Elxanilər dövləti: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 94:
}}
 
'''Elxanilər dövləti''' və ya '''Hülakular''' '''dövləti''' – [[1256]]-cı ildə [[Çingiz xan]]ın nəvəsi [[Hülaku xan]] ([[1256]]-[[1265]]) tərəfindən yaradılmış dövət.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/il-khanids-index]</ref>
[[File:Gonbad soltanie zanjan.JPG|thumb|300px|left|Elxani [[Sultan Məhəmməd Xudabəndə Olcaytu xan]] şərəfinə tikilmiş [[Olcaytu Xudabəndə türbəsi]], [[Sultaniyə]]]]
 
== Titul ==
'''Elxanilər dövləti''' və ya '''Hülakular''' – [[1256]]-cı ildə [[Çingiz xan]]ın nəvəsi [[Hülaku xan]] ([[1256]]-[[1265]]) özünün Hülakular dövlətini ([[1256]]-[[1335]]) yaradır.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/il-khanids-index]</ref> Onun hakimləri Elxan adlandırıldığına görə bu dövlətə, həmçinin Elxanilər dövləti də deyilir. "Elxani" adı; "Böyük Xaqanlıq" mənasını verir. Belə ki, Elxanilərin öz bayraqları və pul vahidləri olsa da, əyalət sayılırdı və monqolların Böyük Xaqanına tabe idi. "Elxani" sözünün digər izahı – El – İl – əyalət – vilayət xanıdır (Elxani: Xana tabe olan torpaqlar). Dövlətin çox böyük və sürətli ordusu vardı.
{{Əsas|Elxan}}
[[File:HulaguAndDokuzKathun.JPG|thumb|300px|righ|İmperatorluğun qurucusu [[Çingiz xan]]ın nəvəsi [[Hülakü xan]],[[Fəzlullah Rəşidəddin]] ]]
1231-ci ildə monqollar Çormoğonun başçılığı ilə Azərbaycana yürüş təşkil etdilər. Yerli əhalinin şiddətli müqavimətinə baxmayaraq, 1239-cu il üçün Azərbaycan bütövlüklə monqollar tərəfindən zəbt edilərək öz imperiyalarının tərkibinə qatıldı. Azərbaycan 1256-cı ilədək Böyük Monqol imperatorluğunun canişini tərəfindən idarə edildi.
 
Onun hakimləri Elxan adlandırıldığına görə bu dövlətə, həmçinin Elxanilər dövləti də deyilir. "Elxan" adı "''tabe olan xanlıq''" mənasını verir.
Azərbaycanı ələ kəçirən Hülaku xan [[1258]]-ci ildə [[Bağdad]]ı alaraq [[Abbasilər|Abbasilər dövlətinə]] son qoydu. Anadolu Səlcuqilər Dövlətini özünə tabe etdi. Monqollar Anadolunun elm, mədəniyyət və ticarət mərkəzləri olan şəhərləri dağıtdılar və yağmaladılar. Bu dövrdə Anadoluda ticarət zəiflədi. Türklər Şərqi və Mərkəzi Anadoludan qərb bölgələrinə doğru köçmək məcburiyyətində qaldılar. Monqollar Anadolu Səlcuqilər Dövlətinin yıxılmasında önəmli rol oynadılar.
 
[[File:OljeituLetterToPhilippeLeBel1305.jpg|thumb|300px|right|[[Sultan Məhəmməd Xudabəndə Olcaytu xan]]ın Fransa kralı [[IV Filip]]ə göndərdiyi məktub, Fransa milli arxivi ]]
== Tarixi ==
 
