|
== Tarixi ==
Xocalı rayonunun eyniadlı inzibati ərazi vahidində kənd. Qarabağ silsiləsinin yamacındadır. Yerli əhalinin məlumatına görə, yaşayış məntəqəsini keçmış Zəngəzur qəzasının Kosalar (indiki Ağoğlan) kəndindən köçmüş ailələr salmışlar<ref>"Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti". İki cilddə. I cild. [[Bakı]], [[Şərq-Qərb nəşriyyatı|"Şərq-Qərb"]], [[2007]].</ref>.
Qarabağ muharibəsində şanlı səhifələr yazmış Kosalar kəndinin keçmişi, dünəni və bu günü haqqında olan məlumat
və faktları qısa da olsa nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. . Qədim Qarabağ mahalının Qırxqız dağ
silsiləsinin ətəyində qədim yaşayış məskənlərindən biri olan Kosalar kəndi
dağlar qoynunda cənnəti xatırladırdı. Gəniş əraziyə malik olan bu kənd
Şuşa, Laçın və Xankəndi inzibati əraziləriylə həmsərhəd idi. Buz bulaqları, geniş
yaylaqlı, füsunkar tətibəti, qışı qarlı, baharı güllü-çiçəkli, yayı qonaq-qaralı, payızı bol məhsullu, şərəfli tarixi kəçmişə malik olan bu kəndin təməli tarixinin XVI əsrə təsadüf etməsini sübut edən tarixi faktlar, mədəniyyət abidələrimiz vardır. Dəniz səviyyəsindən 1350 metr yüksəklikdə olan bu yaşayış məskənimiz bir sovetlikdə 6 kəndi (Başkənd, Yaloba, Kosalar; Cavadlar, Canhəsən, Qaragav) özündə birləşdirirdi. Kənd əhalisi ta qədimdən təsərrüfat, maladarlıq, arıçılıq və xırda sənətkarlıqnan məşğul olaraq kəndin inkişafı üçün durmadan çalışırdılar
› Hələ ötən əsrin əvvəlindən, yəni 1904-1905, 1914-1915 ci və
l918-ci illərdə Qarabağın bütün bölgələrində olduğu kimi bu kəndə də bədnam ermənilər dəfələrlə hücum etmişdilər. Çar Rusiyası tərəfindən XVIII əsrdə Qarabağda müvəqqəti məskunlaşdırılmış nankor ermənilərin bələ hücumlarının qarşısını (XX əsrin əvvəllərində) Kosaların əfsanəvi qəhrəmanları Qaçaq Mahmud, AvdıI Hüseyin, Ağəli, Rza, Pənah, Məmmədbağır, Mirzalı, Qasım, Həbib, Tağı, Məşədi Cavad kimi igid oğullarımız layigincə alıblar. Onların hər
birinin göstərdiyi şücaətlər haqqında böyük bir dastan yazmaq
mümkündür.
Kərəm Əsgərov, Xocalı Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Kosalar kəndi üzrə ərazi nümayəndəsinin dedikləri.
Elə ona görə də həmişə onların hər biri əfsanəvi qəhrəman kimi yadda qalır. Bu qəhrəmanların qanları bahası- na qoruyub
<blockquote>''"Kosalar bir xeyli müqavimət göstərdi, hər hücum düşmənə ağır itki ilə başa gəlirdi. 1992-ci il mayın 8-də erməni hərbi birləşmələri 4 istiqamətdən Kosalara hücuma keçdi. Canhəsən kəndində 6 postumuzu düşmən qüvvələri mühasirəyə almışdı. Səhər saat 6-da əli silah tutanların hamısı qəfil hücuma keçərək mühasirə halqasını yardı və düşməni geri oturtdu. Səkkiz saat davam edən amansız döyüşdə 6 nəfər həlak oldu, 23 nəfər isə yaralandı. 237 erməni meyitini topladıq ki, girov düşən xocalılılarla dəyişək. <ref>[http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&year=2008&Pid=21796&ski... daha ətraflı]</ref></blockquote>
saxladıqları və biz nəsillərə miras qoyduğu Kosalarkəndini
qoruyub saxlaya bilmədik. Çox heyif! Bütün Qarabağ və işğal
olunmuş ətraf rayonlar kimi Kosalar kəndi də xəyanət nəticəsində alovlandı. Bu xəyanət o dövrdə respublika hakimiyyətinin
xalqa qarşı xəyanəti idi.
