|
'''Esperanto''' — ən geniş yayılmış [[süni dil]]dir. Bu dili [[1887]]-ci ildə polşalı oftalmoloqhəkim və linqvist [[Lüdviq Lazar Zamenhof]] tərəfindən yaradılmış süni bir dildir.Onun 1905-ci ildə çap etdirdiyi "Fundamento de Esperanto" adlanan kitabında sözügedən dilin qrammatikası və əsas müddəalarına yer verilmişdiryaratmışdır.
Özünü Dr.Esperanto deyə qələmə verən Zamenhof müxtəlif xalqlar arasındakı ünsiyyət problemini həll etməyi qarşıya məqsəd qoyaraq bu dili yaratmışdır.Günümüzdə ən populyar süni dil olmasına rəğmən qarşıya qoyulmuş hədəfə, yəni beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi olma planlarına çata bilməmişdir.
'''Etimologiya'''
"Esperanto" sözü fransız dilində "ümid etmək" mənasını verən "esperer" sözündən götürülmüşdür.Kök və şəkilçiyə ayrılması "''esper+ant+o''" şəklindədir.Ümid edən insan mənasını ifadə edir.
Əsl adı '''Linqvo İnternaçia''' olan bu dil, Zamenhofun 1887-ci ildə çap etdirdiyi "Unua Libro" kitabında özünü "Doktoro Esperanto" adlandırması ilə birlikdə dil də bu adla anılmağa başlandı.
'''Tarix'''
Əslən Polşadan olan Zamenhofun yaşadığı mühitdə daha çox [[polyakca]], [[rusca]] və [[yiddiş]] dilindən istifadə olunurdu.O, bu insanların bir-biriləri ilə gündəlik ünsiyyətini asanlaşdırmaq üçün dəyişilməz 16 əsas qanuna istinad edən, istisnasız və əksər sözlərini Avropa dillərindən alan bir dil ixtira etməyi hədəflədi.
Heç bir ölkənin esperantonu dövlət dili kimi qəbul etməməsinə baxmayaraq, təxminən 500 000-2 000 000 insan bu dildə danışır<ref>http://www.huffingtonpost.com/2013/10/25/language-around-the-world_n_4163692.html</ref>.
Zamenhof kiçik yaşlarından bu planını həyata keçirmək barəsində düşünürdü.İlk vaxtlar, o, [[latın dili]] və ya [[yunan dili]]ndən birini sadələşdirmək fikrində olmuşdu.Lakin, sonradan latın dilini öyrənərkən bu dilin çox qarışıq qrammatikası olduğu qənaətinə gəlmiş və tamamilə yeni bir dil yaratmağın daha məqsədəuyğun olduğunu fikirləşmişdir.
[[İngilis dili]]ni öyrəndiyi vaxtlar o, feilin şəxslərə görə uzlaşmasını mənasız hesab etmiş və bunlarsız qrammatikanın daha asan ola biləcəyini düşünmüşdü.Ancaq yenə də söz əzbərləməkdə bir sıra çətinliklər çəkməyə davam edirdi.'''Rus dili''' öyrənməyə başlayarkən isə bu məsələni suffiks şəkilçiləri vasitəsi ilə yeni düzəltmə söz yaradaraq minimuma endirə biləcəyini dərk etmişdi.Beləcə öz dilinin leksionunu danışanlarının sayına görə digər dil qruplarından öndə gedən [[Roman dilləri]] və [[German dilləri]] qruplarından təşkil etməyə başladı.
== İstinadlar ==
1881-ci ildə dildə baş verən ən böyük yeniliklərə "w" hərfinin "v" hərfi ilə əvəz olunması,cəm şəkilçisinin -'''es''' yerinə -'''oj''' olaraq dəyişdirilməsi,sözlərə təsirlik hal şəkilçisinin (l') artırılmağa başlanması,feillərdə hecanın istisna olaraq son hecaya düşməsi qaydasını dəyişdirərək sözdə bütün sözlərin bir qayda olaraq axırdan 2-ci hecaya düşməsi qaydasının təsdiq edilməsi,á, ć, é, ħ, -ó, ś, ź kimi hərflərin əlifbadan çıxarılması və feil sonluqlarının dəyişdirilməsini misal göstərmək olar.
<references/>
'''Əlifba'''
Yazıda latın qrafikasından istifadə olunur və 28 hərfdən ibarətdir.