=== Canişinlər dövrü ===
[[File:HulaguAndDokuzKathun.JPG|thumb|300px|righ|İmperatorluğun qurucusu [[Çingiz xan]]ın nəvəsi [[Hülakü xan]],[[Fəzlullah Rəşidəddin]] ]]
1231-ci ildə monqollar [[Çormoqun noyon|Çormoğon]]<nowiki/>un başçılığı ilə [[Azərbaycan]]<nowiki/>a yürüş təşkil etdilər. Onun ordusu [[Cəlaləddin Mənguberdi|Cəlaləddin Məngburni]]<nowiki/>ni məğlub edərək torpaqlarını ələ keçirdi. Azərbaycan və İran 1256-cı ilədək [[Monqol İmperiyası|Böyük Monqol imperatorluğu]]<nowiki/>nun canişini tərəfindən idarə edildi.<ref>Grigor of Akanc ''The history of the nation of archers'', (tr. R.P.Blake) 303</ref>
 
==== Canişinlər ====
# [[Çormoqun noyon]] (1231-1241)
# [[Baycu noyon]] (1241-1255)<ref>George Finlay ''The history of Greece from its conquest by the Crusaders to its conquest by the Ottomans'', p.384</ref>
 
=== Elxanlar dövrü ===
Azərbaycanı1255-ci ələildə kəçirən[[Möngke xan|Möngke xaqan]] tərəfindən qərbə göndərilən [[Hülaku xan]] [[Baycu noyon|Baycu]]<nowiki/>nu əvəz etdi. [[1258]]-ci ildə [[Bağdad]]ı alaraq [[Abbasilər|Abbasilər dövlətinə]] son qoydu. [[Rum Sultanlığı|Anadolu Səlcuqilər DövlətiniDövləti]]<nowiki/>ni özünə tabe etdi. Monqollar Anadolunun elm, mədəniyyət və ticarət mərkəzləri olan şəhərləri dağıtdılar və yağmaladılar. Bu dövrdə Anadoluda ticarət zəiflədi. Türklər Şərqi və Mərkəzi Anadoludan qərb bölgələrinə doğru köçmək məcburiyyətində qaldılar. Monqollar Anadolu Səlcuqilər Dövlətinin yıxılmasında önəmli rol oynadılar.[[File:OljeituLetterToPhilippeLeBel1305.jpg|thumb|300px|right|[[Sultan Məhəmməd Xudabəndə Olcaytu xan]]ın Fransa kralı [[IV Filip]]ə göndərdiyi məktub, Fransa milli arxivi ]]
Hülakular dövlətinin əraziləri [[Fars körfəzi]]ndən [[Dərbənd]]ə və [[Ceyhun]] çayından [[Misir]]ə qədər uzanırdı. Ölkənin ən başlıca və mühüm məmləkəti Azərbaycan idi. Məhz burada dövlətin paytaxtları, əvvəlcə [[Marağa]], daha sonra isə [[Təbriz]] yerləşirdi. Hülaku xanın vəfatından sonra ölkədə mərkəzi hakimiyyət bir qədər zəiflədi. Şimalda yerləşən [[Qızıl Orda]] ([[1226]]-[[1502]]) hökmdarları bundan istifadə etməyə cəhd göstərdilər. [[1265]], [[1288]], [[1290]]-cı illər onlar dövlətin şimal əyalətlərinə yürüşlər etmişdilər. Bu yürüşlərdə ilk növbədə, [[Azərbaycan]] əhalisi, şəhər və kəndləri zərər çəkdi.
 
Elxanilər [[Suriya]] və [[Fələstin]]i işğal etdikdən sonra [[Misir]]ə doğru irəliləməyə başladılar. Ancaq Məmlüklər Əyn-i Cəlut döyüşündə Elxaniləri məğlubiyyətə uğradaraq Fələstin və Suriyadan çıxardılar ([[1260]]). Məmlük sultanı [[Baybars]] Elxaniləri ikinci dəfə Əlbistanda məğlub etdi ([[1277]]). Məmlüklər tərəfindən məruz qaldıqları məğlubiyyətlərdən başqa Elxanilər heç bir müharibəni uduzmayıblar.
[[File:ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg|thumb|300px|left|Elxani [[Arqun xan]]ın Fransa kralı [[IV Filip]]ə göndərdiyi məktub, Fransa milli arxivi ]]
Lakin artıq [[Sultan Mahmud Qazan xan]]ın dövründə ([[1295]]-[[1304]]) Hülakular dövləti yenidən güclənir. Onun həyata keçirdiyi islahatlar mərkəzi hakimiyyətin güclənməsinə, kənd təsərrüfatı, ticarət və sənətkarlığın, şəhərlərin və şəhər hayatının dirçəldilməsinə yönəldilmişdir. Qazan xan özü islam dinini qəbul edərək Mahmud adını götürdü. Bu addım nəticəsində o yerli feodal və müsəlman ruhaniləri ilə münasibətləri möhkəmlədə bilmiş, onların dəstəyini qazanmışdır.
 
