11:16, 31 iyul 2016 tarixindəki versiya başlanğıc koda bax 94.20.224.27 (müzakirə) Rufet.Turkmen.Sefevi (müzakirə) tərəfindən edilmiş 3643489 dəyişikliyi geri qaytarıldı. ← Əvvəlki redaktə		11:17, 31 iyul 2016 tarixindəki versiya başlanğıc koda bax 94.20.224.27 (müzakirə) Baskervill (müzakirə) tərəfindən edilmiş 3643275 dəyişikliyi geri qaytarıldı. Sonrakı redaktə →
Sətir 403: == Mədəniyyət == === ~~İqtisadi~~Maarif, ~~həyat~~Elm === [[Şəkil:Fuzûlî.jpg\|thumb\|left\|[[Məhəmməd Füzuli]]]] Səfəvilər dövlətinin əsas mülkyyət forması divani (dövlət) və xalisə (hökmdar) torpaqları idi. Sonralar Səfəvilərin yürütdüyü mərkəzləşdirmə siyasəti ilə əlaqədar divani torpaqlar hesabına şərti torpaq mülkiyyət forması tiyul geniş yayıldı. [[Mülk]] və [[vəqf]] torpaqları toxunulmaz hesab edilirdi. Kəndli və sənətkarların vəziyyəti çox ağır idi. Onlar müxtəlif mükəlləfiyyət daşıyır, çoxlu (30-dan çox) vergi ödəyirdilər. [[I Şah İsmayıl]]ın dövründə nisbətən azaldılan vergilər sonralar tədricən yenə də artmağa başladı. Əhalinin ağır vəziyyəti [[I Təhmasib]]i [[malcəhət]], [[tamğa]] kimi bəzi vergiləri ləğv etməyə məcbur etdi. Lakin bu islahatlar Səfəvilər dövlətini bürüməkdə olan böhranın qarşısını ala bilmədi. [[Feodal]] istismarının güclənməsi, vergilərin ağırlığı sinfi zidiyyətlərin kəskinləşməsinə, üsyanlara səbəb oldu (məsələn, [[Təbriz]] üsyanı).▼ XVI əsrin ikinci- XVII əsrin birinci yarısında [[Azərbaycan]]ın bir sıra şəhərlərində geniş məktəb və mədrəsə şəbəkəsi var idi. XVI əsrdə [[Təbriz]]də böyük bir kitabxana açılmışdı. [[I Şah İsmayıl]] [[Marağa rəsədxanası]]nı bərpa etmək üçün məşhur riyaziyyatçı və astronom [[Qiyasəddin]]i [[Marağa]]ya göndərmiş və bərpa işlərinə başlanmışdı. <ref> Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.192-193 </ref> XVI əsr XVII əsrin birinci yarısında [[Azərbaycan]]da tarix və fəlsəfə elmləri inkişaf etməkdə idi. Öz dövrünün böyük şairi [[Məhəmməd Füzuli\|Füzuli]] təkcə böyük şair deyildi, həmçinin fəlsəfəyə, astronomiyaya və başqa elmlərə dair əsərlər yaratmışdı. Səfəvilər dövlətinin iqtisadi və mədəni həyatında [[Azərbaycan]] şəhərləri, xüsusilə müstəsna rol oynayırdı. [[Təbriz]] [[Asiya]] və [[Avropa]]nın bir çox şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. [[Şamaxı]] və [[Ərəş]]də istehsal olunan ipək parçalar [[Avropa]] ölkələrinə ixrac edilirdi.▼ [[Şəkil:Maragheh observatory.JPG\|thumb\|right\|[[Marağa rəsədxanası]]]] Humanist və mütərəqqi ideyalar carçısı [[Məhəmməd Füzuli\|Füzuli]]nin dünya görüşü, fəlsəfi fikirləri "'''Mətlə-ül-etiqad (Etiqadın mənşəyi)'''" əsərində öz əksini tapmışdır . Bu əsərdə [[Hindistan]], [[İran]], [[İraq\|Ərəb İraqı]] və [[Azərbaycan]]ın qədim fəlsəfəsinin təhlili ilə bərabər, antik fəlsəfə haqqında da məlumat vardır. Filosof [[Həqiri]] kainat və dinə öz münasibətini aydın bildirərək yazırdı ki, məhəbbət, təbiət, insan və