Ömər Xəyyam: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
mırta |
|||
Sətir 1:
{{Alim
|Adı = Ömər Xəyyam
|Orijinal adı = عَمَرْ خَىاَمْ
|Şəkil = 033-Earth-could-not-answer-nor-the-Seas-that-mourn-q75-829x1159.jpg
|Şəkil miqyası = 200
|Şəkil məlumat =
|Doğum tarixi = {{doğum tarixi|1048|5|18}}<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/428267/Omar-Khayyam "Omar Khayyam (Khorasan Fars poet and astronomer)". Britannica.com. Retrieved 2012-05-30.]</ref>
|Doğum yeri = [[Nişapur]], [[Xorasan]],
|Vəfatı = {{vəfat tarixi və yaşı|1131|12|4|1048|5|31}}
|Vəfat yeri = [[Nişapur]]
|Vətəndaşlıq = [[Böyük Səlcuq İmperiyası]]
|Milliyət =
|Elm sahəsi = [[astronomiya]]</br>[[riyaziyyat]]
|Alma mater = <!--Qədim təhsil ocaqları-->
|Təhsili = <!--Müasir təhsil ocaqları-->
|İş yeri =
|Elmi dərəcəsi =
|Elmi vəzifəsi =
|Elmi rəhbəri =
|Tanınmış yetirmələri =
|Tanınır = [[şair]]</br>[[filosof]]</br>[[astronom]]</br>[[riyaziyyatçı]]
|Mükafatları =
|İmzası =
|İmzanın eni =
|Sayt =
}}
'''Qiyasəddin Əbu əl-Fəth Ömər ibn İbrahim Xəyyam Nişapuri''' (farsca: غیاث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری) və ya sadəcə '''Ömər Xəyyam''' ([[1048]] – [[1131]]) — dahi xorasan fars şairi, riyaziyyatçısı, astronomu və filosofu.
== Həyatı ==
Səlcuq dövlətinin (xaqanliginin-imperiyasinin) Xorasan vilayətinin [[Nişapur]] şəhərində anadan olmuşdur.
AMEA-nın müxbir üzvü [[Zakir Məmmədov]] ilk dəfə olaraq göstərmişdir ki, böyük filosof, riyaziyyatçı, rübailər ustası kimi məşhur olan Ömər Xəyyam [[Bəhmənyar]]ın şagirdidir. O, ensiklopedik alim [[İbn Sina]]nın "İşarələr və qeydlər" kitabını öz müəlliminin yanında mütaliə etmişdir. <ref>Zakir Məmmədov. Ömər Xəyyamın müəllimi. "Ədəbiyyat qəzeti", 13 may 1994-cü il</ref> <ref>Zakir Məmmədov. Ömər Xəyyam necə varsa... "Mars" ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnal, № 7-8. Bakı, 2003. səh. 66</ref> <ref>Zakir Məmmədov. Bəhmənyar məktəbi haqqında. Dirçəliş XXI əsr jurnalı, Noyabr 2003-cü il, səh. 90</ref>
[[Şəkil:Rubaiyat Morris Burne-Jones Manuscript.jpg|left|100px|thumb|Rübayyət kitabı]]
Gənc yaşlarında doğma şəhəriniNişapuru tərk etmish və uzun sürən məşəqqətlərdən sonra [[Səmərqənd]]də qərar tutmalı olur. [[1074]]-cü ildə [[İsfahan]]a rəsədxanaya rəhbərlik etmək üçün dəvət alır. [[1092]]-ci ildə ona hamilik edən səlcuq şahı Məlik şahın və vəziri Nizam-əl Mülkün vəfatından sonra [[İsfahan]]ı tərk etməli olur.
Yenə sərgədan yaşam tərzinə məhkum olunan Xəyyam bir müddət [[Mərv]]də Məlik şahın varislərindən birinin sarayında işləyir, amma ona çox arzuladığı yeni rəsədxana açmaq qismət olmur.
Həm Şərqdə və ələxsus Qərbdə özünün müdriklik, yumor və satira dolu, bəzən də bir qədər qaba səslənən rübailəri ilə məşhurdur. Şərqdə uzun müddət yaddaşlardan silinən Xəyyam rübailəri Avropaya Edvard Fitsjeraldın tərcümələri ilə qədəm qoyur və görünməmiş uğur əldə edir.