==== Qazan xan dövrü ====
Onun varisi Olcaytu xan ([[1304]]-[[1316]]) ölkənin təsərrüfat və mədəni inkişafını davam etdirir. Lakin sonrakı Elxan Əbu Səidin dövründə ([[1316]]-[[1335]]) mərkəzi hakimiyyət zəifləyir, iri feodalların hakimiyyəti güclənməyə başlayır. Eyni zamanda ölkə Qızıl Orda xanlarının və Misir sultanlarının bir neçə hücumlarına məruz qalır. [[1335]]-ci ildə Qızıl Orda xanı Özbək, Azərbaycana hücum edir. Əbu Səid ona müqavimət ([[1312]]-[[1341]]) təşkil etməyə çalışır, lakin o döyüşdə həlak olur. Onun ölümü ilə Hülakular dövləti tamamilə tənəzzülə uğrayır. Dövləti hələ Əbu Səidin dövründə güclənmiş Əmir Çobanın varisləri Çobanilər bir müddət idarə edirdilər. Lakin [[1357]]-ci ildə Qızıl Orda xanı [[Canıbəy]] ([[1341]]-[[1357]]) Şirvanşah Kavusla ([[1345]]-[[1372]]) birləşərək [[Təbriz]]i ələ keçirir. Beləliklə, Hülakular dövlətinin mövcudluğuna son qoyulur. Hülakular dövlətinin əvəzinə [[Cəlairilər sülaləsi]] ([[1336]]-[[1432]]) meydana gəlir. Dövlətin mərkəzi Azərbaycan, baş şəhəri isə Təbriz idi. İkinci Cəlairi sultanı [[Şeyx Üveys]]in ([[1356]]-[[1374]]) dövründə ölkənin təsərrüfat və mədəni həyatında dirçəliş müşahidə olunurdu, lakin artıq onun varisi soltan Hüseynin ([[1374]]-[[1382]]) dövründən etibarən ölkədə iri feodalların özbaşınalığı artır və bu vaxtdan başlayaraq Cəlarilərin hakimiyyəti şərti əhəmiyyət kəsb edirdi.
Lakin{{Əsas|Qazan artıqxan (Elxani)}}[[File:Gonbad soltanie zanjan.JPG|thumb|300px|left|Elxani [[Sultan Məhəmməd Xudabəndə Olcaytu xan]] şərəfinə tikilmiş [[Olcaytu Xudabəndə türbəsi]], [[Sultaniyə]]]][[Sultan Mahmud Qazan xan]]ın dövründə ([[1295]]-[[1304]]) Hülakular dövləti yenidən güclənirgücləndi. Onun həyata keçirdiyi islahatlar mərkəzi hakimiyyətin güclənməsinə, kənd təsərrüfatı, ticarət və sənətkarlığın, şəhərlərin və şəhər hayatının dirçəldilməsinə yönəldilmişdir. Qazan xan özü islam dinini qəbul edərək Mahmud adını götürdü. Bu addım nəticəsində o yerli feodal və müsəlman ruhaniləri ilə münasibətləri möhkəmlədə bilmiş, onların dəstəyini qazanmışdır.
 