Bununla belə, inadla müdafiə olunmasına baxmayaraq kənd iki gün sonra mayın 10-da işğal olundu. <ref>[http://karabakh-doc.azerall.info/ru/anti-terror/ater13eng-2.php Qarabağ sənədlərdə]</ref>
1992-ci
il may ayının 9-un da işğal olunmuş Kosalar kəndinin statiskasında
383 ailə təsərrüfatı,1380 nəfər əhalısı var idi. Kəndin İşğalına
qədər dövlətimizin
ictımai-siyasi həyatında
mühüm yerlərdən birini
tutan Kosalar əhalisinin
xoş günləriylə bərabər tarixində acı günlərdə çox olmuşdur. Bələ ki,
l935-l937-ci illərdə qara repressiya
siyasəti
bu kənddən də yan kəçmədi. Hakim
dairələrin
qılığına girmiş sisyanovlar, şaumyanlar respublikada,
hətta
kiçik kəndlərdə belə
dünyagörüşlü. siyasi savadlı şəxslərin qarşısını almaq üçün “kulak" adı altında
onları sürgün etdirirdilər. Bu acı
taleh
yazısı Kosalardan 25 nəfərin bəxtinə düşdü. Həmin illərdə bu say əhalinin hər 30 nəfərindən biri
idi. Uzaq Sibir və
Qazaxıstan çöllərinə sürgün edilən el
oğullarımızın əfsuslar
olsun ki, bu gün də
çoxu haqda heç
bir məlumat
yoxdur. Hiyləgər ermənilərin vilayət rəhbərliyindən olan nümayəndələri Kosaların
ziyalı potensialını
məhv
etmək və kəndi
iqtisadi cəhətdən zəifləmək üçün hər 6 nəfərdən birini,
2-ci cahan müharibəsinə göndərirlər. Ağıla gəlməz dərəcədə qaniçən şaumyanlar,
ağacanyanlar müharibədə yaralanıb
arxa cəbhəyə göndəri- lən oğullarımızı
yənə də müharibəyə yola
salırdılar. Müharibəyə yollanan
122 nəfərdən 71 nəfərinin
“qara kağızı" gəldi.
Qalan 51 nəfərin hamısı
yaralı və
əlil
qayıtdı. Kosalar oğullarından mərdliklə vuruşaraq
Berlinə qədər gedənləri də olub. Təsvvür edin ki,
Vilayətdən Əfqanıstan müharibəsinə (Rövşən Ələsgərov), Çernobl qəzasına köməyə (Babil Panahov), Livan
müharibəsinə (Bakir Quliyev) göndərilənlər məhz Kosalar
kəndindən idi. Bələ
acınacaqlı faktlar bir daha erməni nankorlarının hansı niyyətə malik olduğunu
sübut edir.
1983-cü ildə
Kosalar kən dinin 5
nəfər
say-seçmə oğlanlarını böhtan atıb tutduraraq 1 nəfərinə güllələnmə, 4 nəfərinə isə uzun müddətli həbs cəzası verdirmələri, həmin ilin
yayında kəndin
yaxınlığında 10 yaşlı Azəri oğurlamaları onların iç üzünü açmağa kifayət edir. Yax-
şıki həmin
dövrdə
Əlif Hacıyev
kimi qeyrətli, milli
qüruru olan hüquq-mühafizə əməkdaşı var idi. Məhz Əlifin
iştirakı və
axtarışı nəticəsində kiçik
yaşlı uşaq_ erməni zirzəmisindən, əsirlikdən azad ədildi.