Ömər Xəyyam həm də bütün dövrlərin ən böyük riyaziyatçılarından biri olmuşdur. "Riyazi problermlərin nümayişinə dair" traktatı ilə riyaziyyat elminin inkişafına misilsiz töhvələr vermişdir. Bu əsərində Xəyyam üçdərəcəli tənliklərin həllini ilk dəfə həndəsi yolla – [[hiperbola]] ilə [[dairə]]nin kəsişməsindən almışdır. Onun [[Günəş sistemi]]nin heliosentrik nəzəriyyəsini [[Nikolay Kopernik|Kopernikd]]ən çox-çox əvvəl irəli sürməsi də bildirilir.
Xəyyam evlənməyib, qapalı həyat tərzi keçirib. Onu anlaya bilməyən, yaxud anlamaq istəməyən ruhanilərin daimi təqiblərindən həmişə qorxu içində yaşayıb. Onun ölüm tarixi təqribən 1123-cü ilə düşür. Yazılanlara görə, o, həyatının son saatlarında İbn Sinanın "Şəfa kitabı"nı diqqətlə oxuyurmuş. "Tək və cəm" bölməsinə çatanda səhifələr arasına əlfəcin qoyub və yanındakılara vəsiyyət etməkdən ötrü lazımi adamları çağırmaq tapşırığı verib. Bütün günü heç nə yeməyib, heç su da içməyib. Axşam namazını başa çatdırandan sonra səcdəyə gedərək deyib: "Ay Allah, Sən bilirsən ki, mən Səni imkanım daxilində dərk etmişəm. Məni bağışla, mənim idrakım Sənin qarşında xidmətimdir". Bununla da canını tapşırıb.
Ömər Xəyyam yaxınlarına deyirmiş ki, "Qəbirim elə yerdə olacaq ki, yaz fəslində əsən meh onu çiçəklərə qərq edəcək". Doğrudan da, belə olub. Qonşu bağın armud və qaysı ağaclarının qəbiristanlıq hasarından sallanan güllü-çiçəkli budaqları böyük mütəffəkkirin qəbrinə çətir tuturmuş.<ref> [http://zeka.az/509-dgnya-eghrjtli-eair-riyaziyyatgd-astronom-vj-filosof-v-gmjr-xjyyam.html Dünya şöhrətli şair, riyaziyyatçı, astronom və filosof – Ömər Xəyyam] </ref>
'''Xəyyamın hər namazdan sonra yazdığı şerlər:'''
1) Rindlərə xidmət et gəlsə əlindən,
Orucu, namazı yıx təməlindən.
Sən Ömər Xəyyamdan eşit düz sözü
Mey iç, inciməsin kimsə dilindən.
2) Məscidi, namazı, orucu burax,
Dilənçi olsan da mey iç, kefə bax.
Ey Xəyyam, öldünmü, bil, torpağından
Gah qədəh düzələr, gah kuzə, bardaq.
3) Zahid, tənə vurma bizə sən müdam,
Deyilik dünyada sənin kimi xam.
Sənin istədiyin namaz təsbehdir,
Mənim sevdiyimdir canan, bir də cam.
4)Bayram gəldi, artıq şadlıq, nəşə var.
Gül üzlü saqilər al şərab paylar.
Bir yığın eşşəkdən bayram, namazla
Oruc noxtasını dartıb çıxarar.
5) Yetməzmi bu məscid, bu oruc, namaz!
Yollan meyxanaya, şərab iç bir az.
Bir gün torpağından kuzə qayrılar,
Ey Xəyyam, bu ömür əbədi qalmaz.
6)Ey yar, xərabatda eyləyək niyaz,
Lazım deyil bizə ibadət, namaz
Sənsən qiyamətim, həm də bu dünyam,
İstər yandır məni, istər eylə raz.
7)Məscidə gəlsək də biz bir niyazçün,
Lakin gəlməmişdik bura namazçün.
Canamaz oğurladıq burdan, köhnəldi.
Gəlmişik biz yeni bir canamazçün.
