Vikipediya

Maddələrin aqreqat halı: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
[[Şəkil:Maddələrin_aqreqat_halı.jpg|thumb|400px|Maddələrin aqreqat halının dəyişməsi]]
'''Maddənin aqreqat halları''' ({{lang-la|aggrego}} 'toplaşma') — eyniMaddələr birəsasən maddənindörd müəyyənaqreqat temperatur və təzyiq intervalında halı dördhalında cürdürolur: bərk, maye, qaz və plazma. Məsələn,Maye gündəlikvə həyatımızdabərk suyunhallar üçhəmçinin halıkondensləşmiş ilə,hal bərk (buz), mayeadlanır. (su)Bu və qazya (buxar)digər halıaqreqat iləhalının rastlaşırıq,mövcudluğu plazmamaddəni halını isə yalnız laboratoriya şəraitində almaq mümkündür. Maddə hər bir aqreqattəşkil hallındaedən müəyyənhisəciklərin temperaturtəbiətindən və təzyiqonların intervalındaqarşılıqlı təsir keyfiyyətxarakterindən xassələrini sabit saxlayır:asılıdır.
*həcmini və formasını saxlamaq imkanı olması (bərk) və ya olmaması (maye, qaz, plazma)
*uzaq halının (bərk) və yaxın halının (maye) olub olmaması və digər xassələrini<ref>M.Murquzov və b. X sinif fizika,BAKINƏŞR, 2005,</ref>.
== Molekulyar-kinetik-nəzəriyyə ==
 
Bütün maddələr kifayət dərəcədə alçaq temperaturda bərk halda olur. Bərk maddəni təşkil edən hissəciklərin hərəkəti olduqca məhduddur. Buna əsasən hissəciklərin həmin yerlərdə olma ehtimalı maksimuma çatır. Bütün bunların sayəsində bərk maddələr müəyyən forma və həcmə malik olur.
'''Molekulyar-kinetik-nəzəriyyə''' - cisimlərin xassələrini,onları təşkil edən molekulların (atomların, ionların) hərəkəti və qarşılıqlı təsiri ilə izah edən nəzəriyyədir.<br />'''Molekulyar-kinetik-nəzəriyyənin əsas müddəaları''':
#Bütün maddələr çox kiçik zərrəciklərdən - molekullardan (atomlardan, ionlardan) ibarətdir.
#Molekullar (atomlar, ionlar) daim hərəkətdədir.
#Molekullar (atomlar, ionlar) qarşılıqlı təsirdədir.
== Daxili enerji ==
'''Daxili enerji''' - cismi təşkil edən zərrəciklərin hərəkət və qarşılıqlı təsir enerjilərinin cəmidir və temperaturun artması ilə artır.Mütləq sıfra yaxın temperaturlarda molekullar(atomlar,ionlar)arasındakı qarşılıqlı təsir enerjisi onların tarazlıq vəziyyəti ətrafəndakı rəqsi hərəkətin enerjisindən kiçikdir və maddələr əsasən bərk haldadır(hətta adi şəraitdə qaz halında olanlar da).Temperaturun yüksəlməsi ilə zərrəciklərin rəqsi hərəkətinin enerjisi onların arasındakı qarşılıqlı təsir enrrjisi ilə bərabərləşir.Bu andan xaricdən verilən istilik miqdarı kristal cismin temperaturunun yüksəlməsinə deyil, kristalın nizamlı atom düzülüşündən nizamsız quruluşlu mayeyə çevrilməsinə sərf olunur.<br />
== Ərimə ==
'''Ərimə''' - maddənin bərk kristal haldan maye hala keçməsidir. '''Ərimə temperaturu''' - kristal maddənin maye hala keçdiyi temperaturdur.Oksigen qazı üçün ərimə temperaturu -219°C,buz üçün 0°C,dəmir üçün 1535°C-dir.'''Həcm və formasını saxlamaq bərk cisimlərin əsas xassəsidir.'''<br />▼
 
Mayedə hissəciklər arasındakı məsafə əksər hallarda bərk maddələrə nisbətən böyük, cazibə qüvvələri isə nisbətən zəif olur. Maye aqreqat halı öz təbiətinə görə müəyyən quruluşa malik olan bərk və heç bir quruluşu olmayıb, nizamsız hərəkətdə olan hissəciklərdən ibarət qaz aqreqat halları arasınd aralıq yer tutur. Mayelər üçün müəyyən həcmin olması və formanın olmaması xarakterikdir.
'''Xüsusi ərimə istiliyi''' - ərimə temperaturunda bir kiloqrqm bərk kristal maddəni mayeyə çevirmək üşün lazım olan eneryidir,λ(lambda)hərfi ilə işarə olunur və BS-də ölçü vahidi 1C/kq-dır.Yəni ərimə temperatundakı 1kq bərk kristal maddənin daxili enerjisi həmin temperaturdakı mayenin daxili enerjisindən azdır.Ona görə də maye kristallaşan zaman bərkimə temperaturunda bu qədər enerji ayrılır.<br />'''Xüssi kristallaşma istiliyi''' - bərkimə temperaturunda 1kq mayenin kristallaşması zamanı ayırdığı enerjidir.Xüsusi kristallaşma istiliyi xüsusi ərimə istiliyinə ədədi qiymətcə bərabərdir.<br />▼
 