-1988-ci il fəvralın
13-də
respublika
hakimiyyətinin
qətiyyətsizliyi və siyasi
savadsızlığından istifadə edən erməni daş- naklar neçə illərdən bəri gizli
hazırladıqları “Böyük ermənistan"
planının açıqlanmasına nail oldular. Belə ağır günlərdə Kosalar əhalisi kəndin
müdafiəsinə
qalxdılar. 1988-ci ilin avqust, sentyabr aylarında daşnakların Xankəndində “Volski əməliyyatı” keçirib
azərbaycanlıları
döyür, təhqir
edir,
evlərini
yandırıb isti ocaqlarından didərgin salırdılar. Belə bir mənzərəni Moskva
hökumətinin
Qarabağda səlahiyyətli nümayəndəsi
Arkadiy Volski kənardan
seyr edirdi.
Bunların arxasınca Respublika
rəhbərliyinin
böyük ümidlər
bəsləyib Qarabağ
Təşkilat
Komitəsinə sədr vəzifəsinə təyin etdiyi
ermənipərəst
Polyaniçko “yandırma” əməliyyatının
nəzarətçisi
oldu. Xankəndində yaşayan
soydaşlarımızın evləri yandırılır,
Şuşa-Ağdam yolunda hərəkət edən
avtomobillərimiz
daş- qalaq edilib
od vurulurdu. Təbii
ki, ərazidə yerləşən rus hərbi
birləşmələri bu
haqsızlığa göz yumur, erməni terrorçularına
rəvac
verirdilər. Məhz bunun nəticəsi idi ki,
Xankəndindən 18 minə yaxın Azərbaycanlı
doğma yurdundan didərgin
salındı. Qovulanlardan bir hissəsi Kosalara pənah gətirdi.
Çünki, onlar vaxtilə
Kosalar kəndindən şəhərə yaşamağa
üz tutanlar idi. Qarabağın qanlı günləri,
Kosaların müsibətləri bundan
sonra başlandı. Tülkü cildinə girib küncdə bucaqda
gizlənərək tərrorçuluqla
məşğul
olan daşnaklar zəhmətkeş kənd əhalisinin
dincliyini pozmaq üçün bir çox vasitələrə əl atırdılar.
Geniş
qəlbli
Azərbaycan xalqının qonaqpərvərliyindən istifadə edib
Ballıca kəndində məskunlaşan ermənilər 1990-cı
il fəvralın
19-da ağır cinayət
törətdilər. Kosalar
kəndinin
ağsaqqalı, BVM-in vetəranı Quliyev Şahbazı
vəhşicəsinə qətlə yetirdilər. Kəndin dünəni faciə ilə başlayıb,
didərginliklə sona yetir. Elə həmin ilin
avqust ayında Şuşa Cəmilli
marşrutu ilə
işləyən “UAZ”
maşını Kosalar ərazisin
də
düşmən
terrorçuları
tərəfindən güllə-boran edildi. Ölənlərin içərisində Kosalarda
doğulmuş 5 yaşlı Maya da var idi. Bu məshum körpənin nə idi
günahı görəsən? Dekabrın 15 də Kosalar Cəmilli arasında düşmənlə üz üzə gələn əhaliyə ərzaq aparan
maşında 1 nəfər Cəmilli kənd sakini, 2 nəfər Şəki PŞ-nin əməkdaşı həlak oldu.2 nəfər Kosalar kənd sakini (Quliyev Fərhad,Məmmədov
Əmrah) 1 nəfər Cəmilli kənd sakini yaralandılar.
1991 ci ilin mart ayında Ağdam-Şuşa
marşrutu ilə işləyən avtobus gülləyə tutuldu. Bu terrorda
Kosalar kəndində doğulub yaşayan Cəllad Bayramov düşmən gülləsinə tuş gəldi.Taleyi qısa yazılmış Cəlladın qəbri Ko-salarda qazıldı, övladları ata nisgili ilə yaşayırlar.