== Xəyyamın elmi-fəlsəfi irsi ==
[[Şəkil:Inscript in Morića Han.JPG|thumb|Inscript in Morića Han]]
[[Şəkil:Bucureşti - Omar Khayam 3.jpg|thumb|Bucureşti – Omar Khayam 3]]
İsfahandakı elmi fəaliyyəti dövründə Ömər Xəyyam fəlsəfə problemləri ilə də məşğul olurdu. O, İbn-Sinanın böyük elmi irsini diqqətlə öyrənirdi, bir neçə əsərini ərəb dilindən fars dilinə çevirmişdi. Ömər Xəyyam ilk fəlsəfi əsərini — "Varlıq və zərurilik haqqında traktat"ı 1080-ci ildə yazmışdı. Xəyyamın elmi-fəlsəfi irsi böyük deyildir. Onun traktatları fəlsəfənin ayrı-ayrı vacib məsələlrinə toxunur. Xəyyam yazılarında yığcamlığı üstün tutub, az sözlə tutarlı fikirlər söyləməyi lazım bilib. Ona görə də əsərlərinin hamısı lakonik, bəzən bir neçə səhifədən ibarət olub.
Ömər Xəyyamın rübailərindən seçmələr Əkrəm Cəfər tərəfindən fars dilinə tərcümə edilmiş, kitab "Rübailər" adı ilə 1984-cü ildə çap edilmişdir.
==Əsərləri==
Ömər Xəyyam müxtəlif elm sahələrində müxtəlif əsərlər yazmışdır. Onun əsərlərindən 18`nin adı bilinir:
*1. Ziyc-i Məlikşahi (Astronomiya və təqvimə aid, Məlikşaha ithaf edib)
*2. Kitabün fi'l Burhan ül Səhhət-i Turuk ül Hind (Cəbrə aid)
*3. Risalətün fi Berahin İl Cəbr ve Mukabele (Cəbr və riyaziyyata aid)
*4. Müşkülat'ül Hesab (Həndəsəyə aid)
*5. Elm-i Külliyyat (Ümumi elmlərə aid)
*6. Novruznamə (Təqvim və yeni ilin müəyyən edilməsinə aid)
*7. Risaletün fil İhtiyal li Mərifət (qızıl və gümüşdən düzəldilmiş bir cisimdə qızıl və gümüşün miqdarının bilinməsinə dair, Almaniyada Gotha kitabxanasında bir nüsxəsi mövcuddur.
*8. Risalətün fi Şərhi ma Eşkəle min Musadərat (Öklidin bir məsələsinin həll edilməsi metoduna aid, Hollandiya Leiden kitabxanasında bir nüsxəsi vardır. F. Woepcke fransız dilinə tərcümə edib.)
*9. Risalətün fi Vücud (Fəlsəfədə antologiya haqqında, Britaniya kitabxanasında bir nüsxəsi mövcuddur.)
*10. Muhtasarun fi't Təbiiyət
*11. Risalətün fi'l Kevn vet Təklif (Fəlsəfəyə aid)
*12. Ləvazim'ül Emkinə (məskunlaşılan yerlərin iqliminə aid)
*13. Fil Cavab Səlasəti Məsâil və fi Kəşfil Hicab (Üç məsələyə cavab və aləmdə zidliyin vacib olduğuna aid)
*14. Mizan'ül Hikəm (zinət əşyalarının daşlarını çıxarmadan qiymətini tapmağın üsulu haqqında)
*15. Abdurrahman'əl Nəseviyə Cavab (Allahın aləmləri yaratmasının və ibadətlə şərəfləndirməsinin hikməti haqqında)
*16. Nizamülmülk (dostu olan vəzirin bioqrafiyası)
*17. Əş'arı bil Arabiyyə (ərəbcə rübailəri)
*18. Fil Mutayat (Elm prinsipləri)
== İstinadlar ==
<references/>
== Xarici keçidlər ==
*[http://www.anl.az/down/meqale/edebiyyat/edebiyyat_aprel2009/44027.htm ]
*"Uşaqlar üçün ensiklopediya. Riyaziyyat.", [[Bakı]], [[Şərq-Qərb nəşriyyatı|"Şərq-Qərb"]], 2008. səh.610
[[Kateqoriya:İslam filosofları]]
| |||