Vikipediya

Böyük partlayış: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
'''Böyük partlayış''' — [[Kainat]]ın yaranması prosesi[[proses]]i haqqında nəzəriyyədir[[nəzəriyyə]]dir. Nəzəriyyənin əsası Q.A.Qamov tərəfindən qoyulmuşdur <ref>AMEA http://www.science.gov.az/az/index.php?id=4145 </ref>. GününümüzdəGünümüzdə astrofizikada özünü nəzəri cəhətdən isbat etmiş nəzəriyyələrdən biridir. Onu da Qeydqeyd edək ki, Böyük PartlayişPartlayış bir faktdir[[fakt]]dır ve elmdə[[elm]]də şübhə yaratmır.▼
{{vikiləşdirmək}}
 
[[Şəkil:Universe expansion2.png|thumb|250px|Böyük Partlayış]]
Böyük partlayış kainatın başlanğıcı haqqında ən əsas (ən çox dəstəklənən) nəzəriyyədir. Mahiyyət etibarı ilə, bu nəzəriyyə kainatın ilkin [[nöqtə]]dən yaxud sinqularlıqdan başladığını irəli sürür, həmin nöqtə indi bildiyimiz kainatı formalaşdırmaq üçün [[milyard]]larla il genişlənmişdir.
▲'''Böyük partlayış''' — [[Kainat]]ın yaranması prosesi haqqında nəzəriyyədir. Nəzəriyyənin əsası Q.A.Qamov tərəfindən qoyulmuşdur <ref>AMEA http://www.science.gov.az/az/index.php?id=4145 </ref>. Gününümüzdə astrofizikada özünü nəzəri isbat etmiş nəzəriyyələrdən biridir. Onu da Qeyd edək ki, Böyük Partlayiş bir faktdir ve elmdə şübhə yaratmır
[[Astronomiya]] və [[fizika]] [[sahə]]sində əldə olunan [[kəşf]]lər göstərir ki, kainatımızın, həqiqətən də başlanğıcı olmuşdur. O [[an]]a qədər heç nə mövcud olmamışdır, o an ərzində və ondan sonra bir şey mövcud olmuşdur: bizim kainat. Böyük partlayış nəzəriyyəsi o an ərzində və ondan sonra nələr baş verdiyini izah edir.
Əslində, bu gün gördüyümüz hər şey [[qreypfrut]]dan da kiçik bir fəza içərisində yerləşmişdi. Böyük partlayışdan sonra kainatımız genişlənmiş, soyumuş, [[qalaktika]]lar, [[ulduz]]lar, [[planet]]lər və [[həyat]] yaranmışdır.
 
== Tarixi ==
1946-1948-ci illərdə[[il]]lərdə Q.A.Qamov Kainatınkainatın mənşəyi və təkamülünün nəzəri modeli[[model]]i olaraq "Qaynar Kainatkainat" adlanan model ortaya qoymuşdur.
 
== Model ==
[[Şəkil:Universe expansion2.png|thumb|250px|Böyük Partlayış]]
Bu modelə əsasən Kainatkainat ''Böyük Partlayış'' nəticəsində formalaşmış və proses fiziki [[vakuum]] şəraitində baş vermişdir.
Son nəzəri hesablamalar göstərir ki, kainatın yaşı təqribən ''13,7 milyard il'', ilk sıxlığı ''≈10<sup>96</sup>q/sm<sup>3</sup>'', ölçüsü isə 10<sup>-15</sup>sm olmuşdur. Belə ekstremal fiziki şəraitdə [[Fundamental qarşılıqlı təsir qüvvələri | dörd fundamental qarşılıqlı təsir qüvvəsi]] ([[Qravitasiya qarşılıqlı təsir qüvvəsi | qravitasiya]], [[Zəifzəif qarşılıqlı təsir qüvvəsi | zəif]], [[Güclügüclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi | güclü]], [[Elektromaqnitelektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsi | elektromaqnit]]) ''[[Superqüvvə | Superqüvvədə]]'' birləşmiş şəkildə olur. ''[[Superqüvvə]]'' [[Supersimmetriya | supersimmetriya]] ideyasına[[ideya]]sına söykənir.
 
Standart nəzəriyyəyə görə kainatımız təxminən 13,7 milyard il əvvəl “sinqularlıq” olaraq meydana gəlmişdir. “Sinqularlığın” nə olduğu və necə meydana gəlməsi dəqiq məlum deyil. sinqularlıq bizim bu [[gün]] fizika haqqında [[bilik]]lərimizi təkzib edən məfhumdur. Belə hesab edilir ki, o “qara dəliyin” mərkəzində yerləşir. [[Qara dəlik]] güclü qravitasiya [[təzyiq]]inə malik məkandır. Həmin təzyiq o qədər güclüdür ki, məhdud [[materiya]] sonsuz sıxlığın (beyini qarışdıran riyazi [[anlayış]]) içinə çəkilir. Bu sonsuz sıxlıq zonaları “sinqularlıq” adlanır. Belə hesab edilir ki, kainatımız [[ölçü]]yə gəlməyəcək dərəcədə kiçik, hədsiz dərəcədə isti və sıx məfhum – sinqularlıq olaraq meydana gəlmişdir. O necə və hansı [[səbəb]]ə meydana gəlməsi məlum deyil.
İlkin görünüşündən sonra o, şişmiş, genişlənmiş, soyumuş və çox kiçik ölçü və çox isti tempraturdan kainatımızın bugünki formasına gəlib çatmışdır. O, bu gün də genişlənməyə və soyumağa davam edir və biz onun daxilindəyik.
 