{| class="wikitable"
|-
! Hərf !! Adı !! IPA dəyəri !! Qarşılığı !! Hərf !! Adı !! IPA dəyəri !! Qarşılığı
|-
| A a || a || /a/ || a || K k || ko || /k/ || k
|-
| B b || bo || /b/ || b || L l || lo || /l/ || l
|-
| C c || co || /t͡s/ || ts || M m || mo || /m/ || m
|-
| Ĉ ĉ || ĉo || /tʃ/ || ç || N n || no || /n/ || n
|-
| D d || do || /d/ || d || O o ||o || /ɔ/ || o
|-
| E e || e || /e/ || e || P p || po || /p/ || p
|-
| F f || fo || /f/ || f || R r || ro || /r/ || r
|-
| G g || go || /g/ || g || S s || so || /s/ || s
|-
| Ĝ ĝ || ĝo || /dʒ/ || c || Ŝ ŝ || ŝo || /ʃ/ || ş
|-
| H h || ho || /h/ || h || T t || to || /t/ || t
|-
| Ĥ ĥ || ĥo || /x/ || x || U u || u || /u/ || u
|-
| I i || i || /i/ || i || Ŭ ŭ || ŭo || /u̯/ || w
|-
| J j || jo || /j/ || y || V v || vo || /v/ || v
|-
| Ĵ ĵ || ĵo || /ʒ/ || j || Z z || zo || /z/ || z
|}
== Həmçinin bax ==
Müasir Esperanto dilində "Ĥ" hərfi çox az hallarda işlənir.Bir sıra avropa dilləri ləhçəsində tələffüz oluna bilməməsi sonradan bu hərfin "k" və ya "h" hərfləri ilə dəyişdirilməsi ilə nəticələndi."Ŭ" hərfi əsasən samitdən öncə işlənir və sözün əvvəilndə işlənmir.Hərfin öz adı olan '''ŭo''' və təəccüb nidası kimi işlənən '''ŭa''' sözləri nitq istisnalarıdır.
* [http://www.esperanto.mv.ru/Lernolibro/index.html Борис Колкер. Учебник языка эсперанто. Основной курс]
* [http://lernu.net/enkonduko/lingvoprezento/alfabeto.php Esperanto]
{{dil-qaralama}}
Əlifbada Q,X,W və Y kimi standard latın hərfləri yoxdur.
{{Süni dillər}}
ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ və ŭ kimi hərflər bəzi klaviyaturalarda olmadığından, bu cür hallarda yazışmalarda həmin hərflərin yerinə müvafiq olaraq "ch","gh"."hh","jh","sh" və sadəcə "u" hərf birləşmələrini yazmaq qəbul olunmuşdur.Ümumilikdə bu sistem "H yazı sistemi" adlanır.Bundan əlavə günümüzdə böyük sıxlıqla istifadə olunan "X yazı sistemi" də mövcuddur ki, bu da həmin hərflərin sonuna "X" hərfinin yazılması ilə bağlıdır.
[[Kateqoriya:Esperanto| ]]
Bu dildə olan bütün sözlərdə, istisnasız olaraq, vurğu sondan ikinci heca üzərinə düşür.Bəzi şeir və mahnılarda nitqi ifadəli etmək üçün "O" isim düzəldən suffiksi atıla bilər.Yazıda aydın ifadə olunsun deyə həmin hərf yerinə '''apostrof''' işarəsi qoyulur.
'''Qrammatika'''
Bəzi istisnalar nəzərə alınmasa, dildəki bütün sözlərin hansı nitq hissəsinə mənsub olmasını son hərfə baxaraq müəyyən etmək olur.
{| class="wikitable"
|-
! Son hərf !! Nitq hissəsi !! Nümunə !! Dilimizdə qarşılığı
|-
| o || isim || rapid'''o''' || sürət
|-
| a || sifət || rapid'''a''' || sürətli
|-
| e || zərf || rapid'''e''' || sürətlə
|-
| i || feil || rapid'''i''' || sürətlən
|}
Esperanto digər dillər ilə müqayisədə daha az söz leksionuna sahibdir.Lakin dildə olan kök sözlərdən yeni mənalə söz düzəltmək mümkündür.Terminlər ilə birlikdə Esperanto dilində təxminən 15 min söz olduğu güman edilir.
Esperanto dilinin əsasları bunlardır.
# İsim cinsə görə dəyişmir.
# Qaydasız feil yoxdur.
# Feillər 6 şəkilə görə sonuna suffiks artırmaqla formalaşır.
# Feil şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişmir.
# İsimdə təsirlik hal mövcuddur.
# Sifət isimlə şəxsə və hala görə uzlaşır.
# Cümlədə sözlərin yerini dəyişdikdə məna dəyişmir.
| 