dinlər üzərində hakimdir. Səfəvilər dövlətinin başında dünyəvi və dini hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirən şah dururdu. Səfəvilərin bütün ölkə ərazisində və ələ keçirdikləri torpaqlarda şiəliyi rəsmi din elan etmişdilər.Ali komandan [[əmir əl-üməra]], [[qorçu\|qorçi]] dəstələrinin başçısı isə [[qorçubaşı\|qorçibaşı]] adlanırdı. Dövlət aparatında vəzir, dini idarələrə və [[vəqf]] məsələlərinə sədr, maliyyə işlərinə mustuofi [[əl-məmalik]] nəzarət edirdi. Səfəvilər dövləti bəylərbəyilərin idarə etdiyi ayrı-ayrı bəylərbəyliklərinə bölünmüşdü. [[Qızılbaş]] əmirlərindən seçilən [[bəylərbəyi]]lər [[şah]]ın tələbi ilə öz dəstələri ilə hərbi səfərlərdə iştirak etməli idilər.▼ [[Rəhməti Təbrizi\|Rəhməti]] XVI əsrin ortalarında [[Təbriz]]də doğulmuşdur. XVII əsrin əvvəllərində [[Hindistan]]a səfər etmiş və [[1616]]-cı ildə [[Aqra]] şəhərində olmuşdur. [[Rəhməti Təbrizi\|Rəhməti]]nin yeganə poetik "'''Divanı'''" gəlib bizə çatmışdır. Rəhməti də öz sələfləri kimi [[sufilik]] baxışlarını poetik tərzdə şərh edir, lakin hakim ideologiyaya loyal münasibətilə fərqlənirdi. [[Qızılbaş]] tayfalarının qüdrətli siyasi birliyə çevrilməsi, [[Azərbaycan]]ın cənub və şimal torpaqlarının nisbətən mərkəzləşmiş vahid dövlət şəklində birləşməsi, məhsuldar qüvvələri yüksəlişi, şəhərlərin sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinə çevrilməsi obyektiv olaraq [[Azərbaycan]] mədəniyyətinin və incəsənətinin inkişafına şərait yaradırdı. Azərbaycan dilinin istifadə dairəsi genişləndi. Sarayda [[Həbibi]], Süruri, Şahi, Matəmi, Tufeyli, Qasimi və başqa Azərbaycan sairləri, həmçinin ozan-aşıqları yaşayıb-yaradırdılar. "Xətayi" təxəllüsü ilə yazan [[I Şah İsmayıl]] [[Azərbaycan]] ədəviyyatının görkəmli nümayəndəsidir. Səfəvilərin saray kitabxanası bir növ "incəsənət akademiyasına" çevrilmişdi. Burada mahir xəttatlar, rəssamlar, cildçilər, nəqqaşlar, və başqaları işləyir, [[Sultan Məhəmməd]] və [[Kəmaləddin Behzad]] kimi görkəmli miniatür ustaları fəaliyyət göstərirdi.▼ Bu dövrün məşhur tarixçisi, [[I Şah Təhmasib]]in sarayında qulluq edən və onun yürüşlərinin iştirakçısı [[Həsən bəy Rumlu]] idi. O, 12 cildlik "'''Əhsən Ət-Təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı)'''" əsərini yazmışdır. Bu əsərdən ancaq XI-XII cildlər bizə gəlib çatmışdır ki bunlar XV-XVI əsrlər [[Azərbaycan]]ın və qonşu ölkələrin tarixinə həsr olunmuşdur. <ref> Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.193 ==== Şəhərlər ====▼ </ref> Görkəmli [[Azərbaycan]] tarixçisi [[İsgəndər bəy Münşi]] gəncliyində gəncliyində [[Şah Məhəmməd Xudabəndə]]nin sarayında divan katiblərindən biri olmuşdur. Sonralar [[I Şah Abbas]]ın tarixçisi olmuş, "'''Tarix-i-aləm arayi Abbasi (Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi)'''" əsərini yazmış, əsərdə dövrün siyasi, ictimai-iqtisadi və mədəni həyatı barədə məlumat vermişdir. <ref> Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.194 </ref> ▲==== Şəhərlər ==== [[Şəkil:Antoni Cenkinson Şirvan hakiminin qəbulunda tablosu.jpg\|thumb\|[[Antoni Cenkinson]], [[Şirvan bəylərbəyliyi\|Şirvan bəylərbəyi]] [[Abdulla xan Ustaclı]]nın qəbulunda]] [[Azərbaycan]]da əhalinin müəyyən hissəsi şəhərlərdə yaşayır və sənətkarlıqla məşğul olurdu. XVI əsrin ikinci yarısı- XVII əsrin birinci yarısında [[Təbriz]] ustalarının toxunduqları gözəl xalçalar və bəzəkli parçalar indi də dünyanın bir çox muzeylərinin bəzəyi hesab olunur. <ref> Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.186 </ref> Sətir 421 ⟶ 431: Bu [[Təbriz]], [[Gəncə]], [[Ərəş]], [[Ərdəbil]], [[Culfa]], [[Bərdə]], [[Naxçıvan]], [[Marağa]], [[Dərbənd]] iqtisadi və siyasi-inzibati mərkəz idilər. Təbriz ən böyük şəhər hesab olunurdu. Səyyahlar qeyd edirlər ki, o zaman burada [[300]] min əhali var idi. [[Şamaxı]] [[Şirvan bəylərbəyliyi\|Şirvanın]] iqtisadi və siyasi mərkəzi idi. XVI əsrdə [[Cənubi Qafqaz]]da ipək istehsalı və ticarətinin, demək olar ki, hamısı [[Şamaxı]] və [[Ərəş]]də mərkəzləşmişdi. A.[[Antoni ~~cenkinson~~Cenkinson]] Şamaxını gözəl '''şahlıq şəhəri''' adlandırırdı. [[Şamaxı]]da [[25]] min nəfərə qədər əhali yaşayırdı. <ref> Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.187 </ref> Sətir 428 ⟶ 438: Bəhs edilən dövrdə [[Ərdəbil]] yenidən dirçəldi. Səfəvilər şəhərin azadlığına ciddi əhəmiyyət verirdilər. Burada tikilmiş [[Şeyx Səfi məqbərəsi]]nə ölkənin hər yerindən ibadətə gəlirdilər. Misilsiz sənət incisi [[I Şah Təhmasib]]in [[1536]]-cı ildə toxutdurduğu '''Şeyx Səfi xalçası''' hazırda [[London]]un [[Viktoriya və Albert muzeyi]]ndə saxlanılır. [[File:Ardabil_Carpet_rotate.jpg\|thumb\|[[Şeyx Səfi]] xalçası]] XVI əsrdə ingilis səyyahları [[Ərəş]]i [[Cənubi Qafqaz]]da ipəkçiliyin mərkəzlərindən biri kimi təsvir edirdilər. A.[[Antoni ~~Cenkinsonun~~Cenkinson]]un məlumatına görə, [[Ərəş]] bazarında müxtəlif çeşidli [[100]] funt ipək almaq olardı. XVI əsrdə [[Venesiya]] taciri və səyyahı Mindoi yazırdı ki, [[ Ərəş]]də əla növ ağ ipək istehsal olunur. <ref> Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.188 </ref> Sətir 436 ⟶ 446: XVI əsrin ikinci yarısı- XVII əsrin birinci yarısında [[Ordubad]], [[Naxçıvan]], [[Əylis]] kimi şəhərlərin mühüm ticarət əhəmiyyəti vardı. [[Gəncə]] [[Qarabağ bəylərbəyliyi]]nin mərkəzi idi. [[Oruc bəy Bayat\|Don Juan]] adı ilə [[Avropa]]da yaşayan tarixi-coğrafi əsərlər müəllifi [[Oruc bəy Bayat]] burada [[50]] min ailənin (yəni [[225]] min nəfər) yaşadığını qeyd etmişdi. <ref> Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.189 </ref> === Ədəbiyyat === [[File:Diwan of Shah Ismail Khatai.jpg\|thumb\|Xətai divanı]] [[I Şah İsmayıl]]ın sarayında '''şairlər şahı''' [[Həbibi]] başda olmaqla [[Süruri]], [[Matəmi]], [[Tüfeyli]], [[Qasimi]]dən ibarət ədəbi məclis var idi. [[Şah İsmayıl Xətai]] həm də görkəmli şair olmuşdur. Onun ədəbi irsi [[Azərbaycan dili\|Azərbaycan türkcəsində]] yazılmış '''Divandan''', mənzumələrdən, lirik qoşmalardan,'''Nəsihətnamə''' adlı məsnəvidən '''Dəhnamə''' poemasından ibarətdir. <ref> Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.195 </ref> XVI əsr [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]nın ən görkəmli nümayəndəsi şair və mütəfəkkir [[Məhəmməd Füzuli]] idi. O, [[Şərq\|Şərqdə]] mühüm elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan [[Bağdad]]da böyümüş və yaşamışdır. [[Məhəmməd Füzuli\|Füzuli]]nin ulu babaları [[Əmir Teymur]]un yürüşləri zamanı [[Azərbaycan]]dan [[İraq]]a köçürülənlər olmuşlar. Klassik şərq ədəbiyyatına yaxşı bələd olan Füzuli ömrünün 40 ildən çoxunu bədii və elmi yaradıcılığa həsr etmişdi. Tarix bizə [[Azərbaycan]] estetik ideyalarının görkəmli nümayəndəsi [[Sadiq bəy Əfşar]]ın adını saxlamışdır. O, [[Azərbaycan]]ın məşhur naturalist rəssamı və təzkirəçisi olmuşdur. Aşıq poeziyası yaxşı inkişaf edərək məhəbbət motivi ilə yanaşı, xalqın həyat və məişətini əks etdirirdi. Xalq şeirinin ən görkəmli nümayəndəsi Aşıq [[Dirili Qurbani]] idi. Şair şifahi xalq yaradıcılığının yeni forması olan dastanlar yaradırdı. <ref> Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.196 </ref> === İqtisadi həyat === ▲Səfəvilər dövlətinin əsas mülkyyət forması divani (dövlət) və xalisə (hökmdar) torpaqları idi. Sonralar Səfəvilərin yürütdüyü mərkəzləşdirmə siyasəti ilə əlaqədar divani torpaqlar hesabına şərti torpaq mülkiyyət forması tiyul geniş yayıldı. [[Mülk]] və [[vəqf]] torpaqları toxunulmaz hesab edilirdi. Kəndli və sənətkarların vəziyyəti çox ağır idi. Onlar müxtəlif mükəlləfiyyət daşıyır, çoxlu (30-dan çox) vergi ödəyirdilər. [[I Şah İsmayıl]]ın dövründə nisbətən azaldılan vergilər sonralar tədricən yenə də artmağa başladı. Əhalinin ağır vəziyyəti [[I Təhmasib]]i [[malcəhət]], [[tamğa]] kimi bəzi vergiləri ləğv etməyə məcbur etdi. Lakin bu islahatlar Səfəvilər dövlətini bürüməkdə olan böhranın qarşısını ala bilmədi. [[Feodal]] istismarının güclənməsi, vergilərin ağırlığı sinfi zidiyyətlərin kəskinləşməsinə, üsyanlara səbəb oldu (məsələn, [[Təbriz]] üsyanı). ▲Səfəvilər dövlətinin iqtisadi və mədəni həyatında [[Azərbaycan]] şəhərləri, xüsusilə müstəsna rol oynayırdı. [[Təbriz]] [[Asiya]] və [[Avropa]]nın bir çox şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. [[Şamaxı]] və [[Ərəş]]də istehsal olunan ipək parçalar [[Avropa]] ölkələrinə ixrac edilirdi. ▲Səfəvilər dövlətinin başında dünyəvi və dini hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirən şah dururdu. Səfəvilərin bütün ölkə ərazisində və ələ keçirdikləri torpaqlarda şiəliyi rəsmi din elan etmişdilər.Ali komandan [[əmir əl-üməra]], [[qorçu\|qorçi]] dəstələrinin başçısı isə [[qorçubaşı\|qorçibaşı]] adlanırdı. Dövlət aparatında vəