|
Məntiqin əsas vəzifəsi bütün dövrlərdə eyni olubdur :'''nəticə çıxartmaq mümkün olan hər şeyi tətdiq və analiz etmək'''. Bununla belə,hesab edilir ki, nəticə obyektin məzmunundan deyil,onu tətdiq metodlarından birbaşa asılıdır.Ona görə də tətqiqat metodlarını rəngarəngliyi və subyektiv baxışların çoxluğu arzuolunandır.
İnduksiyanın ümumi səciyyəsi. İnsanlar təbiətdə və sosial həyatda eyni tipli hadisələri müşahidə edərkən onlarda müəyyən xassə və əlamətlərin təkrar olunduğuna diqqət yetirirlər. Oxşar şəraitdə özünü göstərən bu təkrarlanma sübut edir ki, həmin xassə və əlamətlər fərdi xarakter daşımır, müəyyən çoxluğun (sinfin) bütün üzvlərinə aiddir. Bu proses xüsusi bilikdən ümumi biliyə keçilməsini ifadə edir və induksiya (latınca şamil etmək, yönəltmək deməkdir) adlanır. Beləliklə, induksiya elə bir əqli nəticəyə deyilir ki, burada hər hansı bir sinfə daxil olan hadisələrdə müəyyən əlamətlərin təkrar olunmasına əsaslanaraq, onların həmin sinfin bütün üzvlərinə aid olduğu haqqında nəticə çıxarılır. Qeyd edək ki, deduktiv əqlinəticədən fərqli olaraq induksiya dəqiq və mötəbər bilik vermir. Bu yol ilə çıxarılan nəticə həqiqətə bənzər, ehtimali xarakter daşıyır. Lakin bu elmdə və gündəlik həyatda induksiyanın mühüm rolunu inkar etmir. Çünki dünyadakı bütün hadisələr təkcə ilə ümuminin ayrılmaz vəhdəti halında mövcuddur. Buna görə də predmetlərdəki ümumi, təkrarlanan, qanunauyğun əlaqələri aşkar etməyin mühüm bir metodunu ayrı-ayrı hadisələri öyrənmək təşkil edir. Təsadüfi deyildir ki, elm tarixində bir çox kəşflər təcrübi yol ilə ayrı-ayrı hadisələrdə baş verən əlamətlərin ümumiləşdirilməsi əsasında baş vermişdir.
Sadə qəti sillogizmin tərkibi. Bilvasitə (dolayı yolla) əqlinəticələrin geniş yayılmış növü qəti sillogizmdir (yun. syllogismos –saymaq, hesablamaq). Qəti sillogizmlər üç qəti hökmdən ibarət olur. Onlardan ikisi müqəddimə, üçüncüsü isə nəticədir. Məsələn: (1) Müttəhim (M) müdafiə hüququna malikdir (P) (2) Məmmədov (S) –müttəhimdir (M) (3) Məmmədov (S) müdafiə hüququna malikdir (P) Hökmün terminlərindən –subyekt (S) və predikat (P) –fərqli olaraq, sillogizmlərin tərkibinə daxil olan anlayışlara sillogizmin terminləri deyilir. Kiçik, böyük və orta terminləri fərqləndirirlər. Nəticədə subyekt qismində çıxış edən anlayışa sillogizmin kiçik termini deyilir (yuxarıdakı misalda “Məmmədov”). Nəticədə predikat qismində çıxış edən anlayış sillogizmin böyük termini adlanır (“müdafiə hüququna malikdir”). Kiçik və böyük terminlər kənar terminlər adlandırılır və uyğun olaraq S (kiçik termin) və P (böyük termin) latın hərfləri ilə işarələnir.
