Təyyarə: Redaktələr arasındakı fərq

[[İmage:Axial compressor.gif|thumb|280px|right|Turbin reaktorunun kompressoru]]

[[İmage:Teyyare e-citizen.jpg|thumb|280px|right|Yerdən təyyarənin uçuşunun görünüşü]]

"Təyyarə" ərəb mənşəli sözdür.

 

Təyyarələr müxtəlif göstəriçilərinə görə (məs. təyinatı, konstruksiyası, mühərrikin növünə görə, üçüş-texniki parametrləri və s.) səciyyələnirlər.

 

:''Hərbi''

:''[[Qırıcı]]''

:''Hava təyyarə daşıyıcısı''

:''Sərnişin nəql edənlər''

:''Nəqliyyat (yüklərin daşınması)''

:''Yanğısəndürmə''

 

:''Porşenli''

:''Turbinli''

:''Turbinreaktorlu''

 

:''bir mühərrikli''

:''iki mühərrikli''

:''səkkiz mühərrikli''

:''Səs sürətinə qədər''

:''Səs sürətindən yuxarı''

:''Hipersəs''

 

:''Quruda''

:''Gəmidə''

:''Uçan gəmilər''

:''Şaquli''

:''Qısa''

:''Adi''

 

:''Vintli''

:''Reaktiv''

 

:''Pilotlu''

:''Avtomatlaşdırılmış, Pilotsuz''

[[Şəkil:Kitty-hawk.jpg|thumb|Rayt təyyarəsi]]

[[Şəkil:Junkers JI.jpg|thumb|"''Junker 1''" təyyarəsi]]

[[Daxili yanma mühərriki|Daxili yanma mühərriklərinin]] yaranması [[aviasiya]]nın da yaranmasında əsas rol oynamışdır. Öncə fikirləşirdilər ki, [[mühərrik]]in qanadlı apparata quraşdırılması nəticəsində uçmaq mümkün olar. 1894-cü ildə Maksim adlı rus ixtiraçısı qanadlarının açılışı 32 m və çəkisi 3,5t olan nəhəng bir təyyarə düzəldir. Bu [[maşın]] elə ilk sınaq zamanı sınmışdır. Sonra məlum olur ki, əsas problem uçuş zamanı stabilliyin yaradılmasından ibarətdir. 1870-ci ildə fransız [[mühəndislik|mühəndisi]] [[Peno]] sınaq məqsədilə bir neçə kiçik təyyarə modelləri düzəldir. Onun apardığı tədqiqatlarda təyyarənin hərəkətinin quyruq hissəsi ilə stabilləşdirməyin mümkünlüyü araşdırılır. [[1890]]-cı ildə alman mühəndisi [[Otto Liliental]] düzəltdiyi planerdə 2 mindən artıq üçüş keçirmişdir. O, planeri öz bədəni ilə tənzim edərək havada 30 saniyə ərzində 100 m yol qət edir. Öz sonuncu uçuşu zamanı əsən külək Lilenthalın tarazlığını pozaraq onun qəzaya düçar olmasına səbəb olmuşdur. Sonralar planerlərin düzəldilməsi ilə amerikalı [[Rayt qardaşları]] məşğul olmuşlar. Onlar ilk dəfə olaraq vertikal və eninə idarə sistemləri tətbiq etmiş, qanadları süni verilən havanın köməyi ilə yükləmiş və düşən yükü ölçmüşlər. Rayt qardaşlarının düzəltdiyi planer stabil idarə olunaraq havada bir dəqiqə qala bilirdi. [[1903]]-cü ildə Rayt qardaşları planerə benzinlə işləyən mühərrik qoşurlar.

 

 

[[1907]]-ci ildə [[Fransa]] Rayt qardaşlarının işlərinə maraq göstərir. Bu işdən xəbər tutan [[ABŞ|Amerika]] dövləti Rayt qardaşlarına 100 min dollar məbləğində sifariş verir. [[1908]]-ci ildə onların düzəltdikləri təyyarə 2,5 saat havada qalır. Verilən sifarişləri yerinə yetirmək üçün [[Nyu-York]]da "Wright" təyyarə fabriki yaradılır. Ancaq Rayt təyyarələrinin quyruq hissəsində qanadların olmaması səbəbindən onlar geniş tətbiq tapa bilmir. Bu təyyarələrlə bir sıra qəzalar baş verir. Təyyarədə quyruq idarə sisteminin vacibliyinə Penonun işlərindən bələd olan fransızlar Rayt qardaşlarının təyyarələrinin bazasında yeni təyyarə düzəldərək böyük nailiyyətlər əldə edirlər. 1908-ci ildə fransız mühəndisi Lui Blerua ([[fransız dili|fr.]] ''Louis Bleroit)'' uzun sürən tədqiqatlardan sonra praktikada tətbiq oluna buləcək təyyarəni "Bleroit XI"-i düzəldir. O, [[1909]]-cu ildə [[La–Manş]] üzərindən uçaraq keçir. Sonralar fransız təyyarə konstruktoru Anri Faman ([[fransız dili|fr.]] ''Henri Faman'') [[1912]]-ci ildə təyyarə layihələndirmə firmasını yaradır. Burada o, ilk aeroplanı düzəldir və onun kütləvi istehsalını təşkil edir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu təyyarələrin hamısı qeyri metaldan hazırlanırdı. Yalnız alman mühəndisi [[Huqo Yunkers]]in səyləri nəticəsində [[1915]]-ci ildə ilk tam metaldan hazırlanmış təyyarəni ''"Junker J1"''-i düzəltmək olur. Yunkers təyyarələrinin konstruksiyaları təyyarəqayırmada yeni mərhələnin başlanğıcını qoyur. Bundan sonra təyyarələr metaldan hazırlanır.

 

==== Mənbə ====

* Bölkow, Ludwig (Hrsg.) – ''Ein Jahrhundert Flugzeuge. Geschichte und Technik des Fliegens'', VDI-Verlag, Düsseldorf 1990, ISBN 3-18-400816-9

* R. G. Grant – ''Fliegen. Die Geschichte der Luftfahrt'', Dorling Kindersley, Starnberg 2003, ISBN 3-8310-0474-9