Maye maddə buxarlanma, qaynama nəticəsində qaz halına keçir. Bu halda hissəciklər arasındakı məsafə mayedə olduğundan daha çox artaraq, onların öz ölçülərinə nisbətən bir neçə dəfə böyük olur. Buna əsasən hissəciklər arasındakı qarşılıqlı təsir qüvvələri daha artıq zəifləyir. Bu halda isə hissəciklər öz yerlərini sərbəst surətdə dəyişə bilir.
'''Amorf maddələr''' - zərrəcikləri nizamsız yerləşmiş bərk cisimlərdir və onların birqiymətli ərimə temperaturu yoxdur,temperatur yüksəldikcə maddə tədricən maye hala keçir.<br />▼
== Mayelərin və qazların əsas xassələri ==
'''Mayelərin əsas xassəsi''' - həcmini saxlayıb formasını asanlıqla dəyişməkdir.<br />'''Qazların əsas xassəsi''' - həcm və formasını saxlamamasıdır,onlar verilən həcmi tamamilə tutur.Temperatur yüksəldikcə maye zərrəciklərinin istilik hərəkəti enerjisi və həm də buxarlanma sürəti yüksəlir.<br />'''Qaynama''' - maye daxilində baş verən intensiv buxarlanma hadisəsidir.<br />'''Xüsusi buxarlanma istiliyi''' - verilmiş temperaturda vahid kütləli mayeni buxara çevirmək üçün lazım olan istilik miqdarıdır,L ilə işarə olunur,BS- də ölçü vahidi 1C/kq-dır.<br />'''Kondensasiya''' - maddənin qaz haldan maye hala keçməsidir.<br />'''Xüsusi kondensasiya istiliyi''' - verilmiş temperaturda 1kq buxarın mayeyə çevrilməsi zamanı ayrılan enerjidir və ədədi qiymətcə xüsusi buxarlanma istiliyinə bərabərdir. Qaynama başladıqdan sonra xaricdən verilən istilik miqdarı mayenin temperaturunu yüksəltməyə deyil mayenin buxarlanmasına sərf olunur.<br />'''Qaynama temperaturu''' - mayenin qaynadığı temperatura deyilir.Məsələn oksigen qazının qaynama temperaturu -193°C-dir, su isə 100°c-də(normal atmosfer təzyiqində) qaynayır.<br />▼
 
Maddənin dördüncü halı da mövcuddur. Çox yüksək temperaturlarda maddələr ionlaşmış qaza - plazmaya çevrilir. Maddənin "plazma" adlanan bu halını yerlərini yerlərini fasiləsiz dəyişən elektron, ion, atom və hətta nüvələrin qarışığı təşkil edir. Temperaturu 10000-100000 <sup>0</sup>C-yə bərabər olan plazma "soyuq", 1000000 <sup>0</sup>C-yə qədər olan plazma isə "qaynar" plazma adlanır. Axırıncı halda plazmada neytral atomlar olmur. O yalnız elektron, ion və atom nüvələrinin qarışığından ibarət olur. Buna görə də, plazma elektroneytral olsa da, o, elektron və ion keçiriciliyinə malik olur.
'''Sublimasiya''' - bərk cismin maye hala keçmədən qaz halına keçmə prosesidir. '''Desublimasiya '''- maddənin qaz halından maye hala keçmədən bərk hala keçmə prosesidir. Maye tamamilə buxara çevrildikdən sonra möhkəm qapalı qabda istilik verməni davam etdirsək istilik hərəkət enerjisi böyük olan molekullar bir-biri ilə toqquşmada bir və ya bir neçə elektronunu itirir.Nəticədə mənfi yükə malik elektron və müsbət ion yaranır.▼
== Plazma ==
'''Plazma''' - qismən və tamamilə ionlaşmış elə qazdir ki,orada müsbət və mənfi yüklərin miqdarı eynidir.Aşağı temperaturlu plazmalar da mümkündür.Qalaktikamızı təşkil edən maddənin 99%-i plazma halındadır<ref>M.Murquzov və b.VII sinif FİZİKA,BAKINƏŞR 2004</ref>.▼
== İstinadlar ==
 
== Maddələrin aqreqat halının xassələri ==
'''Ərimə''' - maddənin bərk kristal haldan maye hala keçməsidir.
 
