular. Viumisun
başçılıq etdiy I Daranın ordusu üsyançılarla dekabrın 31-də İzarın yaxınlığında
qarşılaşdılar. Hərçənd Bahistun yazıları iddia edir ki, qiyamçılar tamamilə məhv
edildi, lakin görünür əksinə olmuşdu. I Daranın ordusu zəifləmişdi, çünki bu
döyüşdən sonra Viumisu 5 ay ərzində aktiv hərbi hərəkətlərdən yayınırdı. Buna
görə də I Dara Dadarşişin başcılıq etdiyi digər ordu hissəsini Viumisun köməyinə
göndəedi. E.ə 521-ci il mayın 21-də Dadarşişin dəstələri Zuza kəndində ətrafında
gedən döyüşdə arminiləri dağıtdı. 6 günü sonra, mayın 27-də o, yenidən Pələng qalasında
döyüşdə qələbə qazandı. İyunun 21-də o, Viama qalasında usyançıları bir daha məğlub
etdi. Viumisu isə iyunun sonunda üsyançı arminlərin üzərində son qələbəni
qazandı. Beləliklə, 7ay davam edən mübarizədən
sonra üsyan yatırıldı. Bütün döyüşlər ərzində üsyançılardan beş mindən artıq
(5097) adam həlak olmuşdu, iki mindən çox (2203) adam isə əsir düşmüşdü. Bu rəqəmlər
göstərir ki, başqa üsyanlara nisbətən bu üsyan kütləvi olmamışdı.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> </span>
== '''<span lang="AZ-LATIN">Babilistanın növbəti üsyanı</span>''' ==
<span lang="AZ-LATIN">Babilistan yenidən müstəqillik
əldə etmək üçün cəhd göstərirdi. Bu dəfə üsyanın başında Araha dayanırdı. O,
özünü Navuxodonosorun oğlu Nabonid kimi təqdim edirdi. Bisütun kitabəsi onu gah
erməni (Arminiya ölkə adına uyğun), gah da urartulu adlandırır. Yəqin ki, o,
Urartu sakini olmuşdur. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Bir qədər əvvəl I Daranın
burada qalxmış üsyanın yatırılmasına baxmayaraq baillilər yenidə öz müstəqilikləri
uğrunda mübarizəyə qalxmışdılar. Bu haqda sənədlər göstərir ki, üsyançılar
artıq e.ə. 521-ci il avqustun 16-da Babilistana birləşdirilmiş Borsipp, Sippar
və Uruku tutmağa müəssər olmuşdular. I Dara e.ə. 521-ci il noyabrın 27-də Vindafarn
başçılığı ilə üsyanı yatrdı, 2500 adam öldürüldü, üsyan başçısını Babilistanda payaya
keçirdi.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Babilistanda qalxmış
ikiqat üsyanına baxmayarq I Dara onlara rəhm elədi və paytaxta toxunmadı. Yenə əvvəlki
kimi sənədlər Daranın adı ilə “Babilistan şahı, düyanın hökmdarı” yazılmağa
başladı. Rəsmi yazışmalar, Bisütunun surətləri və başqaları burda babilistan
dilində yazılırdı. Amma Yeni il günündə tac qoymalar və çar çıxışları görünür,
ləğv edilmişd. Herodot hətta bu haqda göstərir ki, Daranın niyyəti
Babilistandan onun palladiumunu Mardukanın qızıl heykəlini, aparmaq idi, amma
" cürət etmirdi"; başqa sözlə, hansısa birə naməlum qüvvə ona mane
olurdu və o öz niyyətini – Babilistanın hakimiyyətini dağıtmğı sona qədər apara
bilmirdi. </span>
== '''<span lang="AZ-LATIN">Üçüncü Elam üsyanı</span>''' ==
<span lang="AZ-LATIN">E.ə. 520-ci il elamlılar
yenidən üsyana qalxdılar. Bu üsyana Atamayta (elam. Attaxamiti-İnşuşinak)
başçılıq edirdi. Digər üsyançılar kimi o da özünü şah ela etmişdi və özündən
başqa digərlərini tanımırd. Lakin I Daranın göstərişi ilə fars sərkərdəsi
Qaubaruv üsyançılar qarşı hərəkətə keçdi. Elamlılar məğlubiyyətə uğradılar. Atamayta
əsir düşərək I Daranın yanına gətirildi və edam edildi.</span>
== '''<span lang="AZ-LATIN">I Daranın xarici siyasəti </span>''' ==
<span lang="AZ-LATIN">I Dara böyük çətinliklə
üsyanları yatırtdı. Döyüşlər zamanı 100 mindən çox üsyançı həlak oldu, əsir
düşmüş üsyançılar qul halına salındı. Üsyanlar əslində kor-təbii xüsusiyyət
daşıyırdı, üsyan qaldırmış ölkələr arasında birlik yox idi. Ancaq Midiya
üsyanına Assuriyanın şimalı, Saqartiya, Parfiya və Hirkaniya qoşulmuşdu, lakin
onlar da etiraz çıxışlarını ayrı-ayrılıqda edirdilər. Üsyanlar müdafiə xüsusiyyəti
daşıyırdı. Üsyan etmiş ölkələr arasında Azərbaycan torpaqları yad edilməmişdir.