==Mərhələləri==
"Qaynar Kainat" modelinə əsasən Kainatınkainatın təkamülünün[[təkamül]]ünün xarakterik mərhələləri bunlardır:
 
===İlk mərhələ===
Temperaturun maksimum (≈10<sup>32</sup>K) və zamanın[[zaman]]ın ən kiçik anı (10<sup>-43</sup>san) olan mərhələsidir. Bu [[Böyük partlayış]] anıdır. Çox kiçik zaman intervalında (10<sup>-43</sup>-10<sup>-35</sup>san intervalı) [[Materiya | materiya]] şüalanma və ifrat qaynar [[Plazma | plazma]] (kvark-qlüon plazması) şəklində meydana gəlir. [[Qravitasiya qarşılıqlı təsir qüvvəsi]] [[Superqüvvə | superqüvvədən]] ayrılır.
 
===İkinci mərhələ===
Temperaturun 10<sup>28</sup>÷10<sup>12</sup> K qədər azaldığı (başlanğıc andan 10<sup>-35</sup>÷10<sup>-4</sup> san müddətində) mərhələdir. Kainatın sonrakı genişlənmə və soyuması nəticəsində kvarklar[[kvark]]lar birləşərək [[neytron]] və [[Proton (fizika)|protonları]] əmələ gətirir. Şüalanma zərrəciklərinin qarşılıqlı təsirindən isə [[elektron]], [[pozitron]] və [[Mezon|mezonlar]] yaranır.
 
===Üçüncü mərhələ===
Kainatın temperaturunun 10<sup>9</sup>K olduğu mərhələdir (Böyük partlayışdan 300 saniyə sonra). Bu mərhələdə [[güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi]] [[Superqüvvə|superqüvvədən]] ayrılaraq [[Proton (fizika)|proton]] və [[Neytron|neytronlardan]] ibarət əlaqəli fiziki sistemlərin[[sistem]]lərin ilk nüvələri[[nüvə]]ləri - [[hidrogen]] və [[helium]] nüvələrini yaradır. Maddənin belə halı [[plazma]] şəklində bir milyon il mövcud olur.
 
===Dördüncü mərhələ===
Kainat temperaturunun 4000K-ə qədər soyuduğu mərhələdir. Bu mərhələdə əvvəlcə [[Zəifzəif qarşılıqlı təsir qüvvəsi|zəif]], sonra isə [[Elektromaqnitelektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsi|elektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvələri]] bir-birindən ayrılır. Elektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvələri [[Elektron|elektronun]] [[nüvə]] ilə əlaqəli sistemlərini - yüngül [[hidrogen]] və [[helium]] atomlarını[[atom]]larını yaradır.
 
=== Sonrakı mərhələlər ===
Sonrakı mərhələlərdə, Kainatınkainatın təkamülü [[maddə]] qatılaşması, [[şüalanma]] enerjisinin[[enerji]]sinin ayrılması və qalaktikalar, kvazarlar kimi irimiqyaslı sistemlərin yaranması ilə davam etmişdir.
 
== Böyük partlayış nəzəriyyəsini dəstəkləyən əsas sübutlar ==
* İlk öncə, biz əmin ki, kainatın başlanğıcı olmuşdur.
* İkincisi, qalaktikalar ölçülərinə uyğun sürətlə bizdən uzaqlaşırlar. Bu Habbl qanunu adlanır, qanun 1929-cu ildə bu [[fenomen]]i kəşf edən [[Edvin Habbl]]ın (1889-1953) şərəfinə belə adlandırılıb. Həmin [[qanun]] kainatın genişlənməsi nəzəriyyəsini dəstəkləyir və kainatın bir zamanlar sıxılmış olması fikrini irəli sürür.
* Üçüncüsü, əgər kainat başlanğıcda böyük partlayış nəzəriyyəsində bildirildiyi kimi çox isti olubsa, biz bu istiliyin qalıqlarını aşkarlamalıyıq. 1965-ci ildə radioastronomlar, Arno Penzias və Robert Uilson kainata nüfuz edən 2,725 dərəcə [[kelvin]] (-454.765 dərəcə [[farenheyt şkalası|farenheyt]], -270.425 dərəcə [[selsi]]) [[Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması|kosmik mikrodalğa fon radiyasiyası]] kəşf etdilər. Güman edilir ki, bu, [[alim]]lərin axtardığı istiliyin qalığıdır. Penzias və Uilson kəşflərinə görə 1978-ci ildə fizika üzrə [[Nobel mükafatı]]na layiq görülmüşdür.
* Nəhayət, kainatda işıq elementləri - hidrogen və heliumun bol miqdarda mövcud olması Böyük partlayışın başlanğıc modelini dəstəkləyir.
 
