|
|Şəkil məlumat =
|Şəkil miqyası =
|Adı = İSKƏNDƏRİSGƏNDƏR BƏY MÜNŞİ
|Tam adı = İskəndərİsgəndər bəy Türkmən Məhəmməd Yusif Müvərrix Münşi
|Digər adları =İskəndərİsgəndər bəy Türkman
|Doğum tarixi = [[1560]]
|Doğum yeri = [[Təbriz]]
}}
'''İskəndərİsgəndər bəy Münşi Türkman''' – Mənşəcə [[Azərbaycan türkləri]]ndən olan görkəmli tarixçi, şair və xəttat.
== Həyatı ==
Tanınmış Səfəvi tarixçisi, məşhur "[[Tarix-i aləm aray-i Abbasi]]" ("Dünyanın bəzəyi olan Abbasın tarixi") əsərinin müəllifi İskəndərİsgəndər bəy Türkmən Məhəmməd Yusif Müvərrix [[1560]]/[[1561]]-ci ildə sayılan türk soylarından olan [[Türkman tayfası]]nın tanınmış ailələrindən birində doğulmuşdur.
Erkən yaşlarında, hələ ilkin təhsilini də bitirməmiş İskəndərİsgəndər o zaman "siyaq" adlanan mühasib sənətini öyrənmək işinə girişir və sonradan buna da peşiman olur. Dövrünün iqtisadi biliklərinin əsaslarını mənimsəyən İskəndərİsgəndər Münşi bir çox dövlət xadimləri ilə bir sırada çalışır, hətta hərbi yürüşlərdə də iştirak edir. Sonradan, professor [[Əbülhəsən Rəhmani]]nin də yazdığına görə, o, "yorucu mühasiblik sənətindən üz döndərir və dövrünün oxumuş adamlarının təsiri altında cidd -cəhdlə katiblik sənətini öyrənməyə girişir. Az sonra epistolyar ustalığın bütün incəliklərinə yiyələnir ki, [[Şah Abbas]]ın dəftərxanasında xidməti işə girə bilsin. "[[1592]]-[[1593]]-cü ildə İskəndərİsgəndər Münşi [[I Şah Abbas]]ın sarayında "böyük katib" (münşi) vəzifəsinə götürülür və paytaxt [[İsfahan]]a köçürülərkən şahla birlikdə oraya gedir. Burada ev-eşik sahibi olan İskəndərİsgəndər bəy ailəsi ilə bütün ömrünü [[İsfahan]]a bağlayır.
Münşinin doğulduğu ailəsi barədə məlumatlar çox azdır. Özünün "Tarix"ində İskəndərİsgəndər bəy yaxın qohumlarından biri [[Gilan]] vəziri olmuş qardaşı oğlu Məhəmməd Saleh barədə o dövrün ən savadlı adamlarından biri kimi bəhs edir. İskəndərİsgəndər bəy Münşi dostları arasında böyük [[Azərbaycan]] alimi [[Nəsirəddin Tusi]]nin nəslindən olan şahın birinci vəziri [[Hatəm bəy Ordubadi]]ni yada salır. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, məhz onun himayədarlığı sayəsində İskəndərİsgəndər bəy "münşilər" sırasına daxil ola bilib. İskəndərİsgəndər bəy birinci vəzirin birbaşa rəhbərliyi altında çalışır və Hatəm bəyin ömrünün sonuna qədər ([[1610]]/[[1611]]) hər yerdə onu müşaiyət edir. Onlar [[I Şah Abbas]]ın hərbi yürüşlərində, ölkə daxilindəki səyahətlərində, səfərlərində, ovlarında, saraydakı qəbullarında bir yerdə iştirak edirlər. Hərbi səfərlərdən birində, [[Gəncə]] və [[İrəvan]]ın [[Osmanlı türkləri]]ndən azad olmasından sonra Hatəm bəy şahı öz vətəni [[Ordubad]]a dəvət edir. İskəndərİsgəndər bəy də orada olur və [[Ordubad]]ın "səfalı təbiətini, bərəkətli meyvə bağlarını, şəffaf və xoş sulu bulaqlarını" böyük həvəs və məhəbbətlə təsvir edir. Bundan başqa. o. öz əsərində Hatəm bəyin şəcərəsini də verir və onun soyunun [[Səfəvilər dövləti]]nin yaranıb formalaşmasındakı xidmətlərini göstərir.
İskəndərİsgəndər Münşinin karyerası [[Şah İsmayıl Xətai]]nin yaratdığı möhtəşəm [[Qızılbaşlar]] dövləti ([[Səfəvilər dövləti]]) daxili çəkişmələr və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi nəticəsində siyasi və iqtisadi böhran keçirdiyi bir vaxtda başlanır. [[Təbriz]] də daxil olmaqla az qala bütün [[Azərbaycan]] [[Osmanlı türkləri]] tərəfindən işğal olunmuşdu. Belə bir vəziyyətdə hakimiyyətə gələn [[Şah Abbas]] qızılbaş əyanlarının təsir dairəsini xeyli daraldır, paytaxtı 1598-ci ildə [[İsfahan]]a köçürür və [[Səfəvilər]]in keçmiş şöhrətini qaytarmaq uğrunda mübarizəyə başlayır.
İskəndərİsgəndər bəy Münşi [[Şah Abbas]]ı onun [[Azərbaycan]]ı osmanlılardan geri almaq uğrunda apardığı 5 illik bütün mübarizəsi boyunca müşaiyət edir. O, [[Azərbaycan]]ı qarış-qarış gəzir, [[Təbriz]], [[Ərdəbil]], [[Naxçıvan]], [[Əhər]], [[Xoy]], [[Maku]], [[Gəncə]], [[Ordubad]], [[Şamaxı]], [[Bakı]] və digər şəhərlərdə olur. [[Şah Abbas]]ın [[1599]]-[[1601]]-ci illərdəki [[Xorasan]] və [[1625]]-ci ildəki [[İraq]] yürüşlərində iştirak edir. [[İran]]a, [[İraq]]a və digər yaxın ölkələrə səyahətlər edir, burada baş verən bir çox tarixi hadisələrdən xəbər tutur, şahın qəbullarında, ov səfərlərində onun yanında olur. Bütün bunlar ona özünün şah əsəri olan "[[Tarixi-aləm arayi-Abbasi]]" ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi") əsərini yazmaq üçün zəngin material verir. Tarixçi həmin əsərində bütün müşahidələrini və Səfəvi dövlətinin ilk dörd hökmdarının zamanında baş verən ictimai-siyasi hadisələri təsvir edir. Bundan başqa o, həmin əsərində öz oxucularını dövrün ən görkəmli siyasətçiləri, din xadimləri, şairləri, rəssamları, xəttatları, musiqiçiləri və müğənniləri ilə tanış edir.
Müəyyən iqisadi təhsilə yiyələnmiş İskəndərİsgəndər bəy Münşi ölkənin maliyyə problemlərinin həllində də yaxından iştirak edir. Həmin bilikləri bəzi məqamlarda bu tarixi əsəri yazmaqda da ona kömək edir.
İskəndərİsgəndər bəy Münşinin əsəri iki cilddən ibarətdir və [[Səfəvilər dövləti]]nin tarixi üzrə olduqca qiymətli bir mənbədir. Bu əsər həmin dövrün oxşar tarixi əsərlərindən fərqlənir. Tanınmış [[Azərbaycan]] tarixçisi [[Oqtay Əfəndiyev]]in də yazdığı kimi:
<blockquote>"O, öz sələflərinin yazdıqlarını sadəcə olaraq, təkrarlamır, çalışır ki, tarixi materialları dərk etsin, bir çox hallarda isə hadisələrə öz yozumunu verir. O, bəzən hətta ictimai hadisələrin zahiri cəhətlərindən sərf-nəzər edir, xronoloji qeydlərə uymur, əksinə, hadisələrin məzmun və mahiyyətini açmağa cəhd göstərir. Bu mənada o, öz dövrünün yalnız faktları sadalamaqla kifayətlənən, bununla da xronist olan digər tarixçilərindən bir baş yuxarıda durur."
</blockquote>
Münşinin başqa bir əsəri "[[Zeyli tarixi aləm arayi-Abbasi]]" (Dünyanın bəzəyi olan Abbasın tarixinin davamı) adlanır. Bu əsər [[I Səfi]]nin hakimiyyət dövründən bəhs edir. Əsər müəllifin qəfil ölümü ilə tamamlanmamış qalmışdır.
İskəndərİsgəndər Münşi də o dövrün əksər oxumuş adamları kimi şerlər yazmış və xəttat sənətinin texnikasına dərindən bələd olmuşdur. Münşinin qələminə məxsus şerlərə məşhur tarix əsərinin ayrı-ayrı yerlərində rast gəlinir, ancaq onun ayrıca "Divan"ı olduğu məlum deyil. Sənətkarın çağdaşlarından birinin verdiyi məlumata görə isə Münşi nəstəliq xətti ilə gözəl yazmış, sürətli yazı qaydalarını kamil bir tərzdə mənimsəmişdi.
İskəndərİsgəndər bəy Münşi [[1634]]-cü ildə [[Təbriz]]də ömrünün 75-ci ilində vəfat etmişdir.
Tarix elminin görkəmli abidəsi sayılan "[[Tarixi aləm arayi-Abbasi]]" kitabının müxtəlif əlyazma nüsxələri dünyanın bir çox iri kitabxana və muzeylərində saxlanır. Bu əsər dünyanın bir çox dillərinə tərcümə edilmişdir. Dünyanın ən görkəmli alimləri XVI-XVII əsrlər [[Azərbaycan]]ının sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatına dair ən qiymətli mənbə kimi bu əsərə istinad edirlər.
| 