** Analogiyanın ümumi səciyyəsi. Əqlinəticənin induksiya və deduksiya ilə yanaşı üçüncü bir növu analogiyadır (hərfi mənası oxşarlıq deməkdir). Analoji əqlinəticə müəyyən bir predmet və ya predmetlər qrupu haqqında məlum biliəkdən, digər predmet -və ya predmetlər qrupu haqqında yeni bir bilik əldə etməkdir.Bu, insan təfəkkürünün ən qədim növlərindən biridir. İnsanlar öz praktiki və əqli fəaliyyətində elə fərdi hadisələri tədqiq etməli olurlar ki, onlar haqqında ümumiləşdirilmiş bilik yoxdur. Bu halda həmin hadisəyə bənzər digər hadisə haqqında olan biliklərdən istifadə edilir,başqa sözlə deyilsə, bu hadisələr bir –birilə oxşar götürülür. Beləliklə, analoji əqli nəticə bu və ya digər fərdi predmetin digər predmet ilə əsas əlamətlərinin oxşar olmasına əsaslanmaq- la ona müəyyən başqa bir əlamətin xas olması nəticəsini çıxarmaq deməkdir. Əgər iki fərdi pretmeti «a» və «b» hərfləri ilə , onların əlamətlərmini P,Q,S,T ilə işarə etsək, onda analogiyanın aşağıdakı sxemini göstərmək olar: a hadisəsi PQST əlamətlərinə malikdir b hadisəsi PQS əlamətlərinə malikdir. Deməli, b hadisəsi T xassəsinə də malikdir. Analogiya özbaşına quraşdırılan nəticə demək deyildir. Onun əsasında dünyadakı predmetlərin obyektiv xassə və münasibətləri durur. Hər bir konkret predmet müxtəlif əlamətlərin təsadüfi birləşməsi olmayıb, butöv bir vəhdəti təşkil edir. Başqa sözlə deyilsə, predmetin bu və digər əlaməti digər əlamətləri ilə ayrılmaz əlaqədə mövcuddur. Buna görə də həmin əlamətin mövcudluğu və dəyişilməsi digər tərəflərin vəziyyəti ilə şərtlənir. İstənilən predmetin xassələri arasında obyektiv asılılıq olması, spesifik muhakimə üsulunun-analogiyanın real əsasıdır, Analoji əqli nəticədə məlum bilikdən yeni biliyə məntiqi keçid aşağıdakı qaydaya əsaslanır: əgər iki predmetin müəyyən əlamətləri oxşardırsa, onların başqa əlamətləri də oxşar ola bilər.Buna görə də bir predmetə məxsus xassə ola bilər ki, o biri predmetdə də olsun.
** Analogiyanın növləri. Bir predmetdən digərinə köçürülən informasiyanın xarakterindən asılı olaraq analogiyanın iki növü vardır: predmetlər (xassələr) analogiası və münasibətlər analogiyası. Analogiyanın birinci növündə iki fərdi obyekt bir-birinə bənzədilir və onlardan birində olan xassə digərinə köçürülür. Məsələn, iki şəxsdə və ya iki qrup adamda eyni bir xəstəliyin nişanəsi oxşar olun. Həkim bu oxşarlığa əsasən diaqnoz qoyur. Predmetlərin (xassələrin) analogiyası əsasında alınan bilik bəzən dəqiq və mötəbər xarakter daşıyır. Afrika yaylası ilə Şərqi Sibirin geoloji strukturunda bir sıra oxşar cəhətlər aşkar edildikdən sonra alimlər, analoji yol ilə belə bir nəticə çıxardılar ki, Şərqi-Sibirdə də almaz yataqları vardır. Sonrakı axtarışlar bu fikri təsdiq etdi. Münasibətlər analogiyası elə bir əqli nəticədir ki, burada bir və daha çox predmet arasındakı münasibətlər bənzədilir və onlardan birində olan munasibətlərin xassələri digərinə köçurulür. Məsələn, təsəvvür edək ki, «x» və «y» ilə «m» və «n» bir-birilə aşağıdakı münasibətlərdədir. a) «x» həddi buluğa çatmamış y-in atasıdır, yəni xR1y ; b) «m» həddi buluğa çatmamış nəvənin:-«n»-nin babası və yeganə qohumudur, yəni mR2n;c) qohumluq qaydalarına əsasən ata özünün həddi buluğa çatmamış uşağını saxlamalıdır. Bu halda munasibətlərdə olan oxşarlığa əsasən belə nəticə çıxarılır ki, birinci vəziyyətdə olan xassə, ikinçidə də olmalıdır, yəni baba da öz nəvəsini saxlamalıdır. Analogiya ilə çıxarılan bu əqlinəticənin sxemi aşağıdakı kimidir: 1)xR1y mR2n 2)R1 –r1, r2, r3... xassəsinə malikdir R2 –r1, r2,... xassəsinə malikdir Görünür ki, R2 də r3 xassəsinə malikdir. Elm tarixində bir sıra kəşflər məhz münasibətlər analogiyası əsasında edilmişdir. Məsələn, Rezerford Günəş və planetlər arasındakı münasibətlər ilə atom nüvəsi və elek-tronlar arasındakı münasibətləri bir-birinə bənzətmək yolu ilə belə bir elmi nəticə irəli sürmüşdür: atomun quruluşu da planetar modelə malikdir. Bu analogiyada R1 Günəş ilə planetlər arasında əks istiqamətli qüvvələrin (çəzbetmə və dəfetmə) qarşılıqlı təsiri, R2 isə atom nüvəsi ilə elektronlar arasında cəzbetmə və dəfetmə qüvvələrinin qarşılıqlı təsirini ifadə edir.
Məntiqin konkret sahələri bütün tarix boyu tədricən dəyişilibdir.
|