- Yolların hər tərəfdən bağlanıb blokadaya düşməsinə baxmayaraq Kosaların qəyrətli oğulları kəndi müdafiə ətməyi qərara aldılar. Çünki, o dövrün iqtidarından həç bir kömək yox idi.Əhalidə olan ov tüfəngləri də ermənilərin göstərişi ilə rus hərbiçiləri tərəfindən yığılmışdı. Kəndlə həmsərhəd olan Cəmilli, Məşəli, Kər- kicahan düşmən tərəfindən işğal edilmişdir. Bu qədər ağır faciələrdən nəticə çıxarmayan dövlət məmurları bilmirdilər ki,
xırda kəndlərin faciəsi yaxınlarda rayonların itkisi ilə davam edəcək.
Düşmən döyüş məydanını genişləndirdikcə odlu-alovlu günnlər
artırdı. 1992-ci il Kosalar kəndi üçün
çox ağır və faciəli oldu. Yanvar ayında kəndə edilən hücum və gülləboranın arası kəsilmirdi. Ayın 16 da kəndin sol cinahında "Çobandaşaşıran"
istiqamətində güclü hücuma kəçdi. Qəyri bərabər döyüşdə düşmən mövqeyinin arxasına keçən Sərvər Məmmədov düşmanlə üzbəüz tək qaldı. Pulemyot güllələri Sərvərin qarın nahiyəsini dağıtsada düşmənə təslim olmadı. Vətəni qorumaq eşqi ilə yaşayan Sərvərin qanı vətən torpağına töküldü və 28
yanvarda Şuşa RMX-da ağır cərrahiyyə əməliyyatından sonra Kosalar uğrunda gədən döyüşlərdə ilk şahidlik zirvəsinə ucalaraq Vətən torpağına tapşırıldı.Sərvərin dilindən çıxan son kəlmələri döyüş yoldaşları yaxşı xatırlayırlar:
“Bu böyük zirvəyə tələsirdim mən". Həmin gün bütün Azərbaycanı
qara xəbər sarsıtdı. Ağdam-Şuşa reysi ilə uçan ver tolyot (maşın yolları Xankəndi ərazisində blokada edildiyi üçün ümid hava yoluna idi) ekspremistlər tərəfindən vuruldu. Bu təxribatda da Kosaların bir gənc oğlu Məmmədov Zakirin ömrü yarımçıq qaldı, onun
yanmış cəsədi Kosalar torpağına tapşırıldı, iki övladı atasız qaldı. Gündən- günə azğınlaşan quldur dəstələri və Xankəndində yerləşən erməni tərkibli 366-cı hərbi birləşməsi 25 fevral gecəsində XX əsrin ən dəhsətli Xocalı faciəsini törətdilər. O faciədə bəşər
tarixində törədilmiş ən qanlı faciələr sırasına daxil olan Naqasaki Xerosima tərroru qədər dəhşətli, Xatın faciəsinin təkrarı olan, ölən, yaralanan və itkinlərinin sayı hələ də dəqiq məlum olmayan (çünki, həmin vaxtlar Xocalıya digər bölgələrdən gəlib vətəni qoruyan və quruculuq işləri ilə çalışan el
oğlularımızın adı və ünvanı məlum deyil) Xocalı faciəsi törədildi. Bu nahaq qandan axan sel Kosalarda doğulub. Xocalıda yaşayan sakinlərimizdan bir neçəsini