▲'''Ərimə''' - maddənin bərk kristal haldan maye hala keçməsidir. '''Ərimə temperaturu''' - kristal maddənin maye hala keçdiyi temperaturdur. Oksigen qazı üçün ərimə temperaturu -219°C, buz üçün 0°C, dəmir üçün 1535°C-dir.''' Həcm və formasını saxlamaq bərk cisimlərin əsas xassəsidir.'''<br />
 
▲'''Xüsusi ərimə istiliyi''' - ərimə temperaturunda bir kiloqrqm bərk kristal maddəni mayeyə çevirmək üşün lazım olan eneryidir, λ (lambda) hərfi ilə işarə olunur və BS-də ölçü vahidi 1C/kq-dır. Yəni ərimə temperatundakı 1kq1 kq bərk kristal maddənin daxili enerjisi həmin temperaturdakı mayenin daxili enerjisindən azdır. Ona görə də maye kristallaşan zaman bərkimə temperaturunda bu qədər enerji ayrılır.<br />'''Xüssi kristallaşma istiliyi''' - bərkimə temperaturunda 1kq1 kq mayenin kristallaşması zamanı ayırdığı enerjidir. Xüsusi kristallaşma istiliyi xüsusi ərimə istiliyinə ədədi qiymətcə bərabərdir.<br />
 
▲'''Amorf maddələr''' - zərrəcikləri nizamsız yerləşmiş bərk cisimlərdir və onların birqiymətli ərimə temperaturu yoxdur, temperatur yüksəldikcə maddə tədricən maye hala keçir.<br />
 
▲'''Mayelərin əsas xassəsi''' - həcmini saxlayıb formasını asanlıqla dəyişməkdir.<br />'''Qazların əsas xassəsi''' - həcm və formasını saxlamamasıdır,onlar verilən həcmi tamamilə tutur.Temperatur yüksəldikcə maye zərrəciklərinin istilik hərəkəti enerjisi və həm də buxarlanma sürəti yüksəlir.<br />'''Qaynama''' - maye daxilində baş verən intensiv buxarlanma hadisəsidir.<br />'''Xüsusi buxarlanma istiliyi''' - verilmiş temperaturda vahid kütləli mayeni buxara çevirmək üçün lazım olan istilik miqdarıdır,L ilə işarə olunur,BS- də ölçü vahidi 1C/kq-dır.<br />'''Kondensasiya''' - maddənin qaz haldan maye hala keçməsidir.<br />'''Xüsusi kondensasiya istiliyi''' - verilmiş temperaturda 1kq1 kq buxarın mayeyə çevrilməsi zamanı ayrılan enerjidir və ədədi qiymətcə xüsusi buxarlanma istiliyinə bərabərdir. Qaynama başladıqdan sonra xaricdən verilən istilik miqdarı mayenin temperaturunu yüksəltməyə deyil mayenin buxarlanmasına sərf olunur.<br />'''Qaynama temperaturu''' - mayenin qaynadığı temperatura deyilir. Məsələn oksigen qazının qaynama temperaturu -193°C-dir, su isə 100°c-də (normal atmosfer təzyiqində) qaynayır.<br />'''Sublimasiya''' - bərk cismin maye hala keçmədən qaz halına keçmə prosesidir.
 
▲'''Sublimasiya''' - bərk cismin maye hala keçmədən qaz halına keçmə prosesidir. '''Desublimasiya '''- maddənin qaz halından maye hala keçmədən bərk hala keçmə prosesidir. Maye tamamilə buxara çevrildikdən sonra möhkəm qapalı qabda istilik verməni davam etdirsək istilik hərəkət enerjisi böyük olan molekullar bir-biri ilə toqquşmada bir və ya bir neçə elektronunu itirir. Nəticədə mənfi yükə malik elektron və müsbət ion yaranır.
 
▲'''Plazma''' - qismən və tamamilə ionlaşmış elə qazdir ki, orada müsbət və mənfi yüklərin miqdarı eynidir. Aşağı temperaturlu plazmalar da mümkündür. Plazmanın temperaturu təxminən 0 Kelvindən (bu zaman plasma kristal halda olur) 10<sup>8</sup> Kelvindədək dəyişir. Qalaktikamızı təşkil edən maddənin 99%-i plazma halındadır<ref>M.Murquzov və b.VII sinif FİZİKA,BAKINƏŞR 2004</ref>.
[[Kateqoriya:Fizika]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Maddələrin_aqreqat_halı"