Ola bilsin ki, Azərbaycan əhalisi üsyana qoşulmamışdı. Herodotun verdiyi məlumata
görə, Araz çayından şimalda yaşayan xalqlar ancaq könüllü olaraq Əhəməni dövlətini
tanımış və ona xərac verməyə boyun olmuşdular. Herodot yazırdı: "Qafqaz
sıra dağlarınadək qonşuları kimi, Kolxidalılar da öz üzərlərinə könüllü hədiyyə
verməyi götürdülər. Farsların hakimiyyəti bu sıra dağlara qədər gəlib çatır,
lakin Qafqazdan şimalda yerləşən ölkələr fars hakimiyyətini tanımaq belə istəmirlər".
Beləliklə, Araz çayından şimalda yaşayan xalqlar Əhəməni dövlətini
tanımışdılar, lakin ona tabe deyildilər.</span>
<span lang="AZ-LATIN">E.ə. 522-521-ci illər ərzində
Əhəməni dövlətini bürümüş üsyanlar yatırıldı və Əhəməni dövləti təxminən əvvəlki
hüdudlarında bərpa edildi.</span>
== '''<span lang="AZ-LATIN">Saklara qarşı yürüş</span>''' ==
<span lang="AZ-LATIN">I Daranın xarici siyasəti
yad ölkələrin işğalına yönəldilmişdi. O, ilk növbədə skit və sak tayfalarına
qarşı yürüşlər təşkil etdi. Elmi ədəbiyyatda I Daranın bu tayfalara qarşı hərbi
yürüşlərinin istiqaməti və illəri mübahisəyə səbəb olmuşdur. Qaynaqlar sakları
müxtəlif cürə adlandırırdılar: haumavarqa , tiqrahauda və dəniz arxası saklar.
E.ə. 519-cu ildə I Dara tiqrahauda "şiş papaq" sakların ölkəsinə
qarşı qoşun yeritdi. Bisütun kitabəsi bu haqda belə məlumat verir: </span>
<span lang="AZ-LATIN">"''Bundan sonra mən ordu ilə Sak ölkəsinə, ucu
şiş papaq qoyan saklara qarşı getdim. Çaya çatdım, onu ordu ilə keçdim. Bundan
sonra sakları darmadağın etdim, qalanını əsir tutdum. Skunha adlı başçılarını
tutub mənim yanıma gətirdilər. Mən başqasını onlara başçı təyin etdim, öz
bildiyim kimi. Bundan sonra ölkə mənim oldu''". </span>
<span lang="AZ-LATIN">Elmi ədəbiyyatda bu yürüş
barədə müxtəlif mülahizələr irəli sürülmüşdü. Bir fikrə görə, I Dara Qara dəniz
sahili skitləri ölkəsinə səfər etmişdi. Digər fikrə görə, o, Orta Asiya
saklarına qarşı çıxış etmişdi. Hətta Bisitun yazılarından birində zədələnmiş
halda qalmış məlumata görə I Dara Amudərya və Sırdərya çaylarına qədər olan
aşağı Mesopotomiyanın ərazilərini, həçinin burada yaşayan apasiyak tayfalarını
işğal etmişdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, Araz çayından şimalda yerləşən
etnoslar Əhəmənilərə könüllü itaət edirdilər. Ola bilsin ki, orada yaşayan saklar
başda Skunşa olmaqla müstəqil siyasət yürüdürdülər. I Dara onları Əhəməni dövlətinə
qəti tabe etmək məqsədilə müharibəyə başlamışdı. Qələbədən sonra o, ancaq
sakların başçısını dəyişmiş və istədiyi adamı hakim qoymuşdu.</span>
== '''<span lang="AZ-LATIN">I Daranın Afrika səfəri</span>''' ==
<span lang="EN-US">E.ə.518-ci ildə I Dara Misirə yola düşdü. Burada da
daxili hərc-mərclik, Əhəməni satrapına (canişininə) qarşı narazılıq vardı. Dara
Misirdə yeni satrap təyin etdi. Daranın göstərişi ilə Nil çayını Qırmızı dənizlə
birləşdirmək üçün burada kanal çəkilişinə başladılar. Arxeoloji araşdırmalar
zamanı Suveyş kanalı yaxınlığında Daranın kitabəsi aşkar edilmişdi. Kitabədə
kanalın çəkilişi barədə məlumat verilmişdir: </span>
''<span lang="EN-US">"Mən Darayam, - böyük şah, şahlar şahı, xeyli ölkələr şahı, bu
böyük və geniş ölkənin şahı, Viştaspın oğlu, Əhəməni nəslindənəm"</span>''<span lang="EN-US">. Şah Dara deyir: ''"Mən
farsam. Farsdan Misiri (Mudraya) tutdum. Mən Misirdə axan Nil (Pirava) çayından
Farsdan (İrandan) başlayan dənizə kimi bu kanalın çəkilməsini əmr etdim. Mən əmr
etdiyim kimi kanal qazıldı. Mən istədiyim kimi gəmilər Misirdən Farsa kanal
vasitəsilə üzməyə başladılar"''.</span>
<span lang="EN-US">I Dara Nil çayını Qırmızı dənizə birləşdirən kanalın çəkilişini
başa çatdırmış və müvafiq kitabə tərtib etdirmişdi.</span>
<span lang="EN-US">I Dara Misir adət-ənənəsinə hörmətlə yanaşırdı. </span><span lang="AZ-LATIN">O</span><span lang="EN-US">, məbədləri bərpa
edir, qiymətli nəzir-qurban verirdi. Kahinlər Daranı Neyt ilahəsinin (Saisdə)
oğlu elan etmişdilər. Dara Misirdə olduğu müddətdə Liviya və Nubiyanı işğal
etmişdi. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Heradotun verdiyi məlumata görə: hələ II Kamizin dövründə yunan
Kirenasında (Liviya) da üsyan qalxmışdı üsyançıların başında III Arkesilay (e.ə.