öz ağuşuna aldı. Bunlardan Natiq Əhmədov, ata- bala Adil və Nazim
Rəşidovlar, Zöhrə Ləlifqızı, bir ailədən olan Firuzə. Simuzər, Muğan və bu ailədə 8 ayın gəlini olan Südabə Hümbətova bu qanlı faciənin şəhidlərinin sıralarında yər
tutdular. Xocalının işğalından sonra hər tərəfdən əli üzülən kənd əhalisi uşaqdan böyüyə, kişili qadınlı"
hamı silaha sarılıb kəndi müdafiəyə qalxdılar. Bələ ağır günlərdə Kosalara Gəncə, Bakı, Şəki, Ağdaş və Yəvlaxdan köməyə gələn qəyrətli oğullar öz canlarından keçirdilər. Belə igid oğulların şücaəti nəticəsində 29 martda gedən ağır döyüşdə verdikləri itkiyə görə ermənistanda 3 gün matəm elan edildi. Ağdaş istiqamətində gedən həmin döyüşdə düşmənin xeyli texnikası və canlı qüvvəsi məhv edildi. Təbii ki bu döyüş Kosalar üçün ağır oldu, 7 .nəfər ağır yaralandı. Bu şanlı döyüşdə nərəsi düşməni lərzəyə salan Tabil Həsənov 11 erməni quldurunu məhv ədərək özü qəhrəmancasına həlak oldu. Həmin döyüşdə çiynindən yaralanmasına baxmayaraq Rasim Ağayev düşmən üzərinə “Qarabağ şikəstəsi"ni oxuya-oxuya gedirdi.
İkinci dəfə ağır yaralanan Rasim öz zümzüməsi ilə gözlərini yumub şəhidlik zirvəsinə yüksəldi. Dö- ' yüşdə gənclərin önündə gedən, şirin zarafatları ilə
döyüşçülərə ruh verən 54 yaşlı Eldar Rüstamov da bu döyüşda ağır
yaralanaraq 24 apreldə şəhidlik zirvəsinə ucaldı. 29 apreldə gədən ağır döyüşdə düşmənə layiqli cavab verən Kosalar igidləri bilmirdilər ki. bir neçə gündon sonra 8 may I992ci ildə alınmaz qala olan,tarixlərin
yaddaşı, Azərbaycanın almaz qaşı Şuşa şəhəri xəyanətin qurbanı olacaq. 8 May səhər saat 4 də başlayan irimiqyaslı döyüş kəndin hər tərəfində geniş vüsət almışdır. Buna baxmayaraq döyüşçülərimiz mərdliklə döyüşür, düşmən qüvvəsi cəmləşən bazaları darmadağın edirdi. 9 may günü düşmən üzərində qələbəyə hazırlaşan kənd əhalisini Şuşanın işğalı xəbəri çox sarsıtdı. Artıq heç bir ümid yəri yox idi. qocaları, qadınları,
uşaqları düşmənə girov vərməmək üçün kənd tərk edilməliydi. Həmin gün yerlə göy arası tutulmuşdu.Sanki, göydə quşlar da uçmur, buludlar da ağlayırdı. Həmin gün Kosaların şanlı tarixinə, şərəfli döyüş yoluna qara xətlə yazıldı. Son döyüşdə yaralanmış döyüşçülər dağ yolları ilə Bakı şəhər xəstəxanasına və hospitala çatdırıldı.