Onun varisi [[Məhəmməd Olcaytu|Olcaytu xan]] ([[1304]]-[[1316]]) ölkənin təsərrüfat və mədəni inkişafını davam etdirir. Lakin sonrakı Elxan [[Sultan Əbu SəidinSəid Bahadur xan|Əbu Səid]]<nowiki/>in dövründə ([[1316]]-[[1335]]) mərkəzi hakimiyyət zəifləyir, iri feodalların hakimiyyəti güclənməyə başlayır. Eyni zamanda ölkə Qızıl Orda xanlarının və Misir sultanlarının bir neçə hücumlarına məruz qalır. [[1335]]-ci ildə Qızıl Orda xanı Özbək, Azərbaycana hücum edir. Əbu Səid ona müqavimət ([[1312]]-[[1341]]) təşkil etməyə çalışır, lakin o döyüşdə həlak olur. Onun ölümü ilə Hülakular dövləti tamamilə tənəzzülə uğrayır. Dövləti hələ Əbu Səidin dövründə güclənmiş [[Əmir ÇobanınÇoban Sulduz|Əmir Çoban]]ın varisləri [[Çobanilər sülaləsi|Çobanilər]] bir müddət idarə edirdilər. Lakin [[1357]]-ci ildə Qızıl Orda xanı [[Canıbəy]] ([[1341]]-[[1357]]) [[Kavus ibn Keyqubad|Şirvanşah KavuslaKavus]]<nowiki/>la ([[1345]]-[[1372]]) birləşərək [[Təbriz]]i ələ keçirir. Beləliklə, Hülakular dövlətinin mövcudluğuna son qoyulur. Hülakular dövlətinin əvəzinə [[Cəlairilər sülaləsi]] ([[1336]]-[[1432]]) meydana gəlir. Dövlətin mərkəzi Azərbaycan, baş şəhəri isə Təbriz idi. İkinci Cəlairi sultanı [[Şeyx Üveys]]in ([[1356]]-[[1374]]) dövründə ölkənin təsərrüfat və mədəni həyatında dirçəliş müşahidə olunurdu, lakin artıq onun varisi soltan Hüseynin ([[1374]]-[[1382]]) dövründən etibarən ölkədə iri feodalların özbaşınalığı artır və bu vaxtdan başlayaraq Cəlarilərin hakimiyyəti şərti əhəmiyyət kəsb edirdi.
 
=== Ardıcılları ===
100 il davam edən Hülakular hakimiyyəti zəiflədi. 14-cü əsrin ortalarında Hülakular mülkü Qızıl Ordu Xanları ilə Mərkəzi Asiyada yeni imperiyanın banisi Əmir Teymur arasında mübarizə meydanına çevrildi. Hülakuların keçmiş mülkünün xarabalıqları üzərində qurulmuş Cəlairilər dövləti Əmir Teymurun hakimiyyəti altına keçdı.
Hülakular dövlətinin əvəzinə [[Cəlairilər sülaləsi]] ([[1336]]-[[1432]]) meydana gəlir. Dövlətin mərkəzi Azərbaycan, baş şəhəri isə Təbriz idi. İkinci Cəlairi sultanı [[Sultan Üveys Cəlayır|Şeyx Üveysin]] ([[1356]]-[[1374]]) dövründə ölkənin təsərrüfat və mədəni həyatında dirçəliş müşahidə olunurdu, lakin artıq onun varisi soltan Hüseynin ([[1374]]-[[1382]]) dövründən etibarən ölkədə iri feodalların özbaşınalığı artır və bu vaxtdan başlayaraq Cəlarilərin hakimiyyəti şərti əhəmiyyət kəsb edirdi.
 
