Məntiq: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə |
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə |
||
Sətir 17:
İnduksiyanın ümumi səciyyəsi. İnsanlar təbiətdə və sosial həyatda eyni tipli hadisələri müşahidə edərkən onlarda müəyyən xassə və əlamətlərin təkrar olunduğuna diqqət yetirirlər. Oxşar şəraitdə özünü göstərən bu təkrarlanma sübut edir ki, həmin xassə və əlamətlər fərdi xarakter daşımır, müəyyən çoxluğun (sinfin) bütün üzvlərinə aiddir. Bu proses xüsusi bilikdən ümumi biliyə keçilməsini ifadə edir və induksiya (latınca şamil etmək, yönəltmək deməkdir) adlanır. Beləliklə, induksiya elə bir əqli nəticəyə deyilir ki, burada hər hansı bir sinfə daxil olan hadisələrdə müəyyən əlamətlərin təkrar olunmasına əsaslanaraq, onların həmin sinfin bütün üzvlərinə aid olduğu haqqında nəticə çıxarılır. Qeyd edək ki, deduktiv əqlinəticədən fərqli olaraq induksiya dəqiq və mötəbər bilik vermir. Bu yol ilə çıxarılan nəticə həqiqətə bənzər, ehtimali xarakter daşıyır. Lakin bu elmdə və gündəlik həyatda induksiyanın mühüm rolunu inkar etmir. Çünki dünyadakı bütün hadisələr təkcə ilə ümuminin ayrılmaz vəhdəti halında mövcuddur. Buna görə də predmetlərdəki ümumi, təkrarlanan, qanunauyğun əlaqələri aşkar etməyin mühüm bir metodunu ayrı-ayrı hadisələri öyrənmək təşkil edir. Təsadüfi deyildir ki, elm tarixində bir çox kəşflər təcrübi yol ilə ayrı-ayrı hadisələrdə baş verən əlamətlərin ümumiləşdirilməsi əsasında baş vermişdir.
Sadə qəti sillogizmin tərkibi. Bilvasitə (dolayı yolla) əqlinəticələrin geniş yayılmış növü qəti sillogizmdir (yun. syllogismos –saymaq, hesablamaq). Qəti sillogizmlər üç qəti hökmdən ibarət olur. Onlardan ikisi müqəddimə, üçüncüsü isə nəticədir. Məsələn: (1) Müttəhim (M) müdafiə hüququna malikdir (P) (2) Məmmədov (S) –müttəhimdir (M) (3) Məmmədov (S) müdafiə hüququna malikdir (P) Hökmün terminlərindən –subyekt (S) və predikat (P) –fərqli olaraq, sillogizmlərin tərkibinə daxil olan anlayışlara sillogizmin terminləri deyilir. Kiçik, böyük və orta terminləri fərqləndirirlər. Nəticədə subyekt qismində çıxış edən anlayışa sillogizmin kiçik termini deyilir (yuxarıdakı misalda “Məmmədov”). Nəticədə predikat qismində çıxış edən anlayış sillogizmin böyük termini adlanır (“müdafiə hüququna malikdir”). Kiçik və böyük terminlər kənar terminlər adlandırılır və uyğun olaraq S (kiçik termin) və P (böyük termin) latın hərfləri ilə işarələnir.
** Analogiyanın ümumi səciyyəsi. Əqlinəticənin induksiya və deduksiya ilə yanaşı üçüncü bir növu analogiyadır (hərfi mənası oxşarlıq deməkdir). Analoji əqlinəticə müəyyən bir predmet və ya predmetlər qrupu haqqında məlum biliəkdən, digər predmet -və ya predmetlər qrupu haqqında yeni bir bilik əldə etməkdir.Bu, insan təfəkkürünün ən qədim növlərindən biridir. İnsanlar öz praktiki və əqli fəaliyyətində elə fərdi hadisələri tədqiq etməli olurlar ki, onlar haqqında ümumiləşdirilmiş bilik yoxdur. Bu halda həmin hadisəyə bənzər digər hadisə haqqında olan biliklərdən istifadə edilir,başqa sözlə deyilsə, bu hadisələr bir –birilə oxşar götürülür. Beləliklə, analoji əqli nəticə bu və ya digər fərdi predmetin digər predmet ilə əsas əlamətlərinin oxşar olmasına əsaslanmaq- la ona müəyyən başqa bir əlamətin xas olması nəticəsini çıxarmaq deməkdir. Əgər iki fərdi pretmeti «a» və «b» hərfləri ilə , onların əlamətlərmini P,Q,S,T ilə işarə etsək, onda analogiyanın aşağıdakı sxemini göstərmək olar: a hadisəsi PQST əlamətlərinə malikdir b hadisəsi PQS əlamətlərinə malikdir. Deməli, b hadisəsi T xassəsinə də malikdir. Analogiya özbaşına quraşdırılan nəticə demək deyildir. Onun əsasında dünyadakı predmetlərin obyektiv xassə və münasibətləri durur. Hər bir konkret predmet müxtəlif əlamətlərin təsadüfi birləşməsi olmayıb, butöv bir vəhdəti təşkil edir. Başqa sözlə deyilsə, predmetin bu və digər əlaməti digər əlamətləri ilə ayrılmaz əlaqədə mövcuddur. Buna görə də həmin əlamətin mövcudluğu və dəyişilməsi digər tərəflərin vəziyyəti ilə şərtlənir. İstənilən predmetin xassələri arasında obyektiv asılılıq olması, spesifik muhakimə üsulunun-analogiyanın real əsasıdır, Analoji əqli nəticədə məlum bilikdən yeni biliyə məntiqi keçid aşağıdakı qaydaya əsaslanır: əgər iki predmetin müəyyən əlamətləri oxşardırsa, onların başqa əlamətləri də oxşar ola bilər.Buna görə də bir predmetə məxsus xassə ola bilər ki, o biri predmetdə də olsun.
Məntiqin konkret sahələri bütün tarix boyu tədricən dəyişilibdir.
| |||