Həkimlərin gərgin səyi nəticəsində 14 nəfər yaralıdan 13-ü həyata qaytarıldı. Lakin 21 yaşlı Mahir
Abdullayev öz ömrünü Kosaların yarımçıq qalan talehinə bağladı. İldırım Rzayev və Şükür Quliyev son döyüşdə itkin düşdülər. Kənddən çıxarılması mümkün olmayan, l cahan
muharibəsinin şahidi olan Maya nənə, Qızbəst və Məxmər ana düşmən əlində girov qaldılar. Nəçə illərdi ki, bütün Qarabağ torpağı kimi Kosalar da düşmən tapdağında inləyir,öz xilaskarını gözləyir. Sosial problemlərin tam həll olduğu bir vaxtda düşmən tərəfindən işğal edilən kənddə qiyməti ölçülyə gələ bilməyəcək dərəcədə şəxsi ev və təsərrüfat binaları,o cümlədən şəxsi iribuynuzlu mal-qara xırda
davarIar, kənd kolxozunun mülkü. tex- niksı,anbar və ictimai binaları, kəndin 5 məktəbi,14 kitabxana,2 mədəniyyət evi,hə kim ambulatoriyası, 5 feldşer mama
məntəqəsi, 1 tarix diyarşülnaslıq muzeyi, 8 klub,1 rabitə- poçt şöbəsi, 2 tikiş sexi,1 cihaz- qayırma sexi, ayaqqabı tikiş sexi,xalça kombinatının 3 toxuculuq sexi, iaşə binaları bütün ləvazimatı
ilə birlikdə düşmən tərəfindən qarət edilib yandırıldı. Bu ağır yazı ilə barışa bilməyən Kosalar igidləri silahı yerə qoymadan mübarizələrini davam etdirərək Tərtər Ağdərə, Kəlbəcər, Laçın,Ağdam istiqamətində gədən döyüşlərdə əsil qəhrəman- lıq nümunəsi göstərirdilər. Bu döyüş bölgələrində yaralananlarla bərabər əfsuslar olsun ki, vətən nisgili ilə şəhid olan igidlərimiz çox oldu.
Bunlardan BDU-nun tələbəsi Fərhad Quliyəv, Şuşa RPŞ-nin əməkdaşı Ramiz Həsənov, Şəmsi Quliyəv, Ağdərə cəbhəsində Şuşa RPŞ-nin rəisi Faiq Muradov və şöbənin əmakdaşı Xəzani Əsgərov Murov bülgəsində qəhrəmanlıqla şəhid olmuşlar. Bu gündə igid oğullanmız cəbhə bölgələrində Ali Baş Komandanın əmrini gözləyirlər. Məhz elə bu qəhrəmanlıqların nəticəsi idi ki,dahi liderimiz
prezidentimiz Həydər Əliyəv bir kənddan 3 nəfərə Tabil Həsənov (ölümündən sonra), Natiq Əhmədov (ölümüm dən sonra) Mövsüm Məmmədova (halhazırda Şuşa RPŞ-da çalışır) Azərbaycanın Milli Qohrəmanı,Xəzani Əsgərova "Azarbaycan
bayrağı" ordəni (ölümülndən sonra). Sərvər Məmmədov,Eldar Rüstəmov,Rasim Ağayev və Mahir Abdullayev
"igidliyə görə" medalı (ölümündən sonra) ilə təltif edilmişdir.Bu gün haqqında danışdığımız
qibləsini itirmiş kand əhalisi
respublikanın digər bölgələrinə panah gətirdi. Ağır stres vəziyyətində va maddi çatinlikdə
olan əhaliyə yerli təşkilatlar,doğmalıq göstərir, əhalinin maskunlaşması üçün kömək edirdilər. Bir müddət bir-birindən xəbərsiz. pərən-pərən düşmüş əhali axır ki, birləşmək məcburiyyəti ilə qədim Nizami yurdunun
Hacıkənd bölgəsində müvəqqəti maskunlaşdılar.Əhalisinin
60%ı Hacıkənddə məskunlaşan Kosalar əhalisinin qalanı Bərda, Yevlax,
Ağdaş, Göyçay, Ucar, Şəki, Oğuz, İsmayıllı və Bakıda lövbər saldılar. Kandin idarə, tahsil, səhiyyə, mədəniyyət
ocaqları öz fəaliyyətlərini davam etdirir,
əhaliyə xidmət göstərirdilər. <ref>[http://karabakh-doc.azerall.info/ru/anti-terror/ater13eng-2.php Qarabağ sənədlərdə]</ref>
Tərəqqi medal mükafatcisi
şair –publisist Kosalar kənd HA-nın baş həkimi
Aqil Həkim
== Mədəniyyəti ==
| 