100 il davam edən Hülakular hakimiyyəti zəiflədi. 14-cü əsrin ortalarında Hülakular mülkü Qızıl Ordu Xanları ilə Mərkəzi Asiyada yeni imperiyanın banisi [[Əmir Teymur]] arasında mübarizə meydanına çevrildi. Hülakuların keçmiş mülkünün xarabalıqları üzərində qurulmuş Cəlairilər dövləti Əmir Teymurun hakimiyyəti altına keçdı.
[[Şəkil:Hülaku nhokmdarları.jpg|thumbnail|center|Elxani hökmdarları]]
 
== Mədəniyyət ==
[[File:Maragheh observatory.JPG|right|thumb|250px|Banisi görkəmli azərbaycanlı alim [[Nəsirəddin Tusi]] olan [[Marağa rəsədxanası]] [[1259]]–cu ildə [[Hülakü xan]] dövründə yaradılmışdır]]
13-cü əsrin ortalarında Elxanilər dövlətinin yaranması [[memarlıq]] sahəsində müəyyən canlanmaya səbəb oldu. Elxanilər sülaləsinin banisi [[Hülaku xan]]ın (1256-1265) hakimiyyəti illərində [[Marağa rəsədxanası]] tikildi.<ref>H. H. Howorth ''History of the Mongols'', vol.IV, p.138</ref> Dövlətin paytaxtının Təbrizə köçürülməsi ilə bağlı [[Təbriz]] şəhəri önəmli memarlıq – sənətkarlıq mərkəzinə çevrildi. Təbrizin ətrafında Arquniyyə, Qazaniyyə, Rəşidiyyə kimi şəhərciklər salındı.
Qazan xanın vəziri [[Rəşidəddin]]in tikdirdiyi Rəşidiyyə xüsusilə məşhur idi. Akademiya şəhərciyi kimi tanınan Rəşidiyyədə 24 karvansaray, 1500 dükan, 30 min yaşayış evi, mədrəsələr, 60 min kitab fondu olan 2 kitabxana, hamamlar, bağlar, dəyirmanlar, yun parça və kağız karxanaları, boyaqxana, zərbxana, 2 cümə [[məscid]]i və s. tikililər olmuşdur. Rəşidiyyənin əsas memarlıq özəyini Günbəd (Rəşidəddin türbəsi), Dər üş-Şəfa (Şəfa evi) xəstəxanası, Abadsaray bağ-saray kompleksi təşkil edirdi.
 
Bu çağın möhtəşəm tikililərindən Təbrizdəki Əlişah məscidi (14-cü yüzillik) və Sultaniyyədəki [[Olcaytu Xudabəndə türbəsi]] (1305-13) diqqəti cəlb edir. Hər iki abidəni Elxani hökmdarı ülcaytuOlcaytu Məhəmməd Xudabəndənin vəziri Tacəddin Əlişah Təbrizi tikdirmişdir (Əlişah həm də bu abidələrin memarı sayılır). Sonralar Ərk qalası adı ilə tanınan möhtəşəm Əlişah məscidi və əzəmətli Sultaniyyə türbəsi bir sıra abidələrin tikintisinə təsir göstərmişdir. Teymurun [[Səmərqənd]]də tikdirdiyi məscid və mədrəsələrin memarlıq quruluşu üçün Əlişah məscidi örnək olmuş, Olcaytu Xudabəndə türbəsinin tikilməsindən yüz il sonra italyan memarı F.Brunelleskinin Florensiyada[[Florensiya]]<nowiki/>da ucaltdığı Santa-Mariya del fyoreFyore kilsəsinin günbəzində Sultaniyyə türbəsinin konstruktiv üsullarından istifadə edilmişdir.
 