== Digər filosof və alimlərin fikirləri ==
Filosof [[Antoni FluFilosof]] böyükEntoni Flu Böyük partlayış nəzəriyyəsi ilə bağlı belə deyir:
"Elm dini mənbələrin kainatın bir başlanğıcının olması müddəasını təsdiq etdi."<ref>Henry Margenau, Roy Abraham Vargesse. Cosmos, Bios, Theos. La Salle IL: Open Court Publishing, 1992, s. 241</ref>.
 
Bir qisimBəzi elm insanıadamları, astroloji və [[kosmologiya]] məlumatlarının,[[məlumat]]larının hər hansı bir [[fəlsəfə]] və ya [[ilahiyyat]] ilə örtüşmeyeceğiniüst-üstə düşməyəcəyini ifadə etmişləretmişdirlər. [sitat lazım] Buna qarşı bəzi astrofiziklər, mövzunun[[mövzu]]nun Tanrının[[tanrı]]nın varlığı ilə ilişkilendirilebileceğiniəlaqələndirilə biləcəyini müdafiə etmişləretmişdirlər. Məsələn ABŞ-lıamerikalı astrofizik HughHyu Ross mövzuyamövzuyla bağlı bu şərhdəcür şərh tapılmışdırbildirmişdir:
 
"Zaman, hadisələrin[[hadisə]]lərin meydana gəldiyi ölçü olduğuna görə, əgər maddə, BigBöyük Bang'lapartlayışla ortaya çıxmışsa, o halda kainatı ortaya çıxaran səbəbinsəbəb kainatdakı zaman və məkandan[[məkan]]dan tamamilə müstəqil olması lazımdırolmalıdır. Bu da bizə Yaradanınyaradanın kainatdakı bütün ölçülərin üzərində olduğunu göstərir."▼
 
ABŞ alimi [[Uilyam Leyn Kreyq]] isə belə izah verir:▼
▲"Zaman, hadisələrin meydana gəldiyi ölçü olduğuna görə, əgər maddə, Big Bang'la ortaya çıxmışsa, o halda kainatı ortaya çıxaran səbəbin kainatdakı zaman və məkandan tamamilə müstəqil olması lazımdır. Bu da bizə Yaradanın kainatdakı bütün ölçülərin üzərində olduğunu göstərir.
 
"Həqiqətdə:'''[[Həqiqət]]də "heç nədən yalnız heç nə alınır" qaydasına uyğun olaraq böyükBöyük partlayışın hansısa bir fövqəltəbii səbəbi olmalıdır. Əgər nəzərə alsaq ki, partlayışdan əvvəl mövcud olmuş vəhdət bütün məkan və zaman münasibətlərinin sərhəddisərhədi olmuşdur, onda böyük partlayışın hər hansı bir fiziki səbəbinin olması mümkün deyil. Böyük partlayışın səbəbi fiziki məkan və zamanın hüdudlarından kənarda idi. O, kainatdan əsla asılı deyildi və şüurun dərk etməkdə aciz qaldığı bir gücə malik idi. Bundan əlavə, bu səbəb şüura[[şüur]]a və şəxsi azad iradəyə malik olan mahiyyət olmalıdır. Deməli, kainatın yaradılışının əsl səbəbi kainatı nə vaxtsa öz şəxsi iradəsi ilə xəlq edən Yaradandıryaradandır."<ref>William Lane Craig, Cosmos and Creator, Origins & Design, Bahar 1996, cilt 17, s. 18</ref>.▼
▲ABŞ alimi [[Uilyam Leyn Kreyq]] isə belə izah verir:
{{sitatın əvvəli}}
▲"Həqiqətdə "heç nədən yalnız heç nə alınır" qaydasına uyğun olaraq böyük partlayışın hansısa bir fövqəltəbii səbəbi olmalıdır. Əgər nəzərə alsaq ki, partlayışdan əvvəl mövcud olmuş vəhdət bütün məkan və zaman münasibətlərinin sərhəddi olmuşdur, onda böyük partlayışın hər hansı bir fiziki səbəbinin olması mümkün deyil. Böyük partlayışın səbəbi fiziki məkan və zamanın hüdudlarından kənarda idi. O, kainatdan əsla asılı deyildi və şüurun dərk etməkdə aciz qaldığı bir gücə malik idi. Bundan əlavə, bu səbəb şüura və şəxsi azad iradəyə malik olan mahiyyət olmalıdır. Deməli, kainatın yaradılışının əsl səbəbi kainatı nə vaxtsa öz şəxsi iradəsi ilə xəlq edən Yaradandır."<ref>William Lane Craig, Cosmos and Creator, Origins & Design, Bahar 1996, cilt 17, s. 18</ref>.
{{sitatın sonu}}
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Böyük_partlayış"