11:46, 17 mart 2015 tarixindəki versiya redaktə Rəşid Nurməmmədov (müzakirə \| töhfələr) Avtopatrullar, Təcrübəli istifadəçilər 43.989 redaktə →‎Mənbə ← Əvvəlki redaktə		14:58, 25 mart 2016 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Alpanvi (müzakirə \| töhfələr) 9 redaktə Не правильно указан этнические данные и прочее про народа, я как историк аварского народа подтверждаю изменении Teq: Vizual redaktor Sonrakı redaktə →
Sətir 5: }} ~~</blockquote>~~{{Xalq \|adı = Avarlar<br>{{lang-av\|авар(ал), магІарул(ал)}} \|şəkil = [[Şəkil:Wolf symbol of Avars Caucasus.PNG\|250px]] Sətir 32: '''Avarlar''' ('''Qafqaz avarları''') ({{lang-av\|аварал, магІарулал}}) — [[Dağıstan Respublikası]]nda ən böyük, [[Azərbaycan]]da sayca altıncı böyük etnik qrup. Həmçinin, [[Rusiya]]nın [[Çeçenistan]], [[Kalmıkiya]] və digər federasiya subyektlərində məskunlaşmışlar. Azərbaycanda əsasən [[Balakən rayonu\|Balakən]] və [[Zaqatala rayonu\|Zaqatala]] rayonlarında yaşayırlar. == ~~Etimologiyası~~Etimologiya == Bir çox mənbələrdə eyni zamanda Qafqaz Avarları olaraq anlandırılır. Özlərini “''магIарулал''” olaraq adlandırırlar. Mənası “dağların xalqı”, “dağlılar” deməkdir. Avar dili Şimali Qafqaz (Nax-Dağıstan) dil ailəsinin Yeni Qol (Avar-Andi-Tsez) dil qrupuna aiddir. 14 ləhcədə danışılır. Ən çox yayılmış ləhcə elə Avar ləhcəsidir. Millətin adı da məhz bu ləhcədən götürülmüşdür. Yazılı mənbələrin araşdırılması ilə bərabər avar etnoniminin türk dilləri ilə izah olunması da bizə bu gün Şimali Qafqazda, hənçinin Azərbaycanın şimal-qərbində yaşayan avarların qədim türk tayfalarının, qüdrətli avarların varisləri olduğunu söyləməyə əsas verir. “Avar” sözü türk dillərindəki “avara” və ya “ayara” sözündən olub “çılğın, dikbaş, döyüşkən, dalaşqan” və ya “dirənən, qarşı gələn” kimi izah edilir. Tarixin bütün mərhələlərində döyüşkən xalq kimi tanınan avarların tez-tez müharibələrə cəlb edilməsi də məhz bu xüsusiyyətləri ilə bağlı idi və xüsusiyyətlər onlara verilən etnik adda da öz adını tapmışdı. Çox zaman Qafqaz avar xalqıni qədim türk soylu avarlarla səhv salırlar, Qədim, yəni türk kimi qəbul olunan avarlardır. Onlara bəzi ədəbiyyatlarda əsl avarlar da deyirlər. 555-ci ildə Göytürklər tərəfindən qərbə sürgün olunmuşlar. Sürgün zamanı isə onlara bir çox millətdən insanlar qoşulmuşdur. Avarlar Avropaya çatan zaman artıq avar xalq anlamını itirmişdir. Avar ordusunda olan hər bir hun, xəzər, monqol hamısı avar adlandırılmışdır. Bu xalqların böyük qismi qıyıqgözlü idi. Tarixçi Walter Pohl avarları uzun müddət araşdırdıqdan sınra bu fikrə gəlmişdir: Avarlar cox böyük tarixə məxsusdurlar və Göytürk tabeçiliyində yaşamaq istəməyən xalqların qarışmasından yaranmışlar. Avar xalqının etnik özünü adlandırması isə “maurlal” və ya “maurlan” şəklindədir. XIX əsrə aid ədəbiyyatlarda da avarların özlərini “baualal”, “maarulal”, “marulan” adlandırması barədə məlumatlar var. Avarların bu etnik özünü adlandırmasının mənası dəqiq məlum olmasa da, tədqiqatçılar bunu, “çiy ət yeyənlər” və ya “dağlarda gəzən, dağ adamı” kimi izah edirlər. Bu xüsusiyyətlər qədim türk mifologiyasında mühüm yer tutan qurda məxsus xüsusiyyətlərdir. Maraqlıdır ki, avar dilində bats adıanan qurd kəlməsi qədim türk dillərində də börü, buri kimi ifadə edilir. Beləliklə, “baqaulal” sözünə aid edilən xüsiyyətlərin məhz qurda aid olduğunu (dağlarda gəzən, çiy ət yeyən) nəzərə alsaq, bu kəlmənin baqa-börü və ulal-ulan-oğlan (Hazırda Türkiyənin dialektlərində də oğlan sozü “ulan” şəklində ifadə edilməkdədir.) sözbirləşməsinin fonetik dəyişikliyə uğramış forması olub “qurd oğlan” anlamına gəldiyini ehtimal etmək olar. '''Avar Xaqanlığı (Türk avarlar)''' ~~== Tarixi ==~~ İndiki avarların əsli tarixən Dağlstan ərazisində yaşayan [[silvlər]] və [[andaklar]] tayfasıdır. Bəzi ədəbiyyatlarda avarların [[kaspilər]]dən törədiyi qeyd olunub. Mənbələrə əsasən avarlar qədim dövrdə indiki kimi dağlıq ərazidə deyil, düzənlik ərazilərdə yaşayırdılar. Avarların məskunlaşdığı ərazilər [[Sarir]] adlanırdı. Sarir dövləti [[VI əsr]]dən [[XII əsr]]ə qədər mövcud olub və əhalisi [[xristianlıq]] dininə sitayiş edib. XII əsrdən etibarən avar dövlətini əhatə edən müsəlman feodal dövlətlərinin ona qarşı birləşərək iqtisadi blokada tətbiq etməsi və mütəmadi hücumlar etməsi nəticəsində Sarir dövləti tədricən zəiflədi və əhalisi müsəlmanlaşdırıldı. Saririn müsəlman olan qonşu [[Dərbənd]] və [[Şirvanşahlar]] dövlətləri ilə münasibətləri gərgin idi və tez-tez hərbi qarşıdurmalar baş verirdi. 562-ci ildə qurulmuşdur. Hökmdarları olan Bayan Xaqan çox güclü döyüşçü və rəhbər idi. O türklərlə birləşərək german, slavyan, bizans və frank torpaqlarına yürüşlər təşkil etmişlər. 586-cı ilə kimi Karpatın hamısını, Balkanların da yarısından çoxunu ələ keçirmişlər. Lakin onlar İstanbulu da fəth etmək istəyirdilər. Lakin dəniz donanmaları olmadıqlarına görə bu istəkləri baş tutmamışdır. Avar Xaqanları işğal olunmuş torpaqlarda möhkəmlənmək əvəzinə yeni-yeni ərazilərin alınmasına çalışırdılar. Onlar ilk növbədə frankların ən təhlükəli düşmənləri idilər. 8-ci əsrin sonlarına yaxın franklar qonşu tayfalarla birləşərək avarlar üzərinə hücuma keçmişlər və onları ağır məğlubiyyətə uğratmışlar. 803-804-cü illərdə isə bütün Avar torpaqları Bulqarlar tərəfindən alınmışdır və bu Avar Xaqanlığının sonu olmuşdur ==== Qafqaz və Türk Avarlarının oxşar cəhəti ==== Qafqaz və Türk Avarlarının yalnız bir oxşarlığı mövcuddur. Adları… * “Avar” kəliməsinin bir neçə dildə izahı verilmişdir. Tarixçi Vasiliy Abayev bu sözün fars sözü olduğunu bildirmişdir. Mənasını isə “gətirmək”, “həll etmək” kimi göstərmişdir. * Qafqaz dillərində (avar, dargin) mənası isə “peyğəmbər”, “elçi” mənasını verir (avarag). * Türkcə izahında isə “avara”, “sərsəri” mənalarına gəlinir. * Qədim erməni qaynaqlarında və Göytürk qaynaqlarında Apar olaraq verilmişdir. Mənası “götürən” və ya “üsyan edən”dir. Qafqaz Avarlarının isə əsl adları “maarul”dur. Avar adını maarullara ruslar vermişlər. Bu da bəzi tarixçilərə görə qədim avarlara bənzədildiyinə görə baş vermişdir. Belə ki, slavyanlar qədim Avarların döyüş qabiliyyətinə bələd idilər. Maarullar eyni şücaəti yüzillər sonra göstərdiklərinə baxmayaraq onlara bu ad verilmişdir. Məna isə qədim avarlarda olduğu kimidir. ==== Qafqaz və Türk Avarlarının fərqli cəhətləri ==== Qafqaz və Türk Avarlarının bir çox fərqləri mövcuddur. Başlıca olaraq dilləri fərqlidir. Joseph Greenbergə (linqvist – Qafqaz xalqlarının dil müxtəlifliyinin müəyyən edilməsində rəhbər şəxs) görə Qafqaz avar dili və türk dilinin oxşarlığı yalnız 1,86% təşkil etmişdir. Halbuki avar və rus dilinin oxşarlığı 4,29%-dir. Belədirsə, o zaman avarlar rusdur? Təbii ki yox. Hər bir dilə qonşu xalqların dilindən müəyyən sözlər keçmişdir. Bu avarlarda da belədir. Azərbaycan dilində hər 5 sözdən biri fars mənşəlidir. Bu 20% deməkdir. Lakin heç kim özünə fars demir. Bir millət özünə hansı adı verirsə hamı da o cür qəbul etməlidir. Qafqaz avarlarının türklərdən əsas fərqini isə bu cür izah edərdim. Bəzi sözlər vardır ki, onlar demək olar ki bütün türk dillərində saxlanmışdır. Buna misal olaraq “qan”, “ana”, “at”, “gün” və s. kimi sözləri göstərmək olar. Bu sözlər çox az dəyişərək bütün türk dillərində saxlanmışdır. Ancaq avar dilində tərcümələri müvafiq olaraq “bi”, “ebel”, “çuy (ço)” və “q`o”dur. Bu da bu dillərin tamamilə fərqli olduğunu bir daha sübut edir. Genetik cəhətdən də fərq mövcuddur. Belə ki, Dağıstan avarları üzərində aparılan genetik təcrübələrə əsasən digər Qafqaz xalqlarındakı kimi 65% həcmində J1 Haploqrup tapılmışdır. Bu Haploqrup olan xalqlar isə qədim dövrdə Hürri-Urartu dil qrupuna aid xalqlar idi. Avarların da məhz o xalqlardan gəldiyini demək olar. Daha bir fərq isə mədəniyyət fərqləridir. Bilindiyi kimi, Avar musiqisi digər Qafqazdilli xalqların musiqisinə bənzəyir. Türk xalqlarının demək olar ki, hamısının özünəməxsus musiqi və rəqsləri vardır. == Məskunlaşma == Azərbaycanda avarlar əsasən [[Balakən\|Balakən rayonunun]] [[Qabaqçöl\|Qabaqçöl qəsəbəsində]]<ref name="Əhalisi">Balakən Rayon İcra Hakimiyyəti: Rayon haqqında: [http://balaken-ih.gov.az/page12/Əhalisi.html Əhalisi]</ref>, [[Mahamalar]]<ref name="Əhalisi"></ref>, [[Mazımqara]]<ref name="Əhalisi"></ref> kəndlərində, [[Zaqatala rayonu]]nun [[Uzuntala (Zaqatala)\|Uzuntala]], [[Ziliban]]<ref name="Этнические и национальные группы">Ежедневный информационный ресурс - "[http://www.azeri.ru/ Azeri.ru] - Азербайджанцы в России": [http://www.azeri.ru/az/etno/etnicheskie_i_nac_gruppi/ Этнические и национальные группы]: Аварцы</ref>, [[Mazıx]]<ref name="Этнические и национальные группы"></ref>, [[Car]]<ref name="Этнические и национальные группы"></ref>, [[Axaxdərə]] kəndlərində yaşayırlar. === Avarlar Azərbaycanda === Bu rayonlar ərazisində [[avar dili]]ndə ümumilikdə 260 sinfi olan 19 məktəb fəaliyyət göstərir və bu məktəblərdə 7 minə yaxın şagird təhsil alır.2009-cu ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən Azərbaycanda 49,8 min nəfər avar yaşayır. Lakin bu rəsmi rəqəmlər deyil, mənbələr əsas verir ki əslində avarlarin sayi Azərbaycanda bir neçə dəfə çox ola bilər, pasport qeydiyyatlari zamani milliyətin hansı göstərilməsinə uyğun olaraq. Azərbaycanlılarla sıx qaynayıb-qarışmışlar. İslam dininə etiqad edirlər.

Avarlar (qafqazdilli): Redaktələr arasındakı fərq