15-ci əsrlik Təbriz memarlıq məktəbinin ən gözəl abidələrindən biri Təbrizdəki [[Göy məscid (Təbriz)|Göy məsciddir]] (1465, memar Xacə Əli Gücəci, nəqqaş Nemətulla Bəvvab). "İslamın firuzəsi" adlandırılan Göy məscidin memarlıq quruluşu, monumental günbəzi, kvadrat biçimli böyük salonu, rumi və islimi ornamentli naxışları, kaşı və oyma bəzəkləri, nəstəliq, kufi, süls və rüqə xətləri ilə işlənmiş kitabələri 15-ci yüzillikdə Azərbaycan memarlıq-inşaat sənətinin yüksək inkişaf səviyyəsini göstərir. 15-ci yüzilliyin sonu – 16-cı yüzilliyin əvvəllərində Səfəvilər dövlətinin yaranması və Təbrizin paytaxt elan edilməsi, eləcə də [[Şirvan]]ın inzibati mərkəz kimi əhəmiyyətini itirməsi ilə bağlı Azərbaycanın siyasi və iqtisadi həyatı ölkənin güneyində mərkəzləşdi. Bu dövrdə şəhərlərin böyüməsi ilə bağlı bədii ənənələr yeni inkişaf mərhələsinə çatdı. Azərbaycan memarlığında Təbrizin mövqeyi xüsusilə gücləndi. Tikintində memarlıqla təbii şəraitin üzvi şəkildə əlaqələndirilməsi, abidələrin bitkin kompozisiyası və əzəmətli baştağ quruluşu, kəsmə kaşıdan zövqlə tərtib edilmiş kitaba və ornamentlərin tətbiqi memarlığın seçilən özəlliklərinə çevrildi. 15-16-cı yüzilliklərdə Azərbaycan memar və nəqqaşları başqa ölkələrdə də fəaliyyət göstərmiş, müxtəlif şəhərlərdə maraqlı sənətkarlıq örnəkləri yaratmışlar. [[Bursa]], [[Qahirə]], [[Bağdad]], [[Dəmirqapı]](Dərbənd), [[Herat]], Səmərqənd və s. şəhərlərdəki bir sıra memarlıq abidələrində Azərbaycan memarların "imzaları" qalmışdır. Bursa şəhərindəki ünlü Yaşıl türbənin (1420-21) valehedici naxışlarla bəzədilmiş qapılarını Azərbaycan usta Əhməd Təbrizli hazırlanmışdır. Türbənin yaxınlığındakı Yaşıl caminin (1424) mehrabını Təbriz ustaları özlərinin hazırladıqları müxtəlif boyalı çinilərlə bəzəmişlər. Çaldıran vuruşmalarından (1514) sonra I Sultan Səlim tərəfindən [[İstanbul]]a aparılmış Azərbaycan memar Əli Təbrizli (Əsir Əli, Əcəm Əli təxəllüsləri il də tanınmışdır) İstanbuldakı [[Topqapı sarayı]]nın baştağını və Sultan Səlim məscidini (1522) tikmişdir.
 
== MənbəHökmdarlar ==
Əsas idarə edici sülalə [[Elxanlılar sülaləsi|Elxanilər sülaləsi]] olsa da, taxta bəzən Hülaku xanın nəslindən olmayan şəxslər də çıxmışdır:
* [http://www.azmaison.fr/az/index_az.shtml?id=70;c=2]
# [[Hülaku xan]] (1261–1265)
# [[Abaqa xan]] (1265–1282)
# [[Əhməd Təkudar xan]] (1282–1284)
# [[Arqun xan]] (1284–1291)
# [[Keyxatu xan]] (1291–1295)
# [[Baydu xan]] (1295)
# [[Qazan xan (Elxani)|Qazan xan]] (1295–1304)
# [[Məhəmməd Olcaytu]] (1304–1316)
# [[Sultan Əbu Səid Bahadur xan]] (1317–1335)
# [[Sultan Arpa xan|Arpa xan]] (1335–1336)
# [[Sultan Musa xan|Musa xan]] (1336)
[[Cəlairilər sülaləsi|Cəlairilər]]<nowiki/>in elxanları:
# [[Məhəmməd xan (Elxani)|Məhəmməd xan]] (1336–1338)
# [[Cahan Teymur]] (1339–1340)
[[Çobanilər sülaləsi|Çobanilər]]<nowiki/>in elxanları:
# [[Sultan Satıbəy xatun]] (1338–1339)
# [[Süleyman xan]] (1339–1343)
# [[Ənuşirvan xan]] (1344–1356)
# [[II Qazan xan]] (1357–1401)
Xorasan elxanları:
# [[Toğay Teymur xan]] (1335–1353)
# [[Loğman xan]] (1353–1388)
 
== Həmçinin bax ==
* [[Elxanilər sülaləsi]]
== İstinadlar ==
<references/>