530-515ci illər) və anası Feretima dururdu. E.ə. 525-ci ildə II Kambiz Misiri
tutduqdan sonra Kirena da İranın bir əyalətinə çevrildi və III Arkesilay
İranlılara vergi ödəmək məcburiyyətində qaldı. Lakin e.ə. 518-ci ildə III
Arkesilay fars ağalığına qarşı üsyan qaldırdı. Amma üsyan amansızcasına
yatırıldı, III Arkesilay və və anası Feretima Salamina krallığına - Evalfonun
yanına qaçdılar. III Arkesilay Evalfonun və Samosluların (yunan ada dövlət) köməyi
ilə Kerinaya qayıdaraq yenidən hakimiyyəti ələ aldı və iranlılardan qisas
almağa başladı bu zaman o, Barka kralı Alazeyraya (III Arkesilay onun qızına
evlənmişdi) arxalanırdı. lakin bu dəfədə də o, uğursuzluqla qarşılaşdı və e.ə.
515-ci ildə Barkaya qaçdı və orada öldürüldü. </span>
<span lang="AZ-LATIN">Qeyd etmək lazımdır ki,
III Arkesilay öldürüldükdən sonra hakimiyyətə oğlu IV Batt gətirildi, laki
faktiki olaraq hakimiyyəti Feretima idarə edirdi. Oğlunun ölümündən sonra
Feretima qisas almaq üçün Misir canışıni Arianddan kömək istədi, o isə fürsətdən
istifadə edib liviya tayfalarını və yunan Kirenasını tutmaq məqsədilə ona
(Feretimaya) iran ordusu və donanmasını göndərdi. Farslar orduları Liviyadan
keçərək Barkanı mühasirəyə aldılar. Doqquz
aylıq mühasirədən sonra Barka əhalisi təslim oldu. III Arkesilayanın
ölümündə gunahkar bilinənlər tutularaq Feretimaya verildi. Feretima onları şəhərin
ətrafında payalara keçirtməyi, arvadlarının isə sinələrini kəsərək şəhər
divarlarına asmağı əmr etdi. Bundan sonra fars qoşunu əks yola hərəkət edərək
Kirenanı tutmağa yönəldilər lakin bu baş tutmadı, geridə qalmış fars ordusunun
xeyli hissəsi liviyalılar tərəfindən məhv edildi.</span>
<span lang="AZ-LATIN">Çox güman ki, bu dövrdə Kuş (Nubiya) ölkəsi də farslarla mübarizə
aparıdı. Hətta uzaq Karfagen belə I Daranın hakimiyyətini tanıyırdı. Bu barədə
qədim Roma tarixçisi Yustin (Mark Yunian Yustin - b.e. III əsr) qeyd edir ki,
guya fars səfiriləri Karfagenə gələrək böyük hökümdarın I Daranın -insanları
qurban verməmək, itləri yeməmək, ölüləri torpağa bastırmamaq... - kimi tələblərini
bildırırdılar. Karfagenlilər bu tələblərlə razılaşırdılar, lakin yunanlara
qarşı birgə ittifaq bağlamaqdan boyun qaçırırdılar. Görünür bu hekayə zərdüşt dininin daha əvvəlki dövrünə aiddir.</span>
<span lang="AZ-LATIN"> Karfagenin fars hakimiyyətini nə dərəcədətanımalarını
demək çətindir. Hər halda, "Nakşi-rustam"də tabe olunmuş afrika
xalqlarının arasında Kuş, Punt, maksiyalılar(liviyalılar) və
"Karka"-nın (Karfagenin) da adı çəkilir.</span>
== '''<span lang="AZ-LATIN">I </span>Dara Hindistan<span lang="AZ-LATIN"> yürüşü</span>''' ==
<span lang="AZ-LATIN">Təxminən e.ə. 517-ci ildə
Dara Hindistan ərazisinə yürüş təşkil etmişdi. </span>Ölkənin şimal-qərb hissəsi Əhəməni
torpaqlarına qatılmışdı.
== İstinadlar ==
| 