Vikipediya

Azərbaycan: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Səhifənin məzmunu ',' yazısı ilə dəyişdirildi
Syum90 (müzakirə | töhfələr)
761 redaktə
k Wizard Arm tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Menikure tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Sətir 1:
{{digər məna}}
,
{{Dövlət
|yerli_dildəki_adı = Azərbaycan
|rəsmi_adı = Azərbaycan Respublikası
|qısa_adı = Azərbaycan
|milli şüar =
|himn = [[Azərbaycan himni]]<br />[[Şəkil:National Anthem of the Republic of Azerbaijan instrumental.ogg]]
|bayrağı = Flag of Azerbaijan.svg
|gerbi = Coat of arms of Azerbaijan.svg
|xəritə = Europe location AZE.png
|rəsmi_dillər = [[Azərbaycan dili]]
|paytaxt = [[Şəkil:Baku_seal.PNG |15px]] [[Bakı]]
|lat_dir = N|lat_deg = 40|lat_min = 6|lat_sec = 0
|lon_dir = E|lon_deg = 47|lon_min = 19|lon_sec = 0
|region = AZ
|CoordScale =
|ən_böyük_şəhər = [[Bakı]] (2 181 800)<small><ref name="Bakı ş.ə.d.">[[Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi]]: [http://www.stat.gov.az/source/regions/az/002.xls Bakı ş.ə.d.] (yenilənmə: 1 yanvar, 2014-cü il)</ref></small><br/>[[Sumqayıt]] (329 300)<small><ref name="Sumqayıt ş.ə.d.">[[Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi]]: [http://www.stat.gov.az/source/regions/az/003_3.xls Sumqayıt ş.ə.d.] (yenilənmə: 1 yanvar, 2014-cü il)</ref></small><br/>[[Gəncə]] (324 700)<small><ref name="Gəncə ş.ə.d.">[[Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi]]: [http://www.stat.gov.az/source/regions/az/004_10.xls Gəncə ş.ə.d.] (yenilənmə: 1 yanvar, 2014-cü il)</ref></small><br/>[[Mingəçevir]] (100 600)<small><ref name="2013-cü ilin əvvəlinə iqtisadi və inzibati rayonlar, eləcə də şəhər yaşayış məntəqələri üzrə əhalinin cins bölgüsündə sayı">[http://www.stat.gov.az Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi]: [http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/az/1_19-20.xls 2013-cü ilin əvvəlinə iqtisadi və inzibati rayonlar, eləcə də şəhər yaşayış məntəqələri üzrə əhalinin cins bölgüsündə sayı] (min nəfər) (yenilənmə: 19 yanvar, 2014-cü il)</ref></small><br/>[[Xırdalan]] (94 600)<small><ref name="2013-cü ilin əvvəlinə iqtisadi və inzibati rayonlar, eləcə də şəhər yaşayış məntəqələri üzrə əhalinin cins bölgüsündə sayı"/></small>
|etnik_qruplar = [[Azərbaycanlılar]] – 91.60 %,<br />[[Ləzgilər]] – 2.00 %,<br />[[Ruslar]] – 1.30 %,<br />[[Talışlar]] – 1.30 %,<br />[[Ermənilər]] – 1.30 %<small><ref group=q>Azərbaycanda ermənilərin az qala hamısı, Ermənistan tərəfindən işğal edilən Azərbaycan ərazilərində ([[Dağlıq Qarabağ]] və [[Qarabağın ətrafında Ermənistan nəzarətindəki Azərbaycan əraziləri|ona bitişik rayonlar]]) məskunlaşmışdır.</ref></small>,<br />Digərləri – 2.50 % <small>(2009 sa.)<ref name="Azstat"/></small>
|idarəetmə forması = [[Prezident respublikası]]
|vəzifə1 = [[Azərbaycan prezidentlərinin siyahısı|Prezident]]
|vəzifə2 = [[Azərbaycan baş nazirlərinin siyahısı|Baş nazir]]
|vəzifəni_daşıyan1 = [[İlham Əliyev]]
|vəzifəni_daşıyan2 = [[Artur Rəsizadə]]
|müstəqillik_forması = müstəqillik <br/>2-ci müstəqillik
|müstəqillik = [[28 may]] [[1918]] <br/>[[SSRİ]]-dən: [[18 oktyabr]] [[1991]]
|əlamətdar_hadisə1 =
|əlamətdar_tarix1 =
|əlamətdar_hadisə2 =
|əlamətdar_tarix2 =
|əlamətdar_hadisə3 =
|əlamətdar_tarix3 =
|əlamətdar_hadisə4 =
|əlamətdar_tarix4 =
|Aİ-yə qəbul tarixi =
|sahəsi_yer = 113-cü
|sahəsi = 86 600<ref name="Coğrafi məlumatlar">Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: Statistik nəşrlər: Azərbaycan rəqəmlərdə: Ümumi məlumat: [http://www.stat.gov.az/source/azfigures/az/geographical_.doc Coğrafi məlumatlar] — yoxlanılıb: 8.11.2014</ref>
|su_sahəsi (%) = 1,7<ref name="Coğrafi məlumatlar"/>
|əhali_təxminən = 9 611 700<ref name="Аz-dеm-vəz-1-03">[[Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi]]: Mətbu məlumat: [http://www.stat.gov.az/news/?id=2736 Аzərbаycаndа dеmоqrаfik vəziyyət] — xəbərin yayınlanma tarixi: 13.04.2015, yoxlanılıb: 10.05.2015</ref>
|əhali_təxminən_il = 2015
|əhali_təxminən_yer = 92<ref name="Country comparison: Population">[https://www.cia.gov/index.html Central Intelligence Agency - CİA] - [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ The World Factbook]: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2119rank.html?countryname=Azerbaijan&countrycode=aj&regionCode=mde&rank=92#aj Country comparison: Population] <small>(Azerbaijan population number: 9,686,210 by July 2014 estimation)</small></ref>-ci
|əhali_siyahıya_alma = 8 922 447<ref>Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: 6.1 Ev təsərrüfatlarının sayı və ölçüsü (əhalinin 2009-cu il siyahıyaalınması əsasında)---[http://www.azstat.org/In_20/Pdf/06.pdf 1] və ya [https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:155hbssJJDsJ:www.azstat.org/In_20/Pdf/06.pdf+%C9%99halinin+say%C4%B1+8922447+n%C9%99f%C9%99r&hl=ru&gl=ru&pid=bl&srcid=ADGEESi5l5vWv5Mr2O3M2BZHbw7aV6cWUKwFZ4NpjSS0M-_Uh_d1BFG1T79d3TTakDPsvdAj5S2lH6GoirTGe7imlhABTx9sApZw8fqCw0jGmge4UwRjWs2z-Ui_FGQv5iopKlFPdhlf&sig=AHIEtbSlS9UUaAKxMMMvU-AWSeHeDygiWA 2]</ref><ref name="1.1. Əhalinin sayının dəyişilməsi">Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: [http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/az/1_1.shtml 1.1. Əhalinin sayının dəyişilməsi]</ref>
|əhali_siyahıya_alma_il = 2009
|əhali_sıxlığı = 111<ref name="Аz-dеm-vəz-1-03"></ref> (2015)
|əhali_sıxlığı_yer = 104-cü
|ÜDM_AQP = 97.172 mlrd.<ref name="World Economic Outlook Database, April 2012">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=37&pr.y=5#cs3 World Economic Outlook Database, April 2012], [[Beynəlxalq Valyuta Fondu]], yoxlanılıb: 5 may, 2014-cü il.</ref>
|ÜDM_AQP_yer = [[ÜDM həcminə görə ölkələrin siyahısı (AQP)|71-ci]]
|ÜDM_AQP_il = 2012
|ÜDM_AQP_adam_başına = 10,568<ref name="World Economic Outlook Database, April 2012"></ref>
|ÜDM_AQP_adam_başına_yer =
|ÜDM_nominal = 72.182 mlrd.<ref name="World Economic Outlook Database, April 2012"></ref>
|ÜDM_nominal_yer =
|ÜDM_nominal_il = 2012
|ÜDM_nominal_adam_başına = 7,850<ref name="World Economic Outlook Database, April 2012"></ref>
|ÜDM_nominal_adam_başına_yer =
|İİİ_il = 2012
|İİİ = {{artım}} 0.713
|İİİ_yeri = 67-ci
|İİİ_kateqoriyası = <font color="#009900">yüksək</font>
|pul_vahidi = [[Azərbaycan manatı]]
|pul_vahidi_kodu = AZN
|saat_qurşağı = [[Azərbaycan Vaxtı|AZV]]
|UKV_offset = +4
|saat_qurşağı_yay_vaxtı = [[Azərbaycan Yay Vaxtı|AZYV]]
|UKV_offset_yay_vaxtı = +5
|internet_domeni = [[.az]]
|telefon_kodu = 994
|qeyd =
}}
 
'''Azərbaycan''' və ya rəsmi adı ilə '''Azərbaycan Respublikası''' — [[Cənubi Qafqaz]]da , [[Xəzər dənizi]] hövzəsində yerləşir. Şimaldan [[Rusiya]] ([[Dağıstan]])<ref name="regnum.ru">[http://www.regnum.ru/news/1121853.html Эксперты: Российско-азербайджанская граница закрепит статус разделенных народов]</ref>, [[Gürcüstan]], qərbdən [[Ermənistan]], [[Türkiyə]]<!-- Azərbaycan Respublikasının ümumi ərazisi və sərhədləri əsas götürülüb --> və cənubdan [[İran]] ilə həmsərhəddir.<ref name="midrf">[http://www.mid.ru/dks.nsf/606ebc9dffb0201643256be000604cf1/3d9d73ef46393d23c3257163002078b0?OpenDocument Иран — Общие сведения о стране]</ref> Azərbaycanın ekslavı olan [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]] [[Ermənistan]]la şimal-şərqdə, [[İran]]la qərbdə və [[Türkiyə]] ilə şimal-qərbdən həmsərhəddir. Paytaxtı [[Bakı]] şəhəridir. Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi ([[Dağlıq Qarabağ]] və [[Qarabağın ətrafında Ermənistan nəzarətindəki Azərbaycan əraziləri|ona bitişik 7 rayon]]) [[Ermənistan Respublikası]] tərəfindən işğal edilib, bu da ölkə ərazisinin 20 faizini təşkil edir.<ref name="kp.ru">[http://www.kp.ru/print/article/24216/418373/ США и Россия разыграют новый "кавказский гамбит". Теперь — в Азербайджане]</ref>
 
Dövlət sərhədləri cənubdan [[İran]]la 765 km və [[Türkiyə]] ilə 15 km, şimaldan [[Rusiya]] ilə 392 km, şimali-qərbdən [[Gürcüstan]] ilə 471 km, qərbdən [[Ermənistan]] ilə 1007 km həmsərhəddir.Su sərhədi 825 kilometrdir.
[[Xəzər]] dənizinin Azərbaycan sektorunda ən enli sahəsinin uzunluğu 456 kilometrdir<ref>http://www.azerbaijan.az/portal/General/Square/square_a.html</ref>.
 
[[1918]]-ci ilin [[28 may]] günü müsəlman şərqində ilk parlamentli respublika olan [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin yarandığı gündür. 30 avqust 1991-ci ildə SSRİ tərkibində "müttəfiq respublika" statusunda olan Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpası haqqında" deklarasiya, 18 oktyabr 1991-ci il tarixində isə "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında" Konstitusiya Aktı qəbul etdi. Bu tarix müasir Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinin bərpası günü sayılır.
 
Hazırda Azərbaycan qədim tarix və mədəniyyət irsinə malik dünyəvi və unitar dövlət olub, etnik Azərbaycan çoxluğuna sahib ölkədir. Azərbaycan altı müstəqil türk dövlətindən biridir. Respublikanın 158 ölkə ilə diplomatik münasibəti vardır, 38 beynəlxalq təşkilatın üzvüdür.
 
Azərbaycan [[GUAM]] və Kimyəvi silahdan istifadə qadağası təşkilatlarının təsisçilərindən biridir. [[1993]]-cü ilin sentyabrından [[Müstəqil Dövlətlər Birliyi]]nin üzvüdür. [[9 may]] [[2006]]-cı ildə Azərbaycan [[BMT]]-nin yeni yaradılan insan haqları komitəsinə üzv seçilib. Səlahiyyətli nümayəndəlik 19 iyul 2006-cı ildən başlayıb. Azərbaycan həmçinin [[BMT]], [[ATƏT]], [[Avropa Şurası]] və [[NATO]]-nun sülh naminə tərəfdaşlıq proqramının üzvüdür. Bundan əlavə ölkə Birləşməyənlər Hərəkatı, Beynəlxalq Ticarət Təşkilatı və Beynəlxalq Elektrorabitə İttifaqında müşahidəçi statusuna malikdir.
 
BMT Baş Assambleyasında 24 oktyabr 2011-ci il seçkiləri zamanı Azərbaycan 155 səs toplayaraq 2012-2014-cü illər üçün BMT Təhlükəsizlik Şurasının 10 qeyri-daimi üzvündən biri seçilib.<ref>http://news.day.az/politics/295243.html</ref>
 
== Etimologiya ==
Azərbaycan sözünün mənşəyi mövzusunda çox dəyişik görüş var. Bunların arasında qabaqda gələn görüşlər bunlardır:
 
# Qədim asların adından qaynaqlanır və "[[Asar|Asər yurdu]]" deməkdir.<ref>Mahmud İsmayılov. Azerbaycan tarihi. Bakü, Azerneşr, 1992. s.3.</ref>
# Azər, qədim türkcədə "yüksək", "zənginlərin yeri" olaraq keçər.
# [[Əhəmənilər İmperiyası]]nda qubernatorluq etmiş və Böyük İskəndər tərəfindən fəthindən sonra vəzifəsinə davam etmiş Atropatın adından<ref>Chaumont, M.L. (1989). "Atropates", Encyclopedia Iranica. Routledge & Kegan Paul. {{en}}</ref>. qaynaqlanır. Atropatın adına istinadən bu bölgəyə [[Atropatena]] adı verilmişdir və Azərbaycanın adı buradan qaynaqlanmışdır.
# Digər bir görüşə görə isə o bölgədə böyük bir dövlət qurmuş olan və Xəzər Gölünə də adını verən Xəzərlərin (Kazar, Kuzar, Xazar) adından qaynaqlanır.<ref>[http://www.belgeler.com/blg/1205/azerbaycan-demokratik-cumhuriyeti-nin-kurulusunda-1918-1920-mehmet-emin-resulzade-nin-rolu-mehmet-emin-resulzade-s-role-on-bodying-azerbaijan-democratic-republic-1918-1920 Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Kuruluşu], Dilara Mehmetoğlu. {{tr}}</ref>
 
==Tarixi==
{{əsas|Azərbaycan tarixi}}
 
=== Antik era ===
[[Şəkil:Ancient Azerbaijan 4.jpg|left|thumb|200px|right|[[Qobustan şəhəri|Qobustan]] qayası]]
Daş dövrü Azərbaycanda 2 milyon 700 min il bundan öncə başlayaraq eramızdan əvvəl 4 minilliyə qədər davam etmişdir. Daş dövrü dörd mərhələdən – [[paleolit dövrü]] (qədim), [[mezolit dövrü]] (orta), [[neolit dövrü]] (yeni daş dövrü) ve [[enolit]] (mis-daş dövrü) ibarət olmuşdur. Təxminən 700 min il əvvəl [[insan]]lar od əldə etməyi öyrənərək, özlərini soyuqdan qorunmağa, yemək bişirmək, əmək alətlərini düzəltməyə başladılar. 400-300 min il öncə Azərbaycanda məskunlaşmış ibtidai insanların təkamülündə yeni mərhələ başlanır.
 
30-10 min il öncə Azərbaycanda son paleolit dövrü mövcud idi. İnsanlar artıq yalnız mağara və zağalarda deyil, həmçinin müxtəlif çay vadilərində tikdirdikləri yaşayış məskənlərində məskunlaşmağa başlayırlar. Məhz bu dövrə qəbilələrin formalaşması, ilkin [[incəsənət]] və [[etiqad]]ların (sitayiş, ibadət) yaranması təsadüf edir. Əmək alətləri bu zaman yalnız daşdan deyil, həmçinin müxtəlif heyvan sümüyündən də istehsal edilirdi.
 
Mezolit Azərbaycanda e.ə. 11–8 minillikləri əhatə edir. Artıq bu dövrdə əkinçilik və heyvandarlığın ilkin formaları yaranır. Bu dövr başlıca olaraq [[Qobustan]]dakı qaya üstü rəsmlər və arxeoloji tapıntılar əsasında tədqiq edilib. Yer üzündə ibtidai insanın ən zəngin "muzeylərindən" biri sayılan bu ərazidə altı minəcən qayaüstü rəsm və ona yaxın qədim insan düşərgəsi aşkar edilmişdir. Bu rəsmlərdə o dövrkü adamların məşğuliyyəti, əmək fəaliyyəti, ov və balıqçılıq səhnələri, ayin və etiqadları öz əksini tapmışdır. Arxeoloji materiallar və rəsmlər sübüt edir ki, artıq bu dövrdə insanlar ox və kamandan istifadə etməyi bilirdilər.
 
Tunc dövrü Azərbaycanda e.ə. 4-1 minillikləri əhatə edir. Tayfa və qəbilə ittifaqlarının yaranması elə bu ərəfədə başlanır. İnsan məskənlərinin və ümumi əhalinin sayı durmadan artır. Kiçik və Orta Asiya, [[Mesopotamiya]] və Şimali Qafqazla ticarət və digər əlaqələr yüksələn xətlə inkişaf edir. Azərbaycanda tunc dövrü Kür-Araz arxeoloji mədəniyyətinə aid tapıntılar əsasında dərindən öyrənilmişdir. Bu mədəniyyət təkcə Azərbaycanı deyil, həmçinin Cənubi və Şimal-Şərqi Qafqazı və Kiçik Asiyanın şərq ərazilərini də əhatə edirdi. Bu dövrdə insanlar yumşaq [[mis]]i xüsusi sobalarda əridib onu [[qalay]]la qatışdıraraq [[tunc]] əldə etməyi öyrənirdilər. Tunc misdən daha bərk olduğuna görə tezliklə əmək alətləri, silah və bəzək əşyaları məhz bu materialdan hazırlanmağa başlanır. Bu dövrə həmçinin əkinçilikldə süni suvarma sisteminin formalaşması, bağçılıq təsərrüfatının təkamülü, heyvadarlıqda həm iri, həm də xırda buynuzlu heyvanların saxlanması, atçılıq sürətlə inkişaf edir. Sənətkarlıqda metal işləmə, zərgərlik, müxtəlif növ parça istehsalı və toxuculuq kimi yeni sahələr formalaşaraq yayılmağa başlayır. Orta tunc dövründə (e.ə. 3-2 minilliyin 1-ci yarısı) möhkəm müdafiə istehkamlı iri yaşayış məntəqələri əmələ gəlir. Bu məntəqələrdəki yaşayış evləri, bir qayda olaraq düzbucaq formasında olub bir neçə otaqdan ibarət idi. Məhz bu dövrə müxtəlif tayfa ittifaqarının yaranması və onlar arasında savaş və hərbi münaqişələrin geniş vüsət alması təsadüf edir.
 
=== Feodal dövrü ===
[[Şəkil:Maiden_Tower_(Baku).jpg|right|thumb|200px|right|[[Qız qalası (Bakı)|Qız qalası]]]]
Eramızın 3-18-ci əsrləri Azərbaycan tarixində orta əsr və ya feodalizm dövrü kimi məlumdur. Tədqiqatçılar bir qayda olaraq bu dövrü üç əsas mərhələyə bölürlər. 3-10 yüzilliklər erkən orta əsrlər, 11-15-ci əsrlər klassik feodalizm və 16-18-ci əsrlər son feodalizmdir. Bu dövrdə təsərrüfatın əsas formaları əkinçilik, heyvandarlıq və sənətkarlıq olmuşdur. Həmin müddət orta əsr şəhərlərinin yüksəlişi və çiçəklənməsi dövrüdür. Onlar həm siyasi və inzibati mərkəzlər olmaqla yanaşı, həm də iqtisadiyyat və ticarətdə, mədəni, elmi və dini həyatda mühüm rol oynayırdılar. III-VII əsrlərdəki Azərbaycan tarixi bilavasitə İran Sasani imperiyası (224-65) ilə bağlı idi. Sasanilərin sonuncu şahinşşaha III Yezdəgird (632-651) ərəblərin yürüşlərinin qarşısını almaq üçün Varaz-Qriqora hərbi yardım məqsədilə müraciət edir. Alban ordusu başında Varaz-Qriqorun oğlu Cavanşir durur. 630-642-ci illərdə o ərəblərə qarşı müharibələrdə iştirak etmiş, 637-ci ildə Kadisiyadakı döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə III Yezdəgird tərəfindən müxtəlif mükafat və hədiyyələrlə təltif edilmişdir. XV əsrin ikinci yarısında [[Ərdəbil]] və onun ətraf əyalətlərinin yüksəlişi başlanır. Bu ərazidəki torpaqlar [[Şeyx Səfi]]nin ([[1252]]-[[1334]]) varisləri tərəfindən idarə edilirdi. Onlar və tərəfdarları islamın şiə məzhəbini qəbul etmiş və on iki şiə imamına ibadət edirdilər. Bu səbəbdən onlar başlarına on iki zolaqlı çalma taxırdılar. Məhz buna görə də onlara [[Səfəvilər]]lə yanaşı, həm də Qızılbaşlar da deyirdilər.
 
=== Yeni dövr ===
[[1801|1801-ci ildə]] Rus imperiyası Şərqi Gürcüstan ərazilərini özünə birləşdirərək Qafqaz canişinliyini yaradır. Bunun ardınca [[1802|1802-ci]] ildə rus generalı [[Sisianov|P.D.Sisianov]] Azərbaycanı Rusiyaya qatmaq məqsədi ilə hərbi əməliyyatlara başlayır. XIX əsrin II yarısında Şimali Azərbaycanın iqtisadi həyatı Rusiyada kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə sıx əlaqəli idi. Bu baxımdan ölkədə ən iti surətlə neft hasilatı və sənayesi inkişaf edirdi. Artıq 1872-ci ildə neft hasilatında icarə üsulu tətbiq edilməyə başlayır ki, bu da həmin sahədə kapitalist münasibətlərinin inkişafına güclü təkan verir. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan neft sahəsində dünyada birinci yerdə idi. 1901-ci ildə o dünya neft hasilatının 50%, Rusiya neftinin isə 95% təmin edirdi. Ölkədə kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə paralel kustar sənətkarlıq da mövcud idi. XX əsrin əvvəlində Cənubi Azərbaycanda yaşayan əhalinin vəziyyəti ağır olaraq qalırdı. Bu da cəmiyyətin demək olar ki, bütün təbəqələrində getdikcə artan narazılığa səbəb olurdu. 1908-ci il dekabrın 12-də [[İran|İranın]] paytaxtı [[Tehran|Tehranda]] bir qrup tacir döyülərək həbs edilmişdir. Bu fakt kütləvi çıxışların başlanmasına səbəb oldu. Həmin gün 1905-1911-ci illər İran inqilabının başlanması hesab olunur.
 
==== Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ====
{{əsas|Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti}}
[[Şəkil:Mammad_Amin_Rasulzade.jpg|200px|thumb|right|[[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]]]
[[1917]]-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan və Türküstandan millət vəkili seçilmişdir. [[1918]]-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olundu. Həmin ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət olan Azərbaycan milli şürası yarandı. Səs çoxluğu ilə M.Ə.Rəsulzadə milli şüranın sədri seçildi. [[1918]]-ci il mayın 28-də bütün ölkələrin radiostansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin elan olunmasını dünyaya yaydılar. Bu o demək idi ki, Azərbaycan xalqı öz varlığını, bir xalq kimi mövcudluğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır və milli dövlətinin qurduğunu tam şəkildə bəyan edirdi. [[Fətəlixan Xoyski]]nin başçılığı ilə ADR hökuməti təşkil olundu. Beləliklə, Azərbaycan xalqı nəinki türk xalqları arasında, həmçinin, bütün islam şərqi aləmində ilk dəfə olaraq respublika qurdu.
 
==== Sovet İttifaqının tərkibində ====
{{əsas|Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası}}
[[Şəkil:Azerbaijan SSR map.svg|thumb|left|200px|[[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|AzSSR]] [[SSRİ]] tərkibində]]
1920-ci ilin aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan bir müddət sonra da ölkə öz müsətqilliyini saxlaya bilmişdir. Aprelin 30-da Rusiya ilə Azərbaycan arasında hərbi-iqtisadi müqavilə imzalanmışdır. 1921-ci ildə tərkibinə Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan respublikaları daxil olmuş Zaqafqaziya Federasiyası təşkil edildi. 1922-ci il dekabrın 30-da Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) yaranması və Zaqafqaziya Federasiyasının bu quruma daxil olması ilə Şimali Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoyuldu. İkinci dünya müharibəsi (1939-1945) XX əsrdə ən ağır və dəhşətli bir dövr olmuşdur. Azərbaycan xalqı bu müharibədə əsl şücaət və əzmkarlıq nümayiş etdirmişdir və təxminən 300 minə yaxın itki vermişdir.
 
==== Üçüncü Respublika dövrü ====
Azərbaycan Respublkasının müstəqillik əldə etdiyi və suveren dövlət quruculuğuna başladığı ərəfədə yəni [[1991]] və [[1992]]-ci illər ərzində [[Dağlıq Qarabağ]]da vəziyyət gündən-günə gərginləşirdi. [[SSRİ]] dağıldıqdan sonra [[Ermənistan]] geniş miqyaslı hərbi əməliyyatlara başladı. [[1992]]-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar məskunlaşdığı [[Xocalı]] şəhərində qocalar, qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla min nəfərə yaxın dinc sakin rus hərbçilərinin köməyi ilə ermənilər tərəfindən xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirildi. Bundan sonra 8 mayda ermənilər Azərbaycan mədəniyyətinin çeşməsi Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların dayağı olan Şuşadan qovuldu. Şuşanın süqutu ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində etnik təmizləmə əməliyyatı başa çatdı.
[[Şəkil:Heydar Aliyev 1997.jpg|thumb|right|200px|Azərbaycan Respublikasının 3-cü prezidenti [[Heydər Əliyev]] ([[1997]]-ci il)]]
1992-ci ilin mayın 18-19-da Ermənistan silahlı qüvvələri Dağlıq Qarabağın hüdudlarından olan Laçın rayonunu işğal etdilər. Nəticədə 63341 Laçın sakinləri daimi yaşayış yerlərindən qovuldu. Eyni zamanda Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycanın [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nın [[Sədərək]] rayonunda Azərbaycan -[[Türkiyə]] sərhədinin strateji əhəmiyyətə malik sahəsinə hücum etdi. Bu müddət ərzində Respublikanın siyasi həyatında da mühüm hadisələr cərəyan etməkdə idi. Xocalı faciəsindən sonra 1992-ci ilin martın 6-da Azərbaycan prezidenti [[Ayaz Mütəllibov]] istefaya getməyə məcbur oldu. Həmin ilin mayın 14-də Mütəllibov yenidən hakimiyyətə qayıtdı, mayın 15-də isə Xalq Cəbhəsi parlamentin binasına hücum təşkil etdi. Mayın 18-də parlament dörd gün əvvəl qəbul etdiyi öz qərarını qanunsuz olduğunu elan etdi və beləliklə, Mütəllibovun bir daha hakimiyyətə qayıtmaq cəhdləri puç oldu.
 
Beləliklə, bu təcavüz nəticəsində Azərbaycan Respublikasının 17 min kvadrat kilometrindən çox torpağı işğal olunmuşdur ki, bu da ölkə ərazisinin 20 faizini təşkil edir. Bu münaqişədə 18000 nəfərdən çox ölkə vətəndaşı həlak olmuş, 50 mindən çox adam yaralanmış və ya əlil olmuşdur.
1994-cü ilin sentyabrında Bakıda "Əsrin Müqaviləsi" adı almış neft müqaviləsi bağlandı. Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsinə yönəldilmiş bu və digər müqavilələr Azərbaycana yaxın illərdə qoyulacaq xarici sərmayənin 60 milyard dollardan çox olmağını nəzərdə tutur. Bu müqavilələr dəyərli siyasi məna kəsb edir və Azərbaycanın beynəlxalq siyasətində rolunu gücləndirən amil funksiyasını daşıyır. Azərbaycan neftinin dünya bazarına nəqli sahəsində də uğurlu addımlar atılmış, "Bakı-Supsa" boru kəməri tikilib istifadəyə verilmişdir. Strateji əhəmiyyət kəsb edən "Bakı-Tbilisi-Ceyhan" əsas neft ixrac boru kəmərinin tikintisi uğurla həyata keçirilməkdədir.
 
1996-cı ilin iyunundan Azərbaycan Avropa Şurasına "xüsusi qonaq" statusu almış, 2001-ci il yanvarın 25-də isə onun tam hüquqlu üzvü olmuşdur. 2001-ci ilin noyabrın 9-10-da dünya azərbaycanlılarının Bakıda keçirilən I qurultayı Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması və gücləndirilməsi sahəsində çox dəyərli qərarlar qəbul etmişdir.
 
== Coğrafiya ==
{{əsas|Azərbaycan coğrafiyası}}
 
Azərbaycan ərazisi düzənlik və dağlıq relyefə malik olub, mütləq yüksəkliyi 28 m-dən (Xəzərsahili düzənlik) 4466 m-ə [[Bazardüzü dağı]]na qədərdir. Azərbaycan Respublikasının ovalıq və düzənlik relyefi Gəncə, Qazax, Qarabağ, Mil, Muğan, Şirvan, Salyan, Lənkəran, Samur-Şabran, Arazyanı və Şərurdan ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının ərazisi beş coğrafi vilayətə bölünür: onlardan dördü (Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Naxçıvan MR, Lənkəran) dağlıq, biri isə (Kür-Araz və ya Mərkəzi Aran) ovalıqdır. Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsi hüdudunda iki əsas dağ silsiləsi – Baş Qafqaz (Bazardüzü dağı – 4466 m) və Yan silsilə ([[Şahdağ]] – 4243 m) uzanır. Dağlıq Şirvan, Qobustan və [[Abşeron yarımadası]] Cənub-şərqi Qafqazda yerləşir. Baş Qafqaz dağ silsiləsinin cənub yamacı ətəyi boyunca Qanıx-Əyriçay dağarası çökəkliyi, ondan cənuba isə geniş Ceyrançöl və Acınohur öndağlığı uzanır. Baş Qafqaz silsiləsi Bazardüzü dağından şərqə Azərbaycan ərazisi daxilində şimal-qərbdən (Tinovroso dağı) cənub-şərqə doğru uzanmaqla 4000 metrdən 1026 metrə qədər [[Kəmçi dağı]] alçalır. Azərbaycan və Dağıstan xalqları arasında tarixən gediş-gəliş, o cümlədən də ticarət əlaqələri Baş Qafqaz silsiləsinin [[Tinovroso]] (2800 m), [[Maçxalroso]] (2900 m), [[Malarasa]] (2865 m), [[Qudurdağ]] (2500 m), [[Dindidağ]] (2992 m), [[Attaqay]] (2657 m), [[Ağbulaq]] (3200 m), [[Qərbi Salavat]] (2832 m), [[Nohurlar]] (3250 m), [[Qdım]] (2906 m), [[Fiy]] (3104 m) və bir çox başqa aşırımlar vasitəsilə saxlanılmışdır. [[Kiçik Qafqaz]]ın Azərbaycan hissəsində [[Şahdağ]] ([[Qara-arxac]] -2901 m, [[Hinaldağ]] – 3367 m), [[Murovdağ]] [[Gamışdağ]] – 3724 m, Qarabağ ([[Böyük Kirs]] – 2725 m) sıra dağları və [[Qarabağ vulkanik yaylası]] ([[Böyük İşıqlı]] – 3552 m, [[Dəlidağ]] – 3616 m) relyefdə üstünlük təşkil edir. Naxçıvan MR ərazisində [[Dərələyəz]] ([[Küküdağ]] – 3120 m) və Zəngəzur sıra dağları ([[Qapıcıq dağı]] – 3904 m) uzanır. Hər iki sıra dağların qovuşağında Biçənək aşırımı (2346 m) yerləşir.
 
[[Lənkəran ovalığı]] cənub-qərbdə Talış sıra dağları ilə ([[Gömürgöy]] – 2493 m) sərhədlənir. Bu dağların ön hissəsi boyu [[Burovar silsiləsi]] (914 m), mərkəz hissəsi boyu isə [[Peştəsər]] (2200 m) sıra dağları uzanır.
 
=== Landşaft ===
{{əsas|Azərbaycan təbiəti|Azərbaycanın iqlimi|Azərbaycanın daxili suları}}
[[Şəkil:Mean annual perseption in azerbaijan.png|thumb|220px|right|Azərbaycanda ortalama illik [[yağış]]]]
[[Şəkil:Annual Mean Temperature in Azerbaijan.png|thumb|220px|Azərbaycanda ortalama illik [[temperatur]]]]
Ölkənin relyefi kimi iqlim şəraiti də çox müxtəlifdir. Bu müxtəliflik ilk növbədə Azərbaycan ərazisinin mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarının qovuşduğu sahədə yerləşməsi ilə əlaqədardır.
 
İqlim əmələ gətirən amillərə günəş radiasiyası və atmosfer sirkulyasiyası daxildir. Bunlarla bərabər, coğrafi enlik, relyef xüsusiyyətləri, dəniz və okean cərəyanları və s. amillər də iqlim əmələ gəlməsinə böyük təsir göstərir. Bu amillər birlikdə iqlimin əsas ünsürlərinin – temperatur, rütubət, külək və s.-in paylanmasını müəyyən edir. Azərbaycan Respublikasının əksər ərazisi subtropik iqlim qurşağında, yalnız [[Böyük Qafqaz dağları]]nın şimal-şərqi mülayim iqlim qurşağında yerləşir.
 
Böyük Qafqaz dağları şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin, [[Kiçik Qafqaz dağları]] isə cənubdan gələn isti quru tropik hava axınlarının qarşısını kəsir, onların təsirini zəiflədir. [[Xəzər dənizi]] respublikamızın iqliminin mülayimləşməsinə təsir göstərir.
 
=== Biomüxtəliflik ===
{{əsas|Azərbaycan florası|Azərbaycan faunası}}
 
XVIII-XIX əsrlərdə indiki Azərbaycan ərazisinin 35%-i [[meşə]] ilə örtülü olmuşdur. Hal-hazırda Azərbaycan meşələrinin ümumi sahəsi 1021 min hektardır. Bu da Azərbaycan ərazisinin 11,8%-ni təşkil edir.
 
Ölkəmizin meşə ehtiyatının 49%-i Böyük Qafqaz regionunun, 34%-i Kiçik Qafqaz regionunun, 15%-i Talış zonasının və 2%-i Aran zonasının (Naxçıvan MR ilə birlikdə) payına düşür. Azərbaycanda adambaşına 0,12 ha meşə sahəsi düşür. Hazırda 261 min hektar meşə fondu sahəsi Ermənistan tərəfindən işğal edilmişdir. Azərbaycan öz füsunkar gözəlliyi, zəngin təbii sərvətləri, al-əlvan florası və faunası ilə bütün dünyada şöhrət qazanmışdır. Burada 125 fəsiləyə və 930 cinsə daxil olan ali bitkilərin 4500 növü yayılmışdır. Bunlardan 48 fəsiləyə, 135 cinsə mənsub olan 450 növ ağac və kollar Respublikamızın meşələrində bitir. Bu isə Resublika florasındakı bitki növlərinin 11-ni təşkil edir. Azərbaycan dendroflorasının tərkibində 70 regional endem növə təsadüf edilir. Bu da ümumi ağac və kol bitki növlərinin 16%-i deməkdir.
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Bitki aləmi
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Juniper-berries-green FI-EU 2007-Sep-09 by-RAM.jpg
| miqyas2 = 150
| izah2 = [[Ardıc]]
| şəkil3 = Carballos 1.jpg
| miqyas3 = 85
| izah3 = [[Palıd]]
| şəkil4 = European Beech.jpg
| miqyas4 = 135
| izah4 = [[Fıstıq]]
| şəkil5 = Frucht der Edelkastanie.jpg
| miqyas5 = 150
| izah5 = [[Şabalıd]]
| şəkil6 = Morlanwelz Mariemont JPG22a.jpg
| miqyas6 = 165
| izah6 = [[Dəmirağac]]
| şəkil7 = Albizia julibrissin tree.jpg
| miqyas7 = 95
| izah7 = [[Lənkəran güləbrişini]]
| şəkil8 = Pinus brutia pollencones.jpg
| miqyas8 = 165
| izah8 = [[Eldar şamı]]
}}
 
[[Ermənistan]] tərəfindən Azərbaycana qarşı edilən təcavüz nəticəsində xeyli ərazilər işğala məruz qalmışdır. Burada yerləşən meşələrə xüsusilə də dağ meşələrə ciddi ziyan vurulmuşdur. Ermənistanın təcavüzü nəticəsində işğal altında qalmış 246 min hektar meşə sahəsi vəhşicəsinə qırılıb talan edilir. Bu ərazilərdə bitən qiymətli ağac cinslərinin kəsilib aparılması biomüxtəlifliyin qorunmasını kritik həddə çatdırmışdır.
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Azərbaycanın mədəni bitkiləri
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Illustration Punica granatum1.jpg
| miqyas2 = 95
| izah2 = [[Nar]]
| şəkil3 = Prunus armeniaca Sturm08061.jpg
| miqyas3 = 102
| izah3 = [[Ərik]]
| şəkil4 = Citrus x limon - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-041.jpg
| miqyas4 = 123
| izah4 = [[Limon]]
| şəkil5 = Mandarynka.na.krzewie.JPG
| miqyas5 = 115
| izah5 = [[Naringi]]
| şəkil6 =
| miqyas6 = 109
| izah6 = [[Əncir]]
| şəkil7 = 95 Persica vulgaris Mill.jpg
| miqyas7 = 105
| izah7 = [[Şaftalı]]
| şəkil8 = Camellia sinensis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-025.jpg
| miqyas8 = 125
| izah8 = [[Çay (bitki)|Çay]]
| şəkil9 = Illustration Crocus vernus0.jpg
| miqyas9 = 97
| izah9 = [[Zəfəran]]
}}
 
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Heyvanat aləmi
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Persischer leopard2cele4.jpg
| miqyas2 = 152
| izah2 = [[Bəbir]]
| şəkil3 = Lynx lynx poing.jpg
| miqyas3 = 66
| izah3 = [[Vaşaq]]
| şəkil4 = Striped Hyena.jpg
| miqyas4 = 127
| izah4 = [[Zolaqlı kaftar]]
| şəkil5 = Gazella subgutturosa.jpg
| miqyas5 = 152
| izah5 = [[Ceyran]]
| şəkil6 = Mufflon-03.jpg
| miqyas6 = 132
| izah6 = [[Muflon]]
| şəkil7 = Caspian Seal.jpg
| miqyas7 = 168
| izah7 = [[Xəzər suitisi]]
}}
{{Azərbaycan faunası}}
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Quşlar aləmi
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Aquila nipalensis orientalis qtl2.jpg
| miqyas2 = 153
| izah2 = [[Çöl qartalı]]
| şəkil3 = Falco peregrinus nest USFWS.jpg
| miqyas3 = 129
| izah3 = [[Şahin]]
| şəkil4 = Gypaetus-barbatus-bearded-vulture-0b.jpg
| miqyas4 = 140
| izah4 = [[Toğlugötürən]]
| şəkil5 = Greatbustard.jpg
| miqyas5 = 81
| izah5 = [[Dovdaq]]
| şəkil6 = Pelecanus onocrotalus germany.jpg
| miqyas6 = 140
| izah6 = [[Çəhrayı qutan]]
| şəkil7 = Lesser-flamingos.jpg
| miqyas7 = 154
| izah7 = [[Qızılqaz]]
}}
Azərbaycanın fauna və florası çox zəngin olsa da bəzi növlərin təbiətdən silinmə təhlükəsi var. Beləki bəbirlərin sayı Azərbaycanda sürətlə azalmış və yox olmaq təhlükəsindədir. Son tədqiqatlar göstərmişdir ki, Azərbaycanda onların yalnız 10-13 fərdi qalmışdır. Bunun əsas səbəbi vəhşi cütdırnaqlı heyvanların sayının azalması olmuşdur. Bəbirləri gözəl qiymətli dərilərinə görə də ovlayırlar. Vəhşi Təbiəti Ümumdünya Mühafizə Fondunun (WWF) Azərbaycan nümayəndəliyi xəbər verir ki, ilk dəfə olaraq Azərbaycan ərazisində təbii şəraitdə bəbirin fotoşəkilini çəkmək mümkün olub.
 
[[Vaşaq]]a Azərbaycanda əsasən [[Naxçıvan]], [[Dağlıq Qarabağ]], Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala və Lənkəran-Astara zonalarında rast gəlinir. Azərbaycanda çox nadir hallarda [[Zolaqlı kaftar]]a Bozdağın ətəklərində, Göyçay, Ağdaş, Ağdam, Yevlax, Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazilərində təsadüf olunur.
XIX əsrin ortalarında Azərbaycanda [[ceyran]] səhralarda, düzənliklərdə geniş yayılmış növ hesab edilirdi. Zaqafqaziya dəmir yolu çəkilən dövrədək Tbilisidən Bakıya qədər yayılmışdır. Daha çox ceyrana Qarabağ və Muğan düzlərində təsadüf edilirdi. Bizim əsrin 50-ci illərində ceyranın arealı və sayı faciəli surətdə azalmışdır. Hazırda qorunmayan yerlərdə onlara təsadüf edilmir. Hazırda əsas yayıldığı ərazilər Şirvan və Abşeron Milli Parkı, [[Bəndovan Dövlət Təbiət Yasaqlığı|Bəndovan]] və Korçay Dövlət Təbiət Yasaqlıqlarında (8000 fərddən çox) hesab olunur.
 
[[Xəzər suitisi]] (Phoca caspica) Xəzər dənizində məskunlaşan yeganə dəniz məməlisidir. O, Xəzər dənizinin endemik növü olmaqla, dünyada suitilərin ən xırda növü sayılır (yaşama müddəti – 50 il). 1987-ci ildə aparılan hesablamara görə Xəzər suitisinin populyasiyalarının ümumi sayı 360-400 min baş təşkil edir (Krılov, 1989), Xəzər dənizi su bioresursları üzrə Komissiyanın 2005-ci ildə apardığı hesablamara görə isə onların sayı 375 min başdır. 1996-cı ildə Beynəlxalq Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi Birliyi (IUCN) Xəzər suitilərinin vəziyyəti barədə müzakirə aparmış və Xəzər dənizinin getdikcə çirklənməsini və suitilərin məskəni olan sahil zolağının daralmasını nəzərə alaraq, bu növün statusunu “zəif” növ kimi IUCN qırmızı kitabına daxil etmişdir.
 
Azərbaycanda məskunlaşmış quş növlərindən 20-yə qədərinin adı (qıvrımlələk qutan, çəhrayı qutan, qara leylək, mərmər cürə, dəniz qartalı, məzar qartalı, berkut, turac, dovdaq, bəzgək, sultan toyuğu, ərsindimdik, qızılqaz, qırmızıdöş qaz, fısıldayan qu, kiçik qu, çöçükburun cüllüt, ağquyruq çökükburun, çöl haçaquyruq cüllütü) Azərbaycan Respublikasının «Qırmızı Kitab»ına daxil edilmişdir.
 
[[Çöl qartalı]] Azərbaycanda sayı azalan nadir, köçəri növdür. Köçmə zamanı Xəzərin sahilində və respublikanın başqa aran rayonlarında təsadüf edilir. [[Toğlugötürən]] nəsli kəsilmək üzrə olan, oturaq növdür. Azərbaycanın Böyük və Kiçik Qafqaz və Talış dağları ərazilərində areallaşmışdır.
 
[[Dovdaq]] nadir, qışlayan quş növüdür. Əvvəllər Qızılağac qoruğunda, Acınohur, Muğan və Şirvan çöllərində rast gəlinirdi. Hazırda Kür-Araz ovalığının çöl rayonlarında müşahidə edilir.
 
[[Çəhrayı qutan]]nadir, sayı azalmaqda olan qışlayan növdür. Keçmişdə Azərbaycan ovalıqlarının su hövzələrində geniş yayılmışdır. Ancaq görünür ki, indi olduğu kimi keçmişdə də yuvalamırdılar. Qış mövsümündə Xəzərdə və böyük su hövzələrində, o cümlədən iri su anbarlarında (Mingəçevir, Naxçıvan və s.) rast gəlinir. 1993-1996-cı illərdə Dövlət Ekologiya Komitəsinin apardığı inventarizasiyanın nəticələrinə əsasən 500-550 fərd qeydə alınmışdır. [[Qızılqaz]] nadir, sayı azalmaqda olan, qışlayan və köçəri növdür.
 
[[Xəzər dənizi]]ndə və bütün iri daxili su hövzələrində qışlayır. Ən stabil qışlama yerləri – [[Böyük Qızılağac körfəzi]], [[Abşeron yarımadası]]nın Şıx sahilləri, [[Dəvəçi]] limanı, [[Şirvan qoruğu]], [[Kür]]ün deltasından cənubda, [[Ağgöl]], [[Sarısu]] və [[Kür-Araz düzənliyi]]nin digər iri gölləri. Nadir hallar istisna olmaqla Azərbaycanda yuvalamır. [[1955]]-ci ildə 13 cüt [[Salyan rayonu]]nda [[Ağ-çala gölü]]ndə yuvalayıb. [[1982]]-ci ildə Qızılağac körfəzində kütləvi yuvalaması müşahidə edilmişdir.
 
[[Nərə]], [[ağ balıq]], [[çəki (balıq)|çəki]], [[siyənək]], [[kütüm]], [[ziyad]], [[forel]], Azərbaycanın su hövzələrində rast gəlinən əsas balıq nəvlərinə aidirlər.
 
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Balıqlar aləmi
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Sturgeon.jpg
| miqyas2 = 98
| izah2 = [[Nərə]]
| şəkil3 = Beluga sturgeon.png
| miqyas3 = 220
| izah3 = [[Ağ balıq]]
| şəkil4 = Herringadultkils.jpg
| miqyas4 = 120
| izah4 = [[Siyənək]]
| şəkil5 =Kutum.gif
| miqyas5 = 120
| izah5 = [[Kütüm]]
}}
2010-ci ildə 439,47 milyon ədəd balıq körpələri süni və təbii yolla artırılıb təbii su hövzələrinə buraxılmışdır. O cümlədən: [[nərə]] cinsli-1,522 milyon ədəd, [[qızılbalıq]]-173,61 min ədəd, [[çəkikimilər]]-432,08 milyon ədəd, [[ağ amur]]-5,75 milyon ədəd.
Keçmiş Sovetlər məkanında nərə cinsli balıqların süni artırılması üzrə ilk zavod Neftçala rayonunun Bankə qəsəbəsi yaxınlığında tikilib istifadəyə verilmişdir. Nərə cinsli balıqların süni yolla artırılmasının biotexnologiyası və biotexniki normativləri alimlər tərəfindən məhz bu zavodda hazırlanmış və sonralar digər Xəzəryanı ölkələrdə (Rusiya, Qazaxıstan, İran) inşa edilmiş analojı zavodlarda tətbiq edilmişdir.
 
=== Ekologiya ===
==== İşğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində ekoloji vəziyyət ====
1988-93-cü illər ərzində Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Respublikasının 1,7 milyon hektar ərazisi işğal olunmuşdur.
İşğal olunmuş ərazilərdə 460 növdən çox yabanı ağac və kol bitkiləri bitir.<ref>http://www.eco.gov.az/ekoloji-terror.php İşğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində ekoloji vəziyyə</ref> Bunlardan 70-i endemik növ olub, dünyanın heç bir yerində təbii halda bitmir. [[Qaraçöhrə]], [[ayıfındığı]], [[Araz palıdı]], [[yalanqoz]], [[şərq çinarı]], [[adi nar]], [[meşə üzümü]], [[pirkal]], [[şümşad]], [[eldar şamı]], [[adi xurma]], [[armud|söyüdyarpaq armud]] və s. növ ağaclar işğal olunmuş ərazidə məhv edilərək dünya florasının xəzinəsindən silinmək üzrədir.
 
Eyni zamanda, bu ərazilərdə “Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı”na daxil edilmiş məməlilərin 4, quşların 8, balıqların 1, amfibiya və reptililərin 3, həşəratların 8, bitkilərin isə 27 növü qorunurdu.
 
== Siyasət ==
{{Əsas|Azərbaycanın dövlət quruluşu|Azərbaycan Respublikasının Məhkəmə sistemi|Azərbaycan Respublikasının Prezidenti|Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi}}
Azərbaycan Respublikasının siyasi sistemi milli və tarixi şəraitin xüsusiyyətlərini əks etdirməsi ilə səciyyəvidir. Onun meydana gəlməsində və fəaliyyətində çox müxtəlif amillər rol oynamış və oynamaqdadır. Siyasi sistemin fəaliyyətinin formalaşmasına əhalinin siyasi mədəniyyətinin xüsusiyyətləri mühüm təsir göstərir.
 
Azərbaycan Respublikasının siyasi sisteminin struktur formalaşması əsasən 1995-ci il noyabrın 12-də ölkənin yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi ilə başa çatmış oldu. Konstitusiyaya uyğun olaraq Azərbaycan dövləti demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublika kimi müəyyənləşmişdir. Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi xalqdır. Sərbəst və müstəqil öz müqəddəratını həll etmək və öz idarəetmə formasını müəyyən etmək Azərbaycan xalqının suveren hüququdur. Azərbaycan siyasi sistemində dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi formasına görə prezident üsul-idarəsinə əsaslanan respublika parametrlərinə uyğundur.
 
Hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasında müstəqil şəkildə formalaşan və fəaliyyət göstərən üç hakimiyyət qolu qərarlaşmışdır: qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti. Bu hakimiyyət orqanlarından hər birinin fəaliyyəti Konstitusiya və qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.
 
Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik hakimiyyətini həyata keçirən orqan Milli Məclis, icra hakimiyyətini həyata keçirən Prezident, Məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirən orqan Azərbaycan Respublikasının məhkəmələridir.
 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya ilə müəyyən edilmiş unitarlığı spesifikliyə malikdir. Bu da onun tərkibində Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət hakimiyyəti statusuna malik olmasıdır. Konstitusiyaya görə Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövlətdir. Orada qanunverici hakimiyyəti Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi, icra hakimiyyətini Naxçıvan Muxtar Respublikasının Nazirlər Kabineti, məhkəmə hakimiyyətini Naxçıvan Muxtar Respublikasının məhkəmələri həyata keçirir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında ali vəzifəli şəxs Ali Məclisin sədridir.
 
Azərbaycanın siyasi sistemində yerli özünü idarətmə orqanları olan bələdiyyələr də mühüm yer tutur. Bu institut yeni yaranmasına baxmayaraq böyük perspektivə malikdir.
 
Azərbaycanın siyasi sisteminə də çoxpartiyalılıq, plyuralizm xasdır. Siyasi partiyalar qanunverici və yerli özünü idarəetmə orqanlarında təmsil olunmaq vasitəsi ilə dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsində iştirak etmək imkanına malikdirlər.
 
=== Xarici siyasət ===
{{Əsas|Azərbaycanın xarici siyasəti}}
 
=== İnzibati bölgüsü ===
{{Əsas|Azərbaycanın inzibati bölgüsü|Azərbaycan rayonlarının siyahısı|Azərbaycan şəhərlərinin siyahısı|Bakı|Dağlıq Qarabağ}}
{| class="toccolours" style="margin:0 auto; background:none;"
| style="padding-right:1em;" | <ol>
<li>[[Abşeron rayonu]]</li>
<li>[[Ağdam rayonu]]</li>
<li>[[Ağdaş rayonu]] </li>
<li>[[Ağcabədi rayonu]]</li>
<li>[[Ağstafa rayonu]]</li>
<li>[[Ağsu rayonu]] </li>
<li>[[Astara rayonu]]</li>
<li>[[Babək rayonu]]* </li>
<li>[[Balakən rayonu]]</li>
<li>[[Bərdə rayonu]] </li>
<li>[[Beyləqan rayonu]]</li>
<li>[[Biləsuvar rayonu]] </li>
<li>[[Cəbrayıl rayonu]] </li>
<li>[[Cəlilabad rayonu]] </li>
<li>[[Culfa rayonu]]*</li>
<li>[[Daşkəsən rayonu]]</li>
<li>[[Füzuli rayonu]] </li>
<li>[[Gədəbəy rayonu]]</li>
<li>[[Goranboy rayonu]]</li>
<li>[[Göyçay rayonu]] </li>
<li>[[Göygöl rayonu]]</li>
<li>[[Hacıqabul rayonu]]</li>
<li>[[Xaçmaz rayonu]]</li>
<li>[[Xızı rayonu]]</li>
<li>[[Xocalı rayonu]] </li>
<li>[[Xocavənd rayonu]] </li>
<li>[[İmişli rayonu]] </li>
<li>[[İsmayıllı rayonu]] </li>
<li>[[Kəlbəcər rayonu]] </li>
<li> [[Kəngərli rayonu]]*</li>
<li>''([[Qıvraq |Qıvraq qəsəbəsi]])''**</li>
<li>[[Kürdəmir rayonu]]</li>
<li>[[Qəbələ rayonu]]</li>
<li>[[Qax rayonu]]</li>
<li>[[Qazax rayonu]] </li>
<li></li>
</ol>
| style="background:#FFF; padding:0 1em;" class="toccolours"|'''Rayonlar:'''<br />{{Azərbaycan rayon/adm|Şəkil=Azerbaijan, administrative divisions - de - colored.svg|Miqyas=center{{!}}650px|Alt=Azerbaijan, administrative divisions - de - colored.svg}}<br />'''İnzibati mərkəzlər:'''<br />{{Azərbaycanın yaşayış məntəqələri}} <br />
'''*''' [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan Muxtar Respublikasının]] şəhər və rayonları
 
'''**''' Qeyd olunmuş rayonlardan başqa bütün rayon mərkəzləri eyni adlı şəhərlərdir
| <ol start="34">
<li>[[Qobustan rayonu]] </li>
<li>[[Quba rayonu]] </li>
<li>[[Qubadlı rayonu]]</li>
<li>[[Qusar rayonu]]</li>
<li>[[Laçın rayonu]]</li>
<li>[[Lənkəran rayonu]] </li>
<li>[[Lerik rayonu]]</li>
<li>[[Masallı rayonu]]</li>
<li>[[Neftçala rayonu]] </li>
<li>[[Oğuz rayonu]]</li>
<li>[[Ordubad rayonu]]*</li>
<li>[[Saatlı rayonu]] </li>
<li>[[Sabirabad rayonu]]</li>
<li>[[Sədərək rayonu]]*</li>
<li>[[Salyan rayonu]]</li>
<li>[[Samux rayonu]]</li>
<li>[[Şabran rayonu]]</li>
<li>[[Şahbuz rayonu]]*</li>
<li>[[Şəki rayonu]] </li>
<li>[[Şamaxı rayonu]]</li>
<li>[[Şəmkir rayonu]] </li>
<li>[[Şərur rayonu]]*</li>
<li>[[Şuşa rayonu]] </li>
<li>[[Siyəzən rayonu]] </li>
<li>[[Tərtər rayonu]] </li>
<li>[[Tovuz rayonu]]</li>
<li>[[Ucar rayonu]] </li>
<li>[[Yardımlı rayonu]]</li>
<li>[[Yevlax rayonu]]</li>
<li>[[Zəngilan rayonu]]</li>
<li>[[Zaqatala rayonu]]</li>
<li>[[Zərdab rayonu]]</li>
</ol>
 
|}
 
[[Azərbaycan Respublikası]]nın ərazisi – 86,6 min km² (11,5% meşələr, 1,6% su hövzələri, 50,0% becərilən torpaqlar, o cümlədən 27,0% otlaqlar, 36,9% sair torpaqlar) təşkil edir.
 
Ölkə 39° 24', 41° 54' şimal en dairələri arasında və 44° 46', 50° 45' şərq uzunluğunda, paytaxt [[Bakı]] 40° paralel üzərində yerləşir.
 
Sərhədlərinin ümumi uzunluğu 3489 kilometrdir. Bunun 825 kilometri su sərhəddidir. Cənubdan [[İran]]-la 765 km, [[Türkiyə]] ilə 13 km (bəzi məlumatlarda 13 və ya 11 km.), şimaldan [[Rusiya]] ilə 391 km, şimali-qərbdən [[Gürcüstan]] ilə 471 km, qərbdən [[Ermənistan]] ilə 1027 km həmsərhəddir. Sahil xəttinin uzunluğu – 713 km, [[Bakı]]dan şimal qütbünə qədər olan məsafə 5550 km, [[ekvator]]a qədər olan məsafə isə 4440 km-dir. Azərbaycan Respublikası [[Cənubi Qafqaz]]ın şərq hissəsində, [[Xəzər dənizi]]nin qərbi sahilində yerləşir.
 
Dəniz səviyyəsindən ən ucqar nöqtə [[Bazardüzü]] (4466 m.), ən aşağı nöqtə isə (-28 m.) [[Neftçala]] rayonu ərazisindədir. Orta yüksəklik 657 m-dir.
 
== Ordu ==
{{Əsas|Azərbaycan Silahlı Qüvvələri}}
[[Şəkil:Flotaze13.jpg|thumbnail|left|[[Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələri]] Bakıda hərbi parad zamanı.]]
[[Şəkil:Special forces azerbaijan.png|thumbnail|right|[[Azərbaycan Respublikası Daxili Qoşunları]] Bakıda hərbi parad zamanı.]]
[[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]] — [[Azərbaycan Quru Qoşunları]], [[Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri]] və [[Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələri]]ndən ibarətdir.
 
ABŞ-ın “Global Firepower” araşdırmasına görə, Azərbaycan Silahlı Qüvvələri dünyada 50-ci, [[Cənubi Qafqaz]]da isə ən güclü və hazırlıqlı ordudur.<ref>[http://www.ocaq.tv/az-rbaycan-ordusu-dunyada-50-ci-yerd-dir/3597/ Azərbaycan ordusu dünyada 50-ci yerdədir]</ref><ref>[http://www.azadliq.info/xeberler/358-xeber/59526-azrbaycan-ordusu-gueclueduermue.html Azərbaycan ordusu güclüdürmü?]</ref>
 
[[2003]]-cü ildə Azərbaycanın hərbi büdcəsi 135 milyon ABŞ dolları olduğu halda, 2010-cu ildə 2,7 milyard ABŞ dolları, 2011-ci ildə 3,413 milyard ABŞ dolları, 2012-ci ildə 3,474 milyard ABŞ dolları, 2013-ci ildə 3,7 milyard ABŞ dolları təşkil edir.
 
Azərbaycan Silahlı Qüvvələri [[1994]]-cü ildən [[NATO]] ilə Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramı çərçivəsində əməkdaşlıq edir, bundan başqa Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin bir sıra xarici dövlətlərlə də əlaqələri var.
 
[[Azərbaycan Respublikası Müdafiə Sənayesi Nazirliyi]] kiçik silah, artilleriya sistemləri, tanklar, aviasiya bombaları, pilotsuz nəqliyyat vasitələri, müxtəlif hərbi nəqliyyat vasitələri, hərbi təyyarələr və vertolyotlar istehsal edir. Azərbaycanda istehsal olunan [[İstiqlal (snayper tüfəngi)|İstiqlal]] [[snayper tüfəngi]] NATO standartlarına uyğundur və [[Türkiyə]], [[Pakistan]] və [[İordaniya]] kimi ölkələrdə istifadə olunur.<ref>[https://books.google.co.uk/books?id=gBGlAwAAQBAJ&pg=PA203&lpg=PA203&dq=azerbaijan+istiglal+jordan++turkey+pakistan&source=bl&ots=L13NliWGZ4&sig=Xatqf8W7PII6I7eF82L7LKWge3o&hl=en&sa=X&ei=im_jVPiiIMXf7Aaq_4DABA&ved=0CC4Q6AEwAg#v=onepage&q=azerbaijan%20istiglal%20jordan%20%20turkey%20pakistan&f=false Robert Stirling: Special Forces Sniper Skills]</ref>
 
== İqtisadiyyat ==
{{Əsas|Azərbaycan iqtisadiyyatı|Azərbaycanın iqtisadi rayonları}}
Azərbaycan on [[Azərbaycanın iqtisadi rayonları|iqtisadi rayonlar]]dan ibarətdir. 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra, Azərbaycan [[Beynəlxalq Valyuta Fondu]], [[Dünya Bankı]], [[Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı]], [[İslam İnkişaf Bankı]] və [[Asiya İnkişaf Bankı]]nın üzvü olmuşdur.<ref name="AZE">{{cite web| title =Azerbaijan – General Information | publisher = Heydar Aliyev Foundation| url = http://www.azerbaijan.az/_Economy/_GeneralInfo/_generalInfo_e.html| accessdate = 2007-05-22| archiveurl= //web.archive.org/web/20070505020428/http://www.azerbaijan.az/_Economy/_GeneralInfo/_generalInfo_e.html| archivedate= 5 May 2007 | deadurl= no}}</ref> Azərbaycanın bank sistemi [[Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı]], kommersiya bankları və bank olmayan kredit təşkilatlarından ibarətdir. 1992-ci ildən Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı [[Azərbaycan manatı]]nı tədavülə buraxır və bütün kommersiya banklarlarına nəzarət edir.
 
Azərbaycan sürətlə inkişaf edən enerji sektorununa görə [[Holland sindromu]]nun bəzi əlamətləri göstərir.<ref>[http://www.eurasianet.org/node/64042 Azerbaijan: Baku Hedging its Economic Bets]</ref> Holland sindromu Azərbaycanda inflyasiyaya səbəb olur və qeyri-enerji ixracı daha bahalı edir.<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/1998/09/rosenber.htm Dealing with Azerbaijan's Oil Boom]</ref>
 
=== Enerji ===
{{Əsas|Azərbaycanda enerji|Azərbaycanda neft sənayesi|Azərbaycanda təbii qaz}}
[[Şəkil:Oil pump in Baku.jpg|thumbnail|Bakıda mancanaq dəzgahı]]
Azərbaycanın üçdə ikisi neft və təbii qazla zəngindir.<ref>[http://www.azerbaijan.az/_Geography/_GeneralInfo/_generalInfo_e.html GENERAL INFORMATION ON NATURE OF AZERBAIJAN ]</ref> Ən çox neft və qaz yataqları [[Abşeron yarımadası]]nda, Xəzər dənizinin şelf zonasında, Bakı və Abşeron arxipelaqlarındadır.<ref name=energy>[http://www.azerbaijan.az/_Geography/_GeneralInfo/_generalInfo_a.html AZƏRBAYCANIN TƏBİƏTİ HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT]</ref> 1994-cü ilin sentyabrın 20-də Bakıda dünyanın 11 ən iri neft şirkəti ilə [[Əsrin müqaviləsi]] bağlanmışdır.<ref>[http://www.azerbaijans.com/content_775_en.html Contract of the Century]</ref><ref>[http://en.apa.az/xeber_azerbaijan_celebrates_20th_anniversary_o_216628.html Azerbaijan celebrates 20th anniversary of “Contract of the Century”]</ref>
 
Azərbaycanın [[Kiçik Qafqaz]] hissəsində [[filiz]] yataqları daha çoxdur.<ref name=energy/> Burada [[dəmir]], [[manqan]], [[titan]], [[xromit]], [[mis]], [[kobalt]], [[polimetal]], [[sürmə]], [[qızıl]], [[gümüş]], [[moliben]] və digər yataqlar mövcuddur.<ref name=energy/> Ən iri dəmir filizi yatağı [[Daşkəsən]]də yerləşir.<ref name=energy/>
 
Qeyri-filiz faydalı qazıntılardan Qobustan, Abşeron, Tovuz əhəng daşları, Şahtaxtı, Kəlbəcər travetin daşları, Daşkəsən mərməri, Yuxarı Ağcakənd gipsi, Hacıvəli kvas qumları böyük təsərrüfat əhəmiyyəti kəsb edir.<ref name=energy/>
 
[[ARDNŞ]]-nin alt şirkəti olan Azəriqaz, 2021-ci ilə kimi ölkənin tam qazlaşdırmasını təmin etmək niyyətindədir.<ref>{{cite web|url=http://abc.az/eng/news_13_02_2010_42618.html |title=SOCAR plans to completed full gasification of Azerbaijan only by 2021 |publisher=Azerbaijan Business Center |accessdate=6 June 2010}}</ref>
 
=== Kənd təsərrüfatı ===
{{Əsas|Azərbaycanda kənd təsərrüfatı|Azərbaycanda pambıqçılıq|Azərbaycanda şərabçılıq}}
Azərbaycan iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı enerji və tikinti sahələrindən sonra üçüncü ən iri sahə olmaqla iş yerləri ilə təminatda ən böyük pay sahibidir.<ref>[http://azerbaijan.az/_Economy/_Agriculture/_agriculture_a.html Agriculture in Azerbaijan]</ref> Azərbaycanın 54.9% yararlı torpaqlardan ibarətdir.<ref>[http://azerbaijan.az/_GeneralInfo/_Square/_square_a.html AZƏRBAYCANIN ƏRAZİSİ ]</ref> [[Azərbaycanda pambıqçılıq]] aparıcı sahələrindən biri olsa da, hazırda bu sahə aqrar islahatından sonra tənəzzülə uğrayıb.<ref>[http://www.azadliq.info/qtisadiyyat/332-qtsadyyat1/33419-pambqclq-niy-batr.html Pambıqçılıq niyə batır?]</ref><ref>[http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=223706 Azərbaycanda pambıqçılıq inkişaf etmir (VİDEO)]</ref>
 
Əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, aqrar sahədə ixrac potensialının artırılması məqsədi ilə ölkədə müasir aqroparklar və iri fermer təsərrüfatları təşkil edilir.<ref name=kend>[http://az.trend.az/azerbaijan/politics/2352354.html 2015-ci il Azərbaycanda "Kənd təsərrüfatı ili" elan edildi]</ref> 2015-ci il [[Oxfam]] təşkilatının ərzağın bolluğu, keyfiyyəti və əhalinin ərzaq almaq imkanlarına görə tərtib olunmuş indeksində, Azərbaycan 125 ölkə arasında 91-ci yeri tutub.<ref>[http://www.azadliq.org/content/article/25233012.html Hollandiya ərzağın bolluğuna və keyfiyyətinə görə dünyada birinci ölkədir]</ref>
 
1970-ci illərində [[Azərbaycanda şərabçılıq]] sahəsi tam gücü ilə inkişaf edərək müstəqil və dinamik inkişaf edən sahəyə çevrilmişdir.<ref>[http://www.biznesinfo.az/observer/dossier/params/ln/az/article/47986 Şərabçılıq biznesi: “uzunmüddətli perspektivə” malik mənfəət]</ref> 2011-ci ildə ölkədə istehsal olunan əmtəəlik [[şərab]] 693 min dekalitr təşkil edib.<ref>[http://news.day.az/society/408364.html Azərbaycanda şərabçılıq inkişaf edir]</ref>
 
Azərbaycanın [[balıqçılıq]] sektoru kiçik olsa da, inkişaf etməkdə olan bir sektordur.<ref>[http://adau.edu.az/view.php?lang=az&menu=22&id=1868 Qapalı balıq yetişdirmə laboratoriyası]</ref> 2012-ci ildə Azərbaycanda balıqçılıq təsərrüfatları və fiziki şəxslər tərəfindən 182,3 mln. manat dəyərində 50,6 min ton balıq ovlanıb.<ref>[http://www.mediainfo.az/hadise/13393 Ötən il Azərbaycanda 51 min ton balıq ovlanıb]</ref>
 
=== Turizm ===
{{Əsas|Azərbaycanda turizm}}
[[Şəkil:Shahdag01.jpg|thumbnail|[[Şahdağ Qış-Yay Turizm Kompleksi]] ölkənin ən böyük qış kurortudur.]]
[[Turizm]] ölkə iqtisadiyyatının mühüm hissəsidir. Azərbaycan 1980-ci ildə tanınmış turizm məkanı idi. Lakin, 1990-cı illərdə Sovet İttifaqının dağılması və Qarabağ müharibəsi, turizm sənayesi və Azərbaycanın turistik imicinə ziyan vurdu.<ref>[http://www.osce.org/baku/27857 Rapid Tourism Assessment for the Azerbaijan Tourism Sector Development Program]</ref>
 
Ancaq 2000-ci illərin sonunda turizm sektorunda bərpa başladı və ölkədə turist səfərləri artmağa başladı.<ref>[http://www.azadliq.org/content/article/388501.html Azərbaycan Qarabağın turizm imkanlarını təbliğ edir]</ref> Son illərdə, Azərbaycan dini, spa və sağlamlıq turizmi üçün tanınmış məkanı olmuşdur.<ref>[http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav081307.shtml Azerbaijan: Baku Boom Has Yet to Hit Regions]</ref> Qış zamanı, [[Şahdağ Qış-Yay Turizm Kompleksi]] yerli əhalinin və turistlərin böyük marağına səbəb olur.<ref>[http://neftalan.com/2014/01/06/bayram-t%C9%99tilind%C9%99-on-minl%C9%99rl%C9%99-insan-bolg%C9%99l%C9%99rd%C9%99ki-turizm-m%C9%99kanlarina-axisdi/ Bayram tətilində on minlərlə insan bölgələrdəki turizm məkanlarına axışdı]</ref>
 
Azərbaycan hökuməti ölkəni elit turizm məkanına çevirmək üçün xeyli siyasi və maliyyə resursları yatırıb.<ref>[http://az.trend.az/azerbaijan/society/2330393.html Azərbaycanı gizli mirvariyə bənzətdi...]</ref> Bu tədbirlər [[Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]] tərəfindən tənzimlənir.
 
=== Nəqliyyat ===
{{Əsas|Azərbaycanda nəqliyyat|Azərbaycanda dəmiryolu}}
Azərbaycan dünyada strateji yeri, [[İpək Yolu]] və cənub-şimal dəhlizi kimi proektlərdə mühüm rol oynamasına və ölkə iqtisadiyyatı üçün nəqliyyat sektorunun strateji əhəmiyyətini vurğulayır.<ref>[http://bizimyol.info/news/32806.html Azərbaycanın Uzaq Şərqlə yaxın əlaqələri]</ref><ref>[http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=30140 Böyük Britaniyanın enerji naziri Azərbaycana gəlir]</ref> Ölkədə nəqliyyat sektoruna dəmir yolu, avtomobil, aviasiya və dəniz nəqliyyatı daxildir.
 
2003-cü ildə Azərbaycan hökuməti [[Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat Nazirliyi]] yaratmış və ölkə [[Vyana konvensiyası]]nın yol hərəkəti üzrə üzvü olmuşdur.<ref>[http://cracowrent.pl/uploads/pliki/CP_Vienna_convention.pdf Viana convention members]</ref> Bu baxımdan nəqliyyat şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi inkişafı ölkə üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır.<ref>[http://azregionaldevelopment.az/az/analytics/654-yeni-m601rh601l601d601-regionlar305n.html Yeni mərhələdə regionların sosial-iqtisadi inkişaf problemləri]</ref> 2009-2014 illəri arası ölkənin nəqliyyat sektoruna cəlb edilmiş investisiyaların həcmi iqtisadiyyatın bütün sahələrinə yönəldilmiş investisiyaların 20 faizini təşkil etmişdir.<ref>[http://www.bbc.co.uk/azeri/azerbaijan/2014/10/141017_baku_tbilisi_qars Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryol xətti "2015-ci ildə işə düşəcək"]</ref>
 
2010-cu ilə görə, Azərbaycanda 35 [[hava limanı]] və bir heliport fəaliyyət göstərir.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html Azerbaijan on CIA Factbook]</ref> 2015-ci ildə, [[Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xətti]]nin tikilməsi, şərqdə Çin və Qazaxıstan dəmir yolunu birləşdirmək vasitəsilə Asiya və Avropa arasında nəqliyyatı təmin etməsi gözlənilir.<ref>[http://news.milli.az/economy/1363.html Ziya Məmmədov: "Qazaxıstan və Çin Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolunun inşasına böyük maraq göstərir"]</ref>
 
=== Elm və texnologiya ===
{{Əsas|Azərbaycanda telekommunikasiya|Azərbaycan Milli Aerokosmik Agentliyi}}
[[MDB]] ölkələri arasında ilk dəfə Azərbaycanda sabit telefon şəbəkəsi tam elektronlaşdırılmış və ölkənin bütün yaşayış məntəqələri telefonlaşdırılmışdır.<ref name=texnostrat>[http://president.az/articles/11312 Azərbaycan Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inkişafına dair 2014-2020-ci illər üçün MİLLİ STRATEGİYA]</ref> Azərbaycanın bütün rayon mərkəzləri magistral fiber-optik telekommunikasiya şəbəkəsinə qoşulmuşdur.<ref name=texnostrat/> Son illərdə ölkədə mobil şəbəkə genişləndirilmişdir.<ref name=texnostrat/> Azərbaycanda mövcud olan üç mobil operator tərəfindən müasir [[3G]] xidmətləri göstərilir.<ref name=texnostrat/> 2012-ci ildən ölkədə [[4G]] texnologiyasının da tətbiqinə başlanılmışdır.<ref name=texnostrat/> Ölkədə hər 100 nəfərə 110 mobil abunəçi düşür.<ref name=texnostrat/>
 
Azərbaycanda dörd [[GSM]] operatoru və bir [[CDMA]] fəaliyyət göstərir: [[Azercell]], [[Bakcell]], [[Nar Mobile]] və [[Naxtel]].<ref>[http://wsemir.com/texnologia/mobil-xeberler/23425-naxtel-gsm-tezliklerinden-istifade-etmek-uchun-lisenziya-almaga-hazirlashir.html "Naxtel" GSM tezliklərindən istifadə etmək üçün lisenziya almağa hazırlaşır]</ref>
 
Azərbaycanın böyük və davamlı inkişaf edən [[internet]] sektoru var. 2013-cü ilin nəticələrinə görə Azərbaycan əhalisinin 70%-i internet istifadəçisidir, o cümlədən onların 50%-i genişzolaqlı internet istifadəçisidir.<ref name=texnostrat/>
 
2013-cü il fevralın 8-də Azərbaycan Respublikasının ilk telekommunikasiya peyki “[[Azerspace-1]]” orbitə çıxarılmışdır, və bu Azərbaycanın müstəqillik dövründə əldə etdiyi ən yüksək texniki nailiyyətlərdəndir.<ref>{{cite web|title=Azerbaijan signs deal with Arianespace to launch satellite|url=http://www.space-travel.com/reports/Azerbaijan_signs_deal_with_Arianespace_to_launch_satellite_999.html|publisher=Space Travel|accessdate=5 November 2010| archiveurl= //web.archive.org/web/20101106142156/http://www.space-travel.com/reports/Azerbaijan_signs_deal_with_Arianespace_to_launch_satellite_999.html| archivedate= 6 November 2010 | deadurl= no}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.satellitetoday.com/st/headlines/Orbital-Contracted-to-Build-Azerbaijans-First-Satellite_34220.html |title=Orbital Contracted to Build Azerbaijan's First Satellite |publisher=SatelliteToday |date=28 November 2010|accessdate=1 April 2011| archiveurl= //web.archive.org/web/20110510101859/http://www.satellitetoday.com/st/headlines/Orbital-Contracted-to-Build-Azerbaijans-First-Satellite_34220.html| archivedate= 10 May 2011 | deadurl= no}}</ref> Avropa, Yaxın Şərq, Orta Asiya və Afrika ölkələrinə telekommunikasiya, internet, televiziya-radio yayımı xidmətləri göstərməyə imkan verən peykin artıq kommersiya istismarına başlanılmışdır və o, yaradılmış infrastruktur vasitəsilə [[Azərbaycan Milli Aerokosmik Agentliyi]] tərəfindən idarə olunur.<ref>{{cite web|title=Arianespace signs deal to launch Azerbaijani satellite|url=http://www.news.az/articles/tech/26038|publisher=News.Az|accessdate=5 November 2010| archiveurl= //web.archive.org/web/20101108155851/http://www.news.az/articles/tech/26038| archivedate= 8 November 2010 | deadurl= no}}</ref>
 
[[XXI əsr]]də Azərbaycanın tanınmış geodinamika və geofizika alimləri bir sıra olmuşdur, onlardan xüsusən [[Elçin Xəlilov]] 50-dən çox ixtiranın, o cümlədən, 7 PST (Cenevrə), 1 Avropatent və 5 Avrasiya patenti və 40-dan artıq ölkənin milli patentlərinin və bir elmi kəşfin müəllifi olmuşdur.<ref>[http://www.anl.az/down/meqale/525/2014/aprel/365904.htm Professor Elçin Xəlilovun 55 yaşı tamam olur]</ref>
 
== Əhali ==
{{Əsas|Azərbaycan əhalisi|Azərbaycanlılar}}
 
[[2014]]-ci il yanvar ayına olan rəsmi məlumata əsasən Azərbaycan Respublikasının əhalisinin sayı 9,477,100 nəfər təşkil edir.<ref>[http://musavat.com/news/olke/azerbaycan-ehalisi-9-milyon-477-min-nefere-chatib_181382.html Azərbaycan əhalisi 9 milyon 477 min nəfərə çatıb]</ref> Əhalinin 53,1 %-ni şəhər, 46,9 %-ni isə kənd sakinləri təşkil edir. O cümlədən, əhalinin 51 %-ni (4,674,150 nəfər) qadınlar, 49 %-ni (4,490,850 nəfər) kişilər təşkil edir.<ref name="SEX">{{cite web| last = | first = | authorlink = | title =Population | work = | publisher = Azerbaijan Gender Information Center| url = http://www.gender-az.org/shablon_en.shtml?doc/en/about/country| format =| doi = | accessdate = 2007-05-27 |archiveurl = //web.archive.org/web/20070510154101/http://gender-az.org/shablon_en.shtml?doc/en/about/country |archivedate = 10 May 2007}}</ref> 201
 
2009-cu il siyahıyaalınması məlumatlarına əsasən Azərbaycan əhalisinin 91,6%-ni [[azərbaycanlılar]], 2,0%-ni [[ləzgilər]], 1,3%-ni [[ruslar]], 1,3%-ni [[talışlar]], 1,3%-ni [[ermənilər]], 2,5%-ni isə digər etnik qruplar təşkil edir.<ref name="Azstat">Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: [http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Population by ethnic groups – by population census (Etnik qrupların əhalisi – əhalinin siyahıyaalınması üzrə)]. {{en}}</ref> Azərbaycanda ermənilərin az qala hamısı, Ermənistan tərəfindən işğal edilən Azərbaycan ərazilərində ([[Dağlıq Qarabağ]] və [[Qarabağın ətrafında Ermənistan nəzarətindəki Azərbaycan əraziləri|ona bitişik rayonlar]]) məskunlaşmışdır.
{{Dairəvi diaqramm
|yeri = right
|miqyas =250px
|başlıq = Azərbaycan əhalisinin milli tərkibi (2009)
|other = Qalanları
|şərh1 = [[azərbaycanlılar]]
|dəyər1 = 91.6
|rəng1 = blue
|şərh2 = [[ləzgilər]]
|dəyər2 = 2.0
|rəng2 = aqua
|şərh3 = [[ruslar]]
|dəyər3 = 1.3
|rəng3 = red
|şərh4 = [[talışlar]]
|dəyər4 = 1.3
|rəng4 = green
|şərh5 = [[ermənilər]]
|dəyər5 = 1.3
|rəng5 = yellow
}}
=== Urbanizasiya ===
{{Əsas|Azərbaycan şəhərləri}}
Azərbaycanda 66 rayon, 77 şəhər, 13 şəhər rayonu, 257 qəsəbə, 1719 kənd ərazi dairəsi və 4260 kənd yaşayış məntəqəsi var.<ref>[http://www.gender-az.org/index_az.shtml?id_doc=1824 Demoqrafik göstəricilər]</ref>
{{Clear}}
 
=== Dil ===
{{Əsas|Azərbaycan dili}}
[[Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası]]nın I bölmə, II fəsil, XXI maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir.<ref name="Konstitusiya">[http://www.meclis.gov.az/?/az/topcontent/2 Konstitusiya – '''Milli Məclis'''] — yoxlanılıb: 27.11.2014</ref> 13-22 aprel 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən siyahıyaalınma tarixində Azərbaycan Respublikası əhalisinin 8.253.196<ref name="Population by language, sex and urban/rural residence">United Nations Statistics Division: Demographic and Social Topics: Population: Statistics: Demographic Yearbook: Introduction: United Nations Demographic Yearbook: Statistics: Population Censuses' Datasets (1995 - Present): Ethnocultural characteristics: [http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode:27 Population by language, sex and urban/rural residence]. Select filters: Country or Area—>Azerbaijan, Year—>2009, Area—>Total+Urban+Rural, Sex—>Both Sexes+Male+Female, Apply Filters.</ref> nəfərinin, yəni 8.922.447 nəfər olan de-yuri əhalinin 92.50%-inin ana dili Azərbaycan dilidir, həmçinin etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün əhalinin 98.60%-i Azərbaycan dilində sərbəst danışa bilir.
 
[[Azərbaycan dili]] [[İran]] İslam Respublikasında [[Cənubi Azərbaycan]]da yaşayan 40 milyon Azərbaycanlının da ana dilidir. Beləliklə, yer üzündə hazırda Azərbaycan dilində danışan 40 milyondan çox adam yaşayır.
 
[[Azərbaycan dili]]nin fonem tərkibində 9 [[sait]] və 25 [[samit]] vardır.<ref>Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Qulluğu məsələləri üzrə Komissiya: [http://dqmk.az/aze/index.php?option=com_content&view=article&id=2292%3Aazrbaycan-dili&catid=99%3Ayazlar&lang=az Azərbaycan dili]</ref> Bu 34 [[fonem]] [[Azərbaycan əlifbası]]nda 32 hərflə işarə edilir. Hazırda Azərbaycanda [[latın qrafikası]] əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbasından istifadə edilir.
 
=== Din ===
{{Əsas|Azərbaycanda din|Azərbaycanda İslam}}
[[Şəkil:Bibi Heybat Mosque Baku 1.jpg|thumbnail|[[Bibiheybət məscidi]]]]
Azərbaycanda müxtəlif dini konfessiyalar fəaliyyət göstərir. Ən geniş yayılmış din [[islam]]dır. Azərbaycanlıların 95%-i [[müsəlman]]dır, ondan 85%-i [[şiə]], 15%-i [[sünni]] məzhəbinə məxsusdur.<ref>[http://meydan-plus.com/din/1721-eyxlislamdan-snni-i-statistikas.html ŞEYXÜLISLAMDAN SÜNNI-ŞIƏ STATISTIKASI...]</ref><ref name="Preslib.az">Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi. Prezident Kitabxanası: [http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan – Presidential Library – Religion (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi – Prezident Kitabxanası – Din)]. {{en}}</ref><ref>[http://www.pewforum.org/files/2009/10/Muslimpopulation.pdf Mapping the Muslim population] {{en}}</ref> Konstitusiyanın 48-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan [[dünyəvi dövlət]]dir və dini azadlığı təmin edir.
 
Digər dini azlıqlar olan [[Xristianlıq|xristianlar]]ın əksəriyyəti [[Rus Pravoslav Kilsəsi|rus pravoslav]], [[Gürcü Ortodoks Kilsəsi|gürcü pravoslav]] və [[Erməni Qriqorian Kilsəsi]]nə məxsusdur (Erməni Qriqorian Kilsəsi, Ermənistan tərəfindən işğal edilən Azərbaycan ərazilərində fəaldır).<ref name="PEW">[http://www.pewforum.org/interactives/global-christianity/#/Azerbaijan,ALL Global Christianity:Azerbaijan]</ref> Digər xristian məzhəbləri [[Lüteranlıq]], [[Baptizm]] və [[Molokanlar]]dır.<ref>[http://www.keston.org.uk/kns/2002/020409AZ.htm FACTFILE - AZERBAIJAN: 125 Religious Groups Reregistered.]</ref> Xristianlar əhalinin 3,1%-ni təşkil edir.<ref name="PEW"/> [[İudaizm|Yəhudilərin]] çoxu [[dağ yəhudiləri]] və [[əşkinazi yəhudiləri]]dir.<ref name="Preslib.az"/> Azərbaycanda [[Bəhailik]], [[Hare Krişna]] və [[Yehovanın Şahidləri]] icmaları, eləcə də digər dini icmalar fəaliyyət göstərir.<ref name="Preslib.az"/>
 
Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti atəşpərəstlik, yəni [[Zərdüştlük]] dininə sitayiş etsədə,<ref>Meena Iyer, ''Faith & philosophy of Zoroastrianism'' (2009), p.323: Excerpt: "At the city of Baku in former Iranian province of Arran, today known as the republic of Azerbaijan, on the shore of the Caspian Sea, there was for a long time a very old fire-temple.."</ref> [[Atəşgah]] məbədi səyahətçilərə görə, Bakıda min ildən çox [[Hinduizm|Hindu]] zəvvarları üçün səfər yeri olmuşdur.<ref name=scott>Scott Cameron Levi "The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550–1900", BRILL, 2002, ISBN 978-90-04-12320-5,p. 129</ref>
 
=== Təhsil ===
{{Əsas|Azərbaycanda təhsil}}
1999-cu ildə «Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində İslahat Proqramı» təsdiq olunduqdan sonra bütün təhsil sistemində, o cümlədən ali təhsil pilləsində islahatlar sistemli xarakter alıb.<ref>[http://www.azerbaijans.com/content_1729_az.html Azərbaycanda təhsil islahatları]</ref> Həmin proqram əsasında digər pillələrdə olduğu kimi, ali təhsildə də struktur dəyişiklikləri aparılıb, müəssisələrin şəbəkəsi optimallaşdırılıb, mütəxəssis hazırlığının strukturuna yeni ixtisaslar əlavə olunub.
 
Azərbaycanda ümumi orta [[məktəb]] [[təhsil]]i üç pillədən - ibtidai, ümumi orta və tam orta təhsildən ibarətdir və ümumi orta məktəb təhsili altı yaşdan başlanır. Ümumi orta məktəb təhsili müvafiq təhsil proqramları ([[kurikulum]]ları) əsasında həyata keçirilir. Ölkədə ümumi orta məktəb təhsili əsasən ümumtəhsil məktəblərində, xüsusi təmayüllü təhsil müəssisələrində, gimnaziya, [[lisey]], ilk və orta peşə-ixtisas məktəblərində, habelə [[kollec]] və [[ali təhsil]] müəssisələrinin nəzdində yaradılan məktəblərdə həyata keçirilir.
 
== Mədəniyyət ==
{{əsas|Azərbaycan mədəniyyəti}}
 
=== Musiqi ===
{{əsas|Azərbaycan musiqisi}}
[[Azərbaycan mədəniyyəti]]nin bir qolu olub, Azərbaycan milli folklorunu təmsil edən, xalq və ya ayrı-ayrı azərbaycanlı bəstəkarlar tərəfindən yaradılmış müxtəlif janrlı musiqi. Azərbaycan musiqisi çox əsrlik inkişaf yolu keçmişdir. Onun kökləri əsrlərin dərinliklərinə gedib çıxır. Çox qədim zamanlardan – [[Qobustan]]da qayaüstü rəsmlərdən (yallı-rəqs) – başlayaraq Azərbaycanda melodiya və ritm zənginliyi ilə fərqlənən çoxlu sayda mahnılar, müxtəlif rəqslər, çobanların tütəkdə çaldığı havalar səslənir.
[[Şəkil:Üzeyir Hacıbəyov6.gif|thumb|left|200px|[[Üzeyir Hacıbəyov]]]]
Azərbaycanın musiqi yaradıcılığı nəsildən-nəslə ötürülərək inkişaf etmiş, təkmilləşmiş, həyat dairəsi genişlənmiş, yeni-yeni janrları mənimsəmiş və zənginləşmişdir. Keçmişin klassik musiqi sərvəti olan [[muğam]]lar milli musiqi mədəniyyətimizin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Xanəndələr və sazəndələrin yaradıcılığında zəngin klassik irsimiz olan muğamlar inkişaf edərək bu gün yüksək nümunələri ilə yaşayır.
 
Azərbaycan musiqi sənəti tarixinə çoxlu görkəmli muğam ustaları – ifaçılar daxildir. Onlar XIX əsrin görkəmli incəsənət ustalarından Səttar, Hacı Hüsü – şöhrət qazanmış, muğam məktəbi yaratmışlar. XIX əsrin görkəmli incəsənət ustalarından [[Səttar]]ın, [[Hacı Hüsü]]nün, tarzən [[Sadıqcan]]ın və b.-nın, əsrimizin əvvəllərində isə [[Cabbar Qaryağdıoğlu]]nun, [[Məşədi Cəmil Əmirov]]un, [[Seyid Şuşinski]]nin, [[Keçəçi oğlu Məhəmməd]], [[Məşədi Məmməd Fərzəliyev]], [[İslam Abdullayev]] və b. adların xüsusi qeyd olunmalıdır.
 
[[Xan Şuşinski]], [[Zülfü Adıgözəlov]], [[Haşım Kələntərli]], [[Hüseynqulu Sarabski]], [[Həqiqət Rzayeva]], [[Fatma Muxtarova]] və başqaları XX əsrin əvvəllərində yaranmış məşhur müğənnilərdir. Bu dövrdə muğam üzrə instrumental ifaçılardan [[Qurban Pirimov]], [[Mənsur Mənsurov]], [[Əhməd Bakıxanov]], [[Bəhram Mənsurov]] və b.-nın adları da şöhrət qazanmışdır.
 
XX əsr Azərbaycan musiqisinin tarixində mühüm, əlamətdar bir mərhələdir. Məhz bu dövrdə ölkəmizdə yüksək peşəkarlığı ilə, orijinal musiqi üslubu ilə seçilən bəstəkarlıq məktəbi yaranmışdır. Azərbaycan musiqisi dünya professional musiqi mədəniyyətinin ümumi sisteminə qovuşur, Azərbaycan bəstəkarları və ifaçıları dünya musisinin səviyyəsinə qalxmışlar.
Yeni təmayüllərlə yanaşı, milli musiqimizin çoxəsrlik tarixi ilə bağlı püxtələşmiş janr və formaları, eləcə də xalq çalğı alətlərimiz xüsusi qayğı ilə qorunub saxlanılır. Bizə mirsa qalmış bu zəngin xəzinə XX əsr Azərbaycan musiqisinin bünövrəsi, onun müxtəlif sahələrini qidalandıran bir örnəkdir.
 
Dahi bəstəkarımız, professional klassik musiqimizin banisi [[Üzeyir Hacıbəyov]]un 1908-ci ildə yanvarın 8(25)-də tamaşaya qoyulmuş "[[Leyli və Məcnun]]" muğam operası milli opera sənətinin və Azərbaycanın bütün professional bəstəkarlıq yaradıcılığının inkişafının əsasını qoydu. "[[Leyli və Məcnun]]" operası təkcə Azərbaycanda deyil, ümumən bütün müsəlman [[Şərq]]ində ilk opera idi. Üzeyir Hacıbəyov isə ([[1885]]-[[1948]]) tariximizə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin klassiki, onun yeni mərhələsinə təkan vermiş, milli musiqi ənənələrini [[Avropa]] musiqisinin qanunauyğunluqları ilə ilk dəfə üzvi surətdə birləşdirmiş dahi sənətkar kimi daxil olmuşdur. Azərbaycan professional musiqi yaradıcılığının təşəkkülü və inkişafı – bir çox janrların meydana gəlməsi və təkamülü, bir sıra professional kollektivlərin yaranması Üzeyir Hacıbəyovun adı ilə bağlıdır.
 
Azərbaycan musiqisində ifaçılıq məktəbi də xüsusi yer tutur. Milli musiqimizdə klassik opera ifaçılıq məktəbinin baniləri [[Şövkət Məmmədova]] və [[Bülbül]]dür. Şövkət Məmmədova (1897-1981) milli opera səhnəmizdə çıxış edən ilk qadın müğənni olmuşdur. Bülbül (1897-1961) sənətinin möcüzəsi onun milli vokal üslubunun italyan vokal ənənələri ilə üzvi surətdə birləşməsidir. Azərbaycan vokal məktəbinin şanlı yetirmələri sırasında [[Firəngiz Əhmədova]], [[Fatma Muxtarova]], [[Lütfiyar İmanov]], [[Şövkət Ələkbərova]], [[Rəşid Behbudov]]un adları vokal sənəti tarixində, [[Həqiqət Rzayeva]], [[Rübabə Muradova]], [[Məmmədağa Muradov]], [[Zeynəb Xanlarova]] muğam ifaçılığında layiqli yer tuturlar. Müasir Azərbaycan opera sənətinin ən parlaq nümayəndələri [[Fidan Qasımova]] və [[Xuraman Qasımova]] bacılarıdır.
 
=== Ədəbiyyat ===
{{əsas|Azərbaycan ədəbiyyatı}}
[[Şəkil:Nizaminin portreti Qəzənfər Xalıqov.jpg|thumb|right|200px|[[Nizami Gəncəvi]]]]
Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ən qədim nümunəsi e.ə. VI əsrdə [[Midiya]] dövləti (e.ə. VII-VI əsrlər) ərazisində meydana çıxmış və müəllifliyi [[Zərdüşt]] peyğəmbərə aid edilən "[[Avesta]]"dır. Burada [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan xalqının]] dualist dünyagörüşü, ibtidai insanın xeyirlə şərin mübarizəsi haqqındakı təsəvvürləri öz bədii əksini tapmışdır.
 
Kökləri mifoloji dünyagörüşünə gedib çıxan [[Dədə Qorqud]] dastanları b.e. XI əsrdə "[[Kitabi-Dədə Qorqud]]" adı altında yazıya alınmış, əlimizdə olan nüsxələr isə XVI əsrdə üzü köçürülmüş əlyazmalarıdır. Bədii abidəni ilk dəfə tədqiqata cəlb etmiş alman şərqşünası Fridrix fon Ditsin fikrinə görə, buradakı bəzi mifoloji süjetlər, məsələn, Təpəgöz süjeti [[Qədim Yunanıstan]]da yaranmış analoji süjetlərin yaranmasına (Siklop) təkan vermişdir.
 
XII əsr Azərbaycan poeziya məktəbinin nümayəndələrinə yüksək şair professionallığı, sözün poetik imkanlarından maksimum istifadə bacarığı, poetik vahidlərdə özünə möhkəm yer tutmuş fikir çoxmənalılığı xas idi. Bununla yanaşı, xalq sənətinə, folklor obrazlarına, canlı xalq dilindən gələn söz və ifadələrə, aforizmlərə meyl də güclü idi. Dövrün ən böyük şairlərindən biri kimi tanınan [[Əfzələddin Xaqani]] ([[1126]]-[[1199]]) yaradıcılığında diqqəti ən çox çəkən cəhət, hər beytdə, hər misrada özünü göstərən dərin obrazlılıq və elmilikdir.
 
XIII əsrdən etibarən, obyektiv tarixi gerçəkliyin təsiri altında Azərbaycan torpaqlarında əsasən ərəb və fars dillərində yaradılan Azərbaycan ədəbiyyatında doğma dildə yazan şair və sənətkarların sayının get-gedə artdığını görürük. Bu zamandan Azərbaycan ədəbiyyatının qədim dövrü bitir və orta əsrlər dövrü başlayır. [[İzzəddin Həsənoğlu]] və [[Şeyx Səfiəddin Ərdəbili]] kimi lirik şairlər qonşu xalqlarda olduğu kimi, sufi-mistik ideyaları içinə alan lirik və epik parçalardan daha çox, canlı həyatla bağlı olan dünyəvi poeziya nümunələri yaratmağa üstünlük verirlər.
 
[[Fars dili]]ndə yazıb-yaratmış görkəmli Azərbaycan şair və mütəfəkkirləri – [[Nəsirəddin Tusi]] ([[1201]]-[[1274]]), [[Marağalı Övhədi]] ([[1274]]-[[1338]]), [[Arif Ərdəbili]] ([[1311]]-) daha çox [[Nizami]] ənənələrinə söykənərək onların çapında əsərlər yaratmağa çalışırdılar. "Əxlaqi-Nasiri" kimi fundametal əxlaqi-didaktik əsərin müəllifi [[Nəsirəddin Tusi]]nin elmi-fəlsəfi irsi ilə yanaşı, ədəbi-bədii əsərləri də var idi.
 
XIV əsrin şair və hökmdarı [[Qazi Bürhanəddin]]in yaradıcılığını ([[1314]]-[[1398]]) ingilis şərqşünası [[Eduard Braun]] türk ədəbiyyatlarında dünyəvi poeziyanın ilk örnəyi elan edərək yüksək qiymətləndirmişdir. Qazi Bürhanəddinin "Divan"ında Həsənoğlu və [[Şeyx Səfi]] yaradıcılığında formalaşmağa başlayan Azərbaycan bədii dili yüksək səviyyəyə çatır, bir çox yeni, təravətli poetik obrazlar və ifadələr sabitləşir, gələcək sənətkar nəsillərinin istifadəsinə verilir. Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığında ilk dəfə sırf türk poetik janrlarından olan tuyuqlardan istifadə olunur.
 
XII-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında Renessans ideyalarının Nizamidən sonrakı zirvəsi – Qərb şərqşünaslığında "qəlb şairi" kimi məşhur olan [[Məhəmməd Füzuli]]dir. Lakin Füzuli sənəti boş yerdə yaranmamış, onun formalaşmasına və bütün gözəlliyi ilə gözlər qarşısında canlanmasına bütöv bir zaman kəsiyi ərzində görkəmli sənətkarlarımız yardım etmişlər. Bunların arasında Füzulinin böyük müasiri və müəyyən dərəcədə mesenatı – böyük Azərbaycan dövlət xadimi və şairi [[Şah İsmayıl Xətai]]nin ([[1487]]-[[1524]]) xüsusi yeri vardır.
 
[[Molla Vəli Vidadi]] ([[1707]]-[[1808]]), xüsusən [[Molla Pənah Vaqif]] ([[1717]]-[[1797]]) kimi sənətkarlar sadə, canlı dildə yazdıqları əsərlərlə poeziyanı xalqa daha da yaxınlaşdırmışlar. Vaqif öz dövrünün görkəmli siyasi xadimi olmuş, [[Qarabağ xanlığı]]nın xarici siyasətini uzun müddət müəyyənləşdirmişdir. XVIII əsr – Azərbaycan ədəbiyyatında orta əsrlərin son, yeni dövrün isə başlanğıc mərhələsi kimi keçid xarakteri daşıyır.
 
=== Təsviri incəsənət ===
{{əsas|Azərbaycan incəsənəti|Azərbaycan xalçaları|Azərbaycan milli geyimləri}}
[[Şəkil:Azerbaijan tradition.jpg|thumbnail|150px|[[Azərbaycan milli geyimləri]]ndən biri]]
Azərbaycan ərazisində ən qədim maddi mədəniyyət nümunələri e.ə. 8-ci minilliyə təsadüf edir.<ref name=qedim>[http://mct.gov.az/service/lang/az/page/103/sid/42/nid/129/ Qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə təsviri sənətin inkişafı]</ref> Təsviri sənətin ən qədim nümunələri arasında e.ə. VIII-V əsrlərdən qalmış [[Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğu|Qobustan]] qaya təsvirləri, Kəlbəcər rayonunun [[Zalxa gölü]] ətrafında Ayıçınqılı və Pəriçınqıl dağlarındakı Tunc dövrünün başlanğıcına (e.ə. 3-cü minillik) aid rəsmlər, Ordubad şəhərindən şimalda Gəmiqaya dağlarındakı [[Gəmiqaya petroqlifləri|qayaüstü təsvirlər]] müstəsna əhəmiyyətə malikdir.<ref name=qedim/>
 
[[Şəkil:Lahic folk art.png|thumbnail|left|[[Lahıc]]da misdən düzəlmiş əl işi.]]
XIII-XIV əsrlərdə [[Marağa]], [[Təbriz]] və Azərbaycanın başqa şəhərlərində xəttatlıq və miniatür sənəti sürətlə inkişaf etmiş, Təbriz şəhəri Şərqdə bədii yaradıcılığın, kitab sənəti, kalliqrafiya və miniatür boyakarlığının ən qüdrətli mərkəzinə çevrilmişdi.<ref name=qedim/> XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şimalının Rusiyaya birləşdirilməsi ilə Azərbaycan təsviri sənətində realist təmayüllər getdikcə güclənir, bədii yaradıcılığın yeni növ və janrları meydana gəlir. "[[Molla Nəsrəddin (jurnal)|Molla Nəsrəddin]]" və digər jurnalların, eləcə də kitab nəşri ilə bağlı satirik qrafika və illüstrasiya janraları yaranır.<ref name=tesvir>[http://mct.gov.az/service/lang/az/page/103/sid/42/nid/130/ Təsviri sənət XIX əsrdə və XX əsrin birinci yarısında]</ref> "Molla Nəsrəddin" jurnalının rəssamı [[Əzim Əzimzadə]] dövrün ictimai-siyasi problemləri ilə səsləşən realist qrafika sənəti sahəsində geniş fəaliyyət göstərirlər. Azərbaycan satirik qrafikasının banisi Əzimzadə ictimai bərabirsizliyi, cəhaləti, fanatizmi, çarizm zülmünü ifşa edən kəskin karikaturalar, şarjlar yaradır.<ref name=tesvir/> Müasir satirik qrafikanın inkişafı əsasən "[[Kirpi (jurnal)|Kirpi]]" jurnalının fəaliyyəti ilə bağlıdır.<ref name=ikinci/>
 
Azərbaycan xalça sənətinin elm sahəsi kimi öyrənilməsi və professional rəssamların yaradıcılığında müasir inkişafı Azərbaycanın xalq rəssamı [[Lətif Kərimov]]un adı ilə bağlıdır. Şərq, o cümlədən Azərbaycan xalçası və dekorativ – tətbiqi sənətinin mahir bilicisi, görkəmli ornamentalist – rəssam, tədqiqatçı alim kimi tanınan L.Kərimov uzun illər Azərbaycan xalçalarını tədqiq etmiş, Azərbaycan dekorativ sənətini yeni ornamentlərlə zənginləşdirmiş, ənənəvi bəzək elementləri əsasında yeni dekorativ motivlər yaratmışdır. [[Azərbaycan xalçaları]] [[2010]]-cu ilin noyabr ayında [[UNESCO]]-nun "[[Qeyri-maddi Mədəni İrs]]" siyahısına salınmışdır.<ref>[http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00011&RL=00389 The traditional art of Azerbaijani carpet weaving in the Republic of Azerbaijan]</ref><ref>[http://en.apa.az/news.php?id=134436 Azerbaijani carpet entered UNESCO List of Intangible Cultural Heritage ]</ref>
 
=== Mətbəx ===
{{əsas|Azərbaycan mətbəxi}}
 
=== Memarlıq ===
{{əsas|Azərbaycan memarlığı}}
[[Şəkil:Khan's Palace of Shaki common.jpg|thumbnail|[[Şəki xan sarayı]]]]
Azərbaycan memarlığı Şərq və Qərb elementlərindən ibarətdir.<ref>[http://azer.com/aiweb/categories/magazine/24_folder/24_articles/24_architecture.html Baku's Architecture]</ref> X-XII yüzillərdə Azərbaycanda müxtəlif memarlıq məktəbləri yaranmışdır.<ref name=memar/> Bunlar Aran, Təbriz, Naxçıvan, Şirvan, Abşeron memarlıq məktəbləridir. Bu memarlıq məktəbləri arasında ümumi üslub yaxınlığı var idi.<ref name=memar/> Mütənasib quruluşlu, zəngin dekorlu qülləvarı türbələr və digər tikililərdə Naxçıvan məktəbinin üslub özəllikləri əksini tapıb. Bu məktəbin ən yüksək zirvəsini Naxçıvandakı [[Yusif Küseyir oğlu türbəsi]] və [[Möminə Xatun türbəsi|Möminə Xatun türbələrinin]], eləcə də hazırda mövcud olmayan dini tikililər kompleksinin müəllifi memar [[Əcəmi Naxçıvani]] yaradıcılığı təşkil edir.<ref name=memar/>
 
Müasir Azərbaycanda [[Qız qalası (Bakı)|Qız qalası]] və [[Şirvanşahlar Sarayı]] kimi bir çox qədim memarlıq xəzinələri indiyə kimi qorunub qalmışdır. Sovet dövrü Azərbaycan memarlığının ilk mərhələsi Bakı ətrafında fəhlə qəsəbələrinin (Binəqədi, Bakıxanov, Montin, Məmmədyarov) salınması ilə əlaqədar olub.<ref name=memar>[http://www.azerbaijans.com/content_925_az.html Memarlıq haqqında]</ref> Fabrik, zavod, anbar binaları, liman, körpü, vağzal və s. tikililər Azərbaycanda sənaye-nəqliyyat qurğuları memarlığının yaranmasına səbəb olmuşdur.<ref name=memar/>
 
Son yüz il ərzində Azərbaycan memarlığı böyük itkilər vermişdir. Bundan əlavə 1990-cı illərdə Azərbaycan Ermənistanın təcavüzünə məruz qalmışdır. Qarabağ müharibəsi nəticəsində Qarabağ və ətraf ərazilərdə Azərbaycanın külli miqdarda memarlıq abidələri vəhşicəsinə məhv edilmişdir.<ref>[http://www.mehriban-aliyeva.org/az/kids/item/147 Memarliq]</ref> Müstəqillik qazanandan sonra da, Azərbaycanın ən görkəmli yerlərində gözəl memarlıq ansamblları yaradılmış, şəhərin simasını müəyyən edən [[Heydər Əliyev Mərkəzi]], [[Bakı Kristal Zalı]] kimi müasir binalar, [[Alov qüllələri]], [[SOCAR Tower]] kimi göydələnlər tikilmişdir.<ref>[http://www.theguardian.com/world/2014/jul/14/azerbaijan-human-rights-architecture-zaha-hadid Azerbaijan counts human cost of architecture]</ref>
 
=== Rəssamlıq ===
{{əsas|Azərbaycan rəssamlığı}}
[[Şəkil:Sənə bəşəriyyət.jpg|thumbnail|250px|[[Tahir Salahov]]un [[Sənə, bəşəriyyət!]] rəsm əsəri.]]
Azərbaycan realist dəzgah boyakarlığının yaradıcılarından biri olan [[Bəhruz Kəngərli]]nin yaratdığı "İlanlı dağ Ay işığında", "Günəş batarkən", "Bahar" mənzərələri, "[[Qaçqın Qadın|Qaçqınlar]]" silsiləsinə daxil olan yurdsuz insanların portretləri, "Elçilik", "Toy" kimi məişət kompozisiyaları Azərbaycan rəssamlığının dəyərli örnəklərindəndir.
 
1950-ci illərin ortalarında Azərbaycan təsviri sənəti bədii kamillik dövrünə qədəm qoydu. [[Mikayıl Abdullayev]]in və [[Səttar Bəhlulzadə]]nin tablolarında respublikanın geniş, rəngarəng panoramı təsvir olunmuşdur.<ref name=ikinci>[http://mct.gov.az/service/lang/az/page/103/sid/42/nid/131/ Təsviri sənət XX əsrin ikinci yarısında]</ref> [[Tahir Salahov]]un "Növbədən qayıdanlar", "Səhər qatarı", "Abşeron qadınları", "Yeni dəniz" tablolarında dövrün qəhrəmanlıq pafosu, Xəzərdə yüksələn polad adaların əzəməti duyulur.<ref name=ikinci/> Orijinal və bənzərsiz yaradıcılığa malik [[Toğrul Nərimanbəyov]]un əsərlərində doğma yurdun təbiəti, müasirlərinin obrazı əlvan dekorativ boyalarla təsvir edilir.<ref name=ikinci/> [[Fərman Qulamov]] və b. əsərlərində Azərbaycan mifoloji təsəvvürləri ilə müasir boyakarlıq axtarışları uzlaşmışdır.<ref name=ikinci/> [[Tofiq Cavadov]], [[Fərhad Xəlilov]], [[Əsgər Əsgərov]] və b. rəssamlar mənzərə janrında orijinal tablolar yaratmışlar.<ref name=ikinci/>
 
Ölkənin görkəmli rəssamlarından [[Ələkbər Rzaquliyev]], [[Nadir Əbdürrəhmanov]], [[Maral Rəhmanzadə]], [[Vidadi Nərimanbəyov]], [[Böyükağa Mirzəzadə]] Azərbaycan incəsənətində xüsusilə fərqlənmişlər.<ref name=ikinci/>
 
=== Kinematoqrafiya ===
{{əsas|Azərbaycan kinematoqrafı|Azərbaycan televiziya kanallarının siyahısı}}
Azərbaycan kino sənətinin tarixi [[1898]]-ci il [[21 iyun|iyunun 21]]-dən başlayır.<ref name=kino>[http://arxiv.az/az/azerbaijan-news.az/9245360/Kino+tarixi+kecmishi+yashadan+menbedir Kino tarixi keçmişi yaşadan mənbədir]</ref> İlk filmlər fotoqraf və nasir [[Aleksandr Mişon]] tərəfindən çəkilmiş xronika süjetləri ([[Bibiheybətdə neft fontanı yanğını (film, 1898)|"Bibiheybətdə neft fontanı yanğını"]], [[1898-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı (film, 1898)|"Balaxanıda neft fontanı"]], [[Şəhər bağında xalq gəzintisi (film, 1898)|"Şəhər bağında xalq gəzintisi"]], [[Qafqaz rəqsi (film, 1898)|"Qafqaz rəqsi"]] və s.) və bir bədii kinosüjetdən ([[İlişdin (film, 1898)|"İlişdin"]]) ibarət idi.<ref name=kino/> [[1915]]-ci ildə adı çəkilən cəmiyyət neft sənayeçilərinin pulu ilə [[İbrahim bəy Musabəyov]]un "Neft və milyonlar səltənətində" romanı əsasında eyni adlı [[Neft və milyonlar səltənətində (film, 1916)|ilk Azərbaycan bədii filminin]] çəkilişinə başladı.<ref name=kino/> Filmi çəkmək ücün Peterburqdan rejissor [[Boris Svetlov]] dəvət olunmuşdur.<ref name=kino/> Təbiət mənzərələri Bakıda və ətraf kəndlərdə, pavilyonla bağlı səhnələr isə Tiflisdə çəkilirdi.<ref name=kino/> Filmdə Lütfəli bəy rolunu [[Hüseyn Ərəblinski]] oynamışdır.<ref name=kino/> [[1916]]-cı ildə Bakıda [[Üzeyir Hacıbəyov]]un "Arşın mal alan" operettası əsasında ilk Azərbaycan kinokomediyası çəkildi. [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] 1919-cu ildə özünün ildönümünü bayram etdiyi günlərdə kinematoqrafçılar onu lentə almış, "Azərbaycanın müstəqilliyinin ildönümü münasibətilə təntənə" adlı tammetrajlı sənədli film yaratmış və o, həmin ilin iyul ayında ekranlarda geniş nümayiş etdirilmişdir.<ref name=kino/>
 
1950-ci illərinin ikinci yarısından sonra, xüsusilə 1960-cı illərin sonunda Azərbaycan kinosunda bir canlanma əmələ gəldi.<ref name=kino/> Bu illərdə kinostudiyada "[[O olmasın, bu olsun (film, 1956)|O olmasın, bu olsun]]", "[[Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957)|Bir məhəllədən iki nəfər]]", "[[Uzaq sahillərdə (film, 1958)|Uzaq sahillərdə]]", "[[Bir qalanın sirri (film, 1959)|Bir qalanın sirri]]", "[[Telefonçu qız (film, 1962)|Telefonçu qız]]", "[[Yenilməz batalyon (film, 1965)|Yenilməz batalyon]]", "[[Uşaqlığın son gecəsi]]", "[[Bir cənub şəhərində]]", "[[Bizim Cəbiş müəllim (film, 1969)|Bizim Cəbiş müəllim]]", "[[Dəli Kür (film, 1969)|Dəli Kür]]", "[[Şərikli çörək (film, 1969)|Şərikli çörək]]" kimi sənət əsərləri yaradıldı.<ref name=kino/>
 
1970-1990-ci illəri Azərbaycan kinosunun intibah dövrü adlandırırlar.<ref name=kino/> Həmin dövrdə çəkilmiş bir sıra kino əsərlərində, o cümlədən "[[Sevil (film, 1970)|Sevil]]", "[[Dədə Qorqud (film, 1975)|Dədə Qorqud]]", "[[Yeddi oğul istərəm... (film, 1970)|Yeddi oğul istərəm]]", "[[Axırıncı aşırım (film, 1971)|Axırıncı aşırım]]", "[[Gün keçdi (film, 1971)|Gün keçdi]]", "[[Nəsimi (film, 1973)|Nəsimi]]", "[[Ad günü (film, 1977)|Ad günü]]", "[[Babək (film, 1979)|Babək]]", "[[Təkcə adanı özünlə apara bilməzsən... (film, 1980)|Təkcə adanı özünlə apara bilməzsən]]", "[[Atları yəhərləyin]]", "[[Yaramaz (film, 1988)|Yaramaz]]", "[[Fəryad (film, 1993)|Fəryad]]" filmlərində tarixi və müasir həyata müxtəlif baxışlar, insan amili, xarakterlərin təhlili, gənclərin formalaşması, mənəvi-əxlaqi problemlərin qaldırılması və s. məsələlər əsas yer tuturdu.<ref name=kino/>
 
[[SSRİ]] dağıldığından sonra ilk dövrdə Azərbaycanda baş verən məlum hadisələr, hakimiyyət uğrunda gedən mübarizə, Qarabağ müharibəsi və s. Azərbaycan kinematoqrafını inkişafdan saxladı, hətta tənəzzülə uğratdı.<ref name=kino/> Ancaq 2000-ci illərin sonunda Azərbaycan kinematoqrafı özünü bərpa etməyə başladı, [[Qafqaz (film, 2007)|Qafqaz]], [[Qanlı Yanvar (film, 2015)|Qanlı Yanvar]], [[Qala (film, 2008)|Qala]], [[Sahə (film, 2010)|Sahə]], [[Çölçü (film, 2012)|Çölçü]], [[Buta (film, 2011)|Buta]], [[Dolu (film, 2012)|Dolu]], [[Nabat (film, 2014)|Nabat]] kimi filmlər Amerika Kino Akademiyasının təsis etdiyi "[[Oskar mükafatı|Oskar]]" mükafatının "Ən yaxşı əcnəbi film" nominasiyasına namizədliyini irəli sürmüşdür və bir sıra beynəlxalq festivallarda uğur qazanmışdır.<ref>[http://variety.com/2015/film/reviews/film-review-nabat-1201404437/ Film Review: ‘Nabat’]</ref><ref>[http://www.1news.az/culture/20120802065408126.html Фильм «Град» на карабахскую тематику скажет свое слово в азербайджанском кино – Министр]</ref>
 
=== İdman ===
{{əsas|Azərbaycanda idman}}
[[Şəkil:QurbanQurbanov.jpg|thumbnail|[[Qurban Qurbanov]] Azərbaycan-İngiltərə qarşılaşmasından əvvəl [[Devid Bekhem]]lə görüşür]]
Azərbaycanda idmanın qədim kökləri var, və hətta indi ənənəvi və müasir idmanlar tətbiq edilir. [[Güləş]] Azərbaycanda da qədim dövrlərdən yayılmış ənənəvi idman növü olmuşdur. Azərbaycan [[Milli Olimpiya Komitəsi]]nin üzvü olduğundan sonra, [[Olimpiya oyunları]]nda güləş üzrə 14 medal qazanmışdır. Azərbaycanın ən uğurlu güləşçiləri [[Namiq Abdullayev]], [[Toğrul Əsgərov]], [[Rövşən Bayramov]], [[Şərif Şərifov (güləşçi)|Şərif Şərifov]], [[Mariya Stadnik]] və [[Fərid Mansurov]]dur.
 
[[Futbol]] Azərbaycanda ən sevimli idman növüdür. 2010-cu ildə [[Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası]] tərəfindən aparılan statistikaya görə, ölkədə qeydiyyatdan keçən 10 min nəfərin 9 122-si futbolçu, qalanı isə məşqçilər və digər texniki işlərlə məşğul olan şəxslərdir.<ref>[http://news.milli.az/sport/14802.html Azərbaycanda nə qədər futbolçu var?]</ref> [[Azərbaycan milli futbol yığması]] ölkə futbol klubları ilə müqayisədə beynəlxalq arenada nisbətən zəif cıxış nümayiş etdirir. Azərbaycanın ən uğurlu futbol klubları [[Neftçi PFK|Neftçi Bakı]] və [[Qarabağ FK|Qarabağ]]dır. 2012-ci ildə Neftçi Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış ilk klub oldu.<ref>[http://ru.uefa.com/uefaeuropaleague/news/newsid=1853379.html ЦСКА вылетел из еврокубков]</ref> 2014-cü ildə “Qarabağ” Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə ikinci vəsiqə qazanmış klub oldu.<ref>[http://www.sovsport.ru/news/text-item/739363 «Карабах» выбил «Твенте» из Лиги Европы]</ref> Bundan əlavə, “Qarabağ” yarışın əsas mərhələsində qələbə qazanan ilk Azərbaycan klubu kimi tarixə düşüb.<ref>[http://apasport.az/news/96752 Avrokuboklarda ilk dəftərimiz]</ref>
 
Azərbaycan dünya şahmatında güclü ölkələrdən biridir. Ölkədə bir çox beynəlxalq şahmat turnirləri və müsabiqələr keçirilib, 2009 və 2013-ci ildə isə Azərbaycanın kişilərdən ibarət şahmat yığması Avropa çempionu olmuşdur.<ref>[http://today.az/news/society/57078.html Azerbaijan’s chess team became European champion]</ref> Ölkənin şahmat məktəblərinin görkəmli şahmatçılarından olan [[Vüqar Həşimov]], [[Vladimir Makoqonov]], [[Harri Kasparov]], [[Şəhriyar Məmmədyarov]] və [[Teymur Rəcəbov]] dünya şahmatına böyük təsir etmiş və böyük uğurlara nail olmuşlar. [[Nərd]] oyununun yaranma tarixi bəzən İranla da bağlansa da, Azərbaycanda yerli əhali arasında sevilən oyunlardan biri sayılır.<ref>[http://news.milli.az/society/58143.html Azərbaycanda nərdin yeni növləri yaradıldı]</ref>
 
[[Şəkil:Construction of Olympic stadium in Baku.jpg|thumbnail|left|[[Bakı Milli Stadionu]]nun tikintisi]]
[[Azərbaycanda voleybol]] həmişə ən böyük rəğbət bəslənilən idman növü olmuşdur və [[Voleybol üzrə Azərbaycan Superliqası]] dünyanın ən güclü qadın liqalarından biri sayılır.<ref>[http://www.fivb.org/viewPressRelease.asp?No=44180&Language=en#.VPPZivmsWg1 More than just Mammadova: Azerbaijan’s ladies cause World Championship upset ]</ref> Son illərdə [[Rabitə Bakı QVK|Rabitə Bakı]], [[Azərreyl Bakı QVK|Azərreyl Bakı]], [[İqtisadçı Bakı QVK|İqtisadçı Bakı]] və [[Lokomotiv Bakı QVK|Lokomotiv Bakı]] Avropa kuboklarında böyük uğur əldə etmişlər.<ref>[http://www.theguardian.com/sport/2014/dec/19/black-gold-sporting-glitter-azerbaijan-modern-sport Turning black gold into sporting glitter: what Azerbaijan tells us about modern sport]</ref> Azərbaycanın ən uğurlu voleybolçuları [[Valeriya Korotenko]], [[Oksana Parxomenko]], [[İnessa Qorxmaz]], [[Natalya Məmmədova]], [[Alla Həsənova]] və [[Polina Rəhimova]]dır.
 
2016-ci ildə Azərbaycan “[[Formula 1]]” yarışına ev sahibliyi edəcək.<ref>[http://azertag.az/xeber/785967 Bakı 2016-cı ildə “Formula 1” yarışına ev sahibliyi edəcək]</ref>
 
Digər tanınmış Azərbaycan idmançıları, cüdoçular [[Elnur Məmmədli]], [[Mövlud Mirəliyev]], [[Elxan Məmmədov (cüdoçu)|Elxan Məmmədov]], karateçi [[Rəfael Ağayev]], ağırlıqqaldıran [[Nizami Paşayev]], boksçular [[Rövşən Hüseynov (boksçu)|Rövşən Hüseynov]], [[Teymur Məmmədov (boksçu)|Teymur Məmmədov]], [[Məhəmmədrəsul Məcidov]], [[Şahin İmranov]], [[Ağası Məmmədov]], paralimpiyaçı [[İlham Zəkiyev]], kikboksçular [[Eduard Məmmədov]], [[Zabit Səmədov]] və qaydasız döyüş üzrə güləşçi [[Azad Əsgərov]]dur.
 
8 dekabr 2012-ci il tarixində Azərbaycan [[2015 Avropa Oyunları]]nın ev sahibi seçilmişdir. Ölkə [[bədii gimnastika üzrə 25-ci Avropa çempionatı]] və [[FİFA U-17 Qadınlararası Dünya Çempionatı Azərbaycan 2012|FİFA U-17 Qadınlararası Dünya Çempionatı]]nın ev sahibi olmuşdur. Ölkədə keçirilən ən əhəmiyyətli illik idman turnirləri [[Baku Cup]] və [[Tur de Azərbaycan]] beynəlxalq veloturudur.
 
== Həmçinin bax ==
* [[Güney Azərbaycan]]
* [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]
* [[Azərbaycan hökumət başçılarının siyahısı]]
 
== Qeydlər ==
<div class="references-small">
<references group=q/>
</div>
== İstinadlar ==
{{İstinadlar|3}}
 
== Xarici keçidlər ==
{{commonscat|Azerbaijan}}
{{wikisource|Kateqoriya:Azərbaycan}}
* [http://www.azerbaijan.com/ Azerbaijan.com]
* [http://www.azerbaijan.az Azərbaycan Portalı]
* [http://www.azerigenocide.org Azerigenocide]
* [http://www.karabakh.org Qarabağ]
* [http://www.azerbaijanarcheology.com Azərbaycan Arxeologiyası]
* [http://www.adam.az Azərbaycan şəxsləri]
 
{{Azərbaycan mövzularda}}
{{Azərbaycan}}
{{Türk dövlətləri}}
{{Türk Şurası}}
{{Avropa ölkələri}}
{{Asiya ölkələri}}
{{MDB}}
{{İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı}}
{{Şərq Tərəfdaşlığı}}
{{Xəzər dənizi ölkələri}}
{{Xəzər dənizi limanları}}
 
[[Kateqoriya:Azərbaycan| ]]
[[Kateqoriya:Qafqaz]]
[[Kateqoriya:Türk dövlətləri]]
[[Kateqoriya:Xəzər dənizi ölkələri]]
[[Kateqoriya:Unitar dövlətlər]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Azərbaycan"