Türklərdə oxçuluq: Redaktələr arasındakı fərq

Türklərdə oxçuluğun və xüsusilə atlı oxçuluğun əhəmiyyəti daha qədim tarixi zamana qədər uzanır. Təxminən e.ə. 5000-dənn etibarən [[Altay]] və Tanrı dağları və ətrafında ortaya çıxan, daha sonra da [[Orta Asiya]]ya tamamilə hakim olan "Atlı Bozqır mədəniyyətində" atlara və oxçuluğa böyük əhəmiyyət verilirdi.<ref>[Öngel, Hasan Basri. Gelişim Sürecinde Erken İç Asya Türk Okçuluğu. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 21, Sayı 2, (2001), 189-215.]</ref> Tarixdəki Türk atlı oxçuları, dörd nalla gedərkən eyer üstündə dönüb arxaya ox ataraq hədəfə tam sərbəst ox atma ustalıqlarıyla tanınmışlar.<ref>[Findley, Carter V.. Dünya Tarihinde Türkler. 1. Basım. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006. s. 37.]</ref>

Dünyada "Part atışı" olaraq adlandırılan at üzərində geriyə doğru edilən ox atışının ən müvəffəqiyyətlisini Türklər etmişdir. Türk qəhrəmanı Tarkanlar tolgalarına şahin tükü taxma haqqı yalnız Part atışını müvəffəqiyyətli bir şəkildə yerinə yetirə bilənlərinə verilmişdir.<ref>[http://www.tirendaz.com/tr/?page_id=169| Türk Geleneksel Okçuluğunun Kısa Tarihi] Tirendaz, erişim tarihi: 3.12.2011]</ref> Vur-qaç, geri çəkilmə və düşmənin ətrafını mühasirəyə alma kimi taktikalar Türk atlı oxçularının istifadə etdiyivə bir çox zəfərlərdə əsas rol oynayan taktikalarıdır. Türk dastanlarından Oğuz Xaqan dastanında ox və yay, simvolik mənalarla iştirak etməkdədir.

Türklər at üzərində irəli, geri və yanlara ox atma mövzusunda ustalaşmışdılar. Anna Komnena bu mövzu haqqında belə demişdir: ''"Bir Türk hücuma keçmişdirsə, düşmənini ox ataraq haqlar. Özü qovalanırsa, oxları sayəsində üstün gəlir. Atdığı ox uçaraq ata və ya atlıya batar. Ox çox güclü bir əllə dartılmışdırsa, gövdəni deşib keçər. Türklər həqiqətən çox usta oxçulardı"''.<ref>[Gömeç, Saadettin. "Eski Türk Ordusunun Genel Mahiyeti" Orkun İnternet Dergisi, 131. Sayı 12. erişim: 3.12.2011.]</ref> Dr. Paul E. Klopstegin 1929-ci ildə nümayiş etdirdiyi "Türk oxçuluğu və Mürəkkəb yay" adlı kitabında və Ralph Payne-Gallweyinin "Orta əsr və daha sonrakı dövrün Türk və digər Şərq oxları" adlı əsərlərində ifadə üzrə Türklərin minlərlə il əvvəl reallaşdırdıqları uzaqlıq rekordu uzun illər boyunca qırılmamışdır.

Uyğurlar yay kirişlərini at tükündən düzəldirdilər.<ref>[www.tarihnotlari.com/eski-turk-ordusu/ Eski Türk Ordusu Tarih Notları, erişim tarihi: 3.12.2011]</ref> Ayrıca qaya şəkillərində və Orkun Vadisindəki Bilgə Xaqan və Kül Təgin abidə məzarlıqlarında reallaşdırılan qazıntılarda fərqli ölçü və xüsusiyyətlərdə ox ucları tapılmışdır. Türk tarixində oxlar yalnız döyüş aləti olaraq deyil, eyni zamanda simvolik mənalarda da istifadə edilmişdir. Hakimiyyət simvolu olduğu kimi eyni zamanda rəsmi sənədlərin bal mumuyla birlikdə damgalanmasında da istifadə edilmişlər. Bunlar xüsusilə qızıl, gümüş, mis və dəmir mədənlərində tətbiq edilmişdir. Yaya sarılan sırmaya "toz", oxun ucundakı dəmir parçaya "temren", oxun arxasındakı tüyeysə "yule" ya da "yelek" deyilmişdir. Yayların daşınması üçün bir qab tapılmamışdır, ümumiyyətlə qola və ya çiyinə asılaraq daşınmışdır, ancaq oxların daşınması üçün xüsusi olaraq hazırlanmış və bəzənmiş örtüklər istehsal edilmişdir.<ref>[Gömeç Saadettin. "Eski Türk Ordusunun Genel Mahiyeti" 12. Askeri Tarih Sempozyumu Tebliği, 20-22 Mayıs Ankara 2009.]</ref>

Metenin düşmənin psixologiyasını pozan və istiqamət təyinində də təsiri olan islıklı oxlar istifadə ifadə edilmişdir. Daha sonra bir çox köçəri qövmün istifadə etdiyi bu "çavuş oxu" adı verilən islıklı oxun icadçısının Mete olduğu qəbul edilir. Mete Xan atasının əmrinə verdiyi 10.000 atlı döyüşçünü bu oxlarla təchiz etmiş və öyrətmişdir. Çin qaynaqlarına görə [[Mete xaqan]] əgər oxunu bir istiqamətə yönəltirsə, əmrindəki əsgərlərin hamısı aldıqları təlimlə o hədəfə ox ataraq dərhal yox edərdi. Bir gün oxunu ən sevdiyi atına çevirdi. Əsgərlərindən bəziləri tərəddüd etdi. Bu səbəblə oxunu sırayla tərəddüd edənlərin üzərinə çevirdi. Atına ox atmaqda tərəddüd edən əsgərlərinin hamısı atılan oxlarla öldürüldü. Beləcə kiçiklikdən bəri oynadığı oxunu hədəfə çevirmə oyunu əmrlərinin müzakirə olunmadığını da qazandı. Bir gün əmrində dəmir intizamı ilə yetişdirdiyi 10 min əsgər varkən oxunu ova çıxan atasının üzərinə çevirdiyində əsgərlərindən heç biri tərəddüd etməmişdir.<ref>[[[s:zh:史記/卷110]] (6. paragrafı)</ref><ref name="i">[http://turkcutoplumcu.org/content/view/777/1/ Türk Ordusunun Kuruluşu] Türkçü Toplumcu, erişim tarihi: 3.12.2011]</ref>

[[İslam]]ın ilk illərində oxçuluğun digər silahlardan fərqli olaraq əhəmiyyətli bir yeri vardır. Bu səbəblə Türklərin İslamı qəbul etməsindən sonra Türk oxçuluğuna verilən əhəmiyyət dini bir məna da qazanmışdır. [[İslam]]da oxçuluqla əlaqədar 40-a qədər hədis olduğu məlumdur.<ref>[www.turkokculugu.com/v2/?p=giris Türk Okçuluğuna Genel Bakış Kemankeş, erişim tarihi: 2.12.2011]</ref> Bizanslı tarixçi Genesios və Kedrenosa görə Orta Asiyadan Anadoluya köçən Türk oxçularının müvəffəqiyyətləri bu şəkildə ifadə edilməkdədir: 22 İyul 837-ci ildə Xəlifə Mötəsimin əmrində [[Orta Asiya]]dan gələn türklərdən ibarət olan birlikləri Bizans qoşunları Anadoluda, Dazimon qəsəbəsində qarşı-qarşıya gəlirlər. Səhər başlayan döyüşdə Bizans süvariləri xəlifənin qoşunlarını dağıdır, yalnız Türk oxçuları dayanırlar. Türk oxçularının ox yağışları qarşısında Bizans süvariləri üzbə-üz vuruşma fürsəti tapa bilməyib, ancaq birdən başlayan leysan yağışında oxçuların yay kirişləri boşalır və [[Bizans]] qoşunları qaçmağı bacarır. Yorgo Kedrenos bu ifadəni işlədibdir: ''"Əgər yağış (gündüz deyil də) gecə yağsaydı, imperator və əsgərlər öləcəkdi."'' Bizanslılar da usta oxçular olmalarına baxmayaraq (İmperator İustinianos zamanında bu xüsusiyyətləriylə fərqlənmişdilər.) IX əsrdə zamanla bu xüsusiyyətlərini itirmişlər. "Müdrik" ləqəbli İmperator VI Leo (866-912), Tactica adlı hərbi taktikalar kitabında bu ifadəni istifadə etmişdir: ''"Oxçuluğa romalılar tərəfindən tamamilə laqeyd yanaşılması və bir kənara buraxılmasına görə, bu günkü müvəffəqiyyətsizliklər alışılmış hala gəldi"''.

Malazgirt müharibəsində xüsusilə döyüşün başında və sonunda ox atışları əhəmiyyətli olmuşdur. Bizans İmperatoru Rum Diyojen (IV Romanos Diogenes), sultan [[Alp Aslan|Sultan Alp Arslan]]a bir ox sayəsində əsir düşmüşdür. Nikephoros Bryenniosun ifadəsi belədir: ''"Türklər imperatorun ətrafını əhatəyə alaraq hər istiqamətdən ox atmağa başladılar. Onu qurtarmaq üçün arxasından gələn sol qanad qüvvələrinin də qarşısını aldılar. Tamamilə yalnız buraxılan imperator, düşmənə qarşı qılıncını çəkərək içlərindən bir çoxunu öldürdü, ancaq ətrafı böyük bir düşmən birliyi tərəfindən əhatəyə alınmışıd. Romanos əlindən yaralanıb, tanındı və hər tərəfdən mühasirəyə alındı. Atı bir oxla vuruldu, heyvan səndəlləyib yerə yıxıldı, minicisini saldı və beləcə Bizans İmperatoru əsir edildi"''. Bizansın Türk oxçuları qarşısındakı zəifliyi, Bizansı orduda islahat etməyə və Türk atlı oxçuları pullu əsgər olaraq istifadə olunmağa məcbur edilmişdir.