14:49, 28 noyabr 2015 tarixindəki versiya redaktə Eminn (müzakirə \| töhfələr) İnzibatçılar 34.309 redaktə k 94.20.93.214 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Elmeddin82 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. ← Əvvəlki redaktə		06:59, 31 iyul 2016 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Aydın Əlizadə (müzakirə \| töhfələr) Təcrübəli istifadəçilər 4.452 redaktə Redaktənin izahı yoxdur Teq: Vizual redaktor Sonrakı redaktə →
Sətir 2: [[Şəkil:Kapitolinischer_Pythagoras_adjusted.jpg\|right\|250px\|thumb\|Samoslu Pifaqorun Kapitol muzeyində (Roma) saxlanılan büstü]] '''Samoslu Pifaqor ya da ''Pithaqoras'', ''Pisaqor,'' ''Pitaqor''''' (yun. ~~{{lang-gr\|~~''Πυθαγόρας ὁ Σάμιος}}'', ~~la-~~lat. ''Pythagoras'', təxminən m. ö. 570 – 490) — ilk [[Qədim Yunanıstan\|Qədim yunan]] filosoflarından biri olmuşdur, [[Pifaqorçular məktəbi\|Pifaqorçuluğun]] yaradıcısı idi. ~~[[E.ə. 570]] – [[E.ə. 490]]) — [[Qədim Yunanıstan\|Qədim yunan]] filosofu və riyaziyyatçısı, dini fəlsəfi məktəbin – [[Pifaqorizm]]in banisi.~~ == ~~Pifaqor~~Həyatı ~~məktəbi~~və fəaliyyəti == Pifaqor haqqında bütün bilgilər onun ardıcılları tərəfindən vermişdir. O Samos şəhərində dünyaya gəlmişdir. Sonra isə Cənubi İtaliyanın ''Krotona'' şəhərinə köçmüşdür. Bir çox araşdırmaçılar hesab edirlər ki, onun öz əsərləri olmamışdır. Ancaq, antik tarixçi [[Diogenes Laertius]] yazmışdır ki, o '''''“Tərbiə haqqında”''''', '''''“Dövlət haqqında”''''' və '''''“Təbiət haqqında”''''' adlı dövrümüzə gəlib çatmayan kitabların yazarı olmuşdur<ref>Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915, p. 340-341.</ref>. Pifaqorun elmi bilgiləri qədim [[Babil]] və [[Qədim Misir\|Misir]] kahinlərindən alması haqqında rəvayətlər də vardır (3, 9). Bu məktəb Samoslu Pifaqor tərəfindən yaradılmışdır. O, qədim dünyanın demək olar ki, bütün ölkələrində olmuşdur. Məsələn, [[Misir]]də 22 il, Babilistanda 12 il yaşamışdır. Onun məktəbində poeziya, tibb, musiqi, elm, xüsusilə ilə də [[riyaziyyat]] bir–birini əvəz etmişdir. [[Fəlsəfə]] sözünü ilk dəfə işlədən Pifaqor özünü də filosof adlandırmışdır. Daha sonra Pifaqor Krotonada “[[Pifaqorçular məktəbi\|Pifaqorçular ittifaqı (ya da məktəbi)]]” adlı dini-fəlsəfi cəmiyyət yaratmış və ona başçılıq etmişdir. "Hər şey harmoniya və rəqəmlərdən ibarətdir" – Pifaqor fəlsəfəsinin başlanğıc prinsipi budur. [[Fridrix Engels\|F.Engels]] bu barədə yazırdı: "Rəqəm müəyyən qanunlara tabe olduğu kimi, bütün kainat da onlara tabedir; bununla da ilk dəfə kainatın qanunauyğunluğu haqqında fikir söyləyir". Pifaqorçuluqda rəqəmlərin mistikası və musiqidə kəmiyyət münasibətlərinin konstruksiyalaşdırılması, astroloji – musiqi quruluşları dəqiq astronomik hesablamalarla özünəməxsus şəkildə uzlaşır. Ancaq bir sürə sonra Krotonada siyasi durum gərginləşmiş, şəhər sakinləri pifaqorçuların fəaliyyətindən ehtiyat edərək, bu məktəbi darmadağın etmişdirlər. Pifaqorun da o hadisələrdə öldürüldüyü güman edilir. Ancaq başqa xəbərlərə görə o, baş vermiş hadisələrdən üzülərək özünü aclığa məruz qoyaraq ölmüşdür. Pifaqor öz qarşısına həqiqətən ilahi bir məsələ – kainatın quruluşunun əsas prinsipini (arxe) üzə çıxarmaq məsələsini qoymuşdur ki, bu da ibtidai, formasız xaosu nizamlanmış, məqsədəuyğun kosmosa çevirir. Belə bir prinsiplə bir–birinə zidd element və tendensiyaların rəqəm harmoniyasını qəbul etmişdir. Pifaqorçular harmoniyanı "müxtəlif qarışıqların birləşməsi və müxtəlif fikirliyin razılığı" kimi başa düşürdülər. == Fəlsəfəsi və elmi == ~~Səciyyəvi haldır ki, Pifaqor özünü yer üzərində "ilkin və təbiətin kökündən" kosmik səsləri başa düşən yeganə adam hesab edirdi.~~ Pifaqorun ideyaları bir çox məqamlarda [[Mistika\|mistikaya]] yaxın idi. Ona görə də, sonralar onun məktəbinin ənənələrini [[Neoplatonizm\|yeni-platonçu]] filosoflar davam etdirmişdilər. Pifaqor bir sıra mənəvi və əxlaqi prinsiplər də irəli sürmüşdür. Onun təliminə görə insanlar yetkinliyə doğru inkişaf etməlidir. Buna da yalnız gözəlliyə, eləcə də faydalı şeylərə yönəlməklə çatmaq mümkündür. Pifaqor həm də ruhların bir bədəndən başqasına köçməsinə ([[Reinkarnasiya\|reinkarnasiyasına]]) inanırdı<ref>Iamblichus. Life of Pyhhagoras or Pithagoric life / Translated by Taylor T. London: J. M. Watkins, 1818, s. 30.</ref>. Onun fikrincə, hər şey müəyyən vaxtdan sonra dünyaya yenidən gəlir və əslində yeni olan heç nə yoxdur. Ruh günahların ağırlığına görə bədəndə qalmağa məhkumdur. Məqsəd də onu bədəndən azad etməkdir. Buna görə də, mənəvi həyat yaşamaq üçün ət və paxla kimi bəzi yeyəcəklərdən çəkinmək lazımdır<ref>Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915, p. 351-352.</ref>. Burada isə qeyd etmək lazımdır ki, Pifaqorun bu kimi yanaşması ilə hind dünyagörüşü arasında bənzərliklər vardır. Pifaqor fəlsəfə tarixində əsasən riyaziyyat və rəqəmlər haqqında yarımelmi və mistik simvollar müəllifi kimi və bəzi etik normaların və ən çox isə metempsixoz nəzəriyyəsinin (ruhun bir canlıdan digər canlıya keçməsi) yaradıcısı kimi tanınır. === Siyasi baxışları === Pifaqorçuların səma cisimləri haqqında fərziyyələri maraq doğurur. Bizim e.ə. III əsrdə fəlsəfi istiqamət kimi pifaqorçuluq aradan çıxsa da, 2 əsrdən sonra Planotizm və digər dini–fəlsəfi istiqamətli məktəblərlə birləşərək yenidən fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Pifaqor və onun ardıcılları hakimiyyət məsələlərinə də diqqət yetirirdilər. Onların fikrincə cəmiyyət hakimiyyətsiz yaşaya bilməz. Bu baxımdan da ən yüksək hakimiyyət tanrılara məxsusdur. Onlara hamı ibadət etməlidir. Tanrılardan sonra hökmdarlar, hörmətli insanlar, valideynlər və ən sonda qanunun aliliyi gəlir. Beləliklə, hakimiyyət [[İyerarxiya\|iyerarxik]] sistemlə qurulmalıdır. === Dünyanın quruluşu haqqında === ~~== Pifaqor və dünyanı dərk etmək ==~~ Pifaqorun və onun ardıcıllarının [[Kosmoqoniya\|kosmoqonik]] baxışlarına görə, hər şey 4 ünsür: ''od'', ''su'', ''yer'' və ''havadan'' yaranmışdır. Yer isə kürə şəklindədir<ref>Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915, p. 348.</ref>. O sonsuz və əbədi boşluqdan yaranıb, o boşluqla nəfəs alır. Bunun nəticəsi olaraq dünya genişlənir və daralır. Bu səbəbdən məkan, zaman, göy cisimləri və onların hərəkəti yaranır. Dünyanın mərkəzində od, baş tanrı Zeusun məbədi və təbiətin qanunu (“''fatum''” və ya “''loqos''”) durur. Sonra isə oddan yaranmış və onun ətrafında fırlanan yer, planetlər və ulduzlar gəlir. Beləliklə, Pifaqor və onun ardıcılları yeri kürə şəklində təsəvvür etmiş və onu dünyanın mərkəzində yerləşdirmişdirlər. Bu baxışlar isə orta əsrlərin sonuna qədər dünya elmi və fəlsəfəsində qüvvədə olmuşdur. Ancaq sonra [[Nikolay Kopernik]] (XVI yüzillik) yer kürəsinin dünyanın mərkəzində olmasını inancını şübhə altına almışdır. Sonralar isə inkişaf edən elm sübut etmişdir ki, yer dünyanın mərkəzində yerləşmir. Pifaqor şöhrət və özünü təsdiq barədə, pul və gəlir barədə düşünmür, bütün ömrünü təbiətin və düşüncənin mahiyyətini öyrənməyə həsr edir. Kainatı [[kosmos]] adlandıran ilk şəxs də Pifaqor olub. O deyirdi ki, kainat kürə şəklindədir, on sferadan ibarətdir. Mərkəzdə [[Yer]]dən görünməyən od durur. Yer də daxil bütün kainat onun ətrafında fırlanır. Deyirdi ki, her şeyin mənbəyində rəqəmlər durur. Pifaqor, həm də ''“kosmos”'' anlayışını müasir anlamda, bütün dünyanı əhatə edən sonsuzluq mənasında işlətmiş, onun ahəngini və qanunauyğunluqlarını göstərməyə çalışmışdır. Dünyanı dərk etmək onu idarə edən bu rəqəmləri öyrənmək deməkdir. Bertran Rassel yazır ki, riyaziyyat deduktiv sübuti əsaslandırma kimi məhz Pifaqordan başlayır və mistisizmin xüsusi bir forması ilə sıx bağlıdır. Pifaqor deyirdi ki, Yer kürə formasındadır və kainatın mərkəzidir. [[Günəş]], [[Ay]] və planetlər öz orbiti üzrə göydə hərəkət edir. Pifaqorun geosentrik təlimini [[Kopernik]] özünün heliosentrik sisteminin sələfi adlandırırdı. Təsadüfi deyil ki, kilsə Kopernikin sistemini "yalançı Pifaqor sistemi" elan etmişdi. === Riyazi bilikləri === Pifaqorun çox maraqlı rəqəmlər fəlsəfəsi olmuşdur. O hesab edirdi ki, dünya və çevrəmizdə olan şeylər heç də bizim gördüyümüz və duyduğumuz kimi deyildir. Onlar duyğularımızla yox, düşüncəmizlə qavranıla və anlaşıla bilər. Hər şeyin arxasında bir birlik durur. Əlbəttə dağ dağdır, insan insandır, daş daşdır. Ancaq, bu kimi müxtəlifliyin bir başlanğıcı, birləşdirici nöqtəsi vardır. Bu da rəqəmlərdir. Onlar hər şeyin pərdə arxası və başlanğıcıdır, çünki istənilən şeyi rəqəmlə göstərmək mümkündür, hər şeyin rəqəmlə ölçülən ölçüsü vardır. Məsələn, suyun miqdarını litrlə, ağırlığın çəkisini kiloqramla, bitkilərin sayını ədədlə göstərmək olar. Deməli, rəqəmlər hər şeyin əsasında durur. Beləliklə, dövrünün başqa filosoflarından fərqli olaraq Pifaqor hər şeyin ilkin səbəbini maddədə deyil, dərk olunmayan şeylərdə axtarırdı. Sonralar bu fikri '''''Platon''''' daha da inkişaf etdirərək ''ideyalar'' haqqında təlimlə çıxış etmişdir. Bu baxımdan Pifaqoru ''fəlsəfi [[İdealizm\|idealizmin]]'' yaradıcısı hesab etmək olar. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu kimi fikirlər ondan öncə Misir və Babil kahinlərinin arasında da yayılmışdır. Ehtimal olunur ki, Pifaqor mistikanı məhz onlardan öyrənmişdir. Daha sonra rəqəmlər fəlsəfəsini [[Pifaqorçular məktəbi\|Pifaqorun ardıcılları]] daha da inkişaf etdirmişdirlər. === Həndəsi bilikləri === Eyni zamanda, rəqəmlər həndəsi mənada da anlaşılırdı. Nöqtə '''''Bir''''' rəqəmini ifadə edirdi. Bu rəqəm isə hər şeyin başlanğıcı və əsası hesab edilirdi. Pifaqor üçün Bir rəqəmi həm də Tanrıdır. Başqa şeylər isə müxtəlif rəqəmlərin cəmidir. Belə ki, iki nöqtədən düz xətt alınır, üç nöqtə isə artıq düz müstəvidir. Dörd nöqtə isə fəzadır. Bu rəqəm ''dörd ünsür'' olan od, yer, su və havanın təməlində durur ki, bu da hər şeyin başlanğıcında duran səbəbdir. Həmçinin, bu nöqtələrdən üçbucaq, dördbucaq və s. fiqurlar yaranır. Üçbucaq dünyaya gəlmənin və hər şeyin yaradılmasının səbəbidir. Dördbucaq Tanrı təbiətinin təcəssümüdür. Pifaqor, dövrünün ən bilikli adamlarından biri olmuş, bir çox elmi nəzəriyyələrin yaradıcısı idi. Onun ən məşhur elmi kəşfi “[[Pifaqor teoremi]]” adlanan düzbucaqlı üçbucağın hipotenuz ilə katetlərinin nisbəti qanunudur<ref>Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915, p. 342-343.</ref>. Cüt və tək ədədli rəqəmlər haqqında riyaziyyat təlimini, rəqəmlərin həndəsi anlamı nəzəriyyəsini də Pifaqor kəşf etmişdir. == Mənbə == * [[Aydın Əlizadə]]. [http://www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-289695.pdf Antik fəlsəfə tarixi]. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, s. 42-48. == Ədəbiyyat == * "Uşaqlar üçün ensiklopediya. Riyaziyyat.", [[Bakı]], [[Şərq-Qərb nəşriyyatı\|"Şərq-Qərb"]], 2008. səh.610 * [[Fərhad Hacıyev]]. "Görkəmli fiziklər" * [[Adil Əsədov]]. Fəlsəfə tarixindən etüdlər: İdeal və reallıq arasında ziddiyyət və onun Qərb, rus və Şərq təfəkküründə həll imkankarı. Bakı: Təknur, 2007. – ~~116s~~116 s. * [[Adil Əsədov]]. Yunan fəlsəfəsiindən etüdlər: yunan fəlsəfəsiində idealin və realliğin münasibətlərinə dair. Ön sözün müəllifi – fəlsəfə elmləri doktioru Tahirə Allahyarova. Bakı: Təknur, 2008. * Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, 298 səh. == İstinadlar == [[Kateqoriya:Yunanıstan filosofları]] [[Kateqoriya:Yunan filosoflar]]

Pifaqor: Redaktələr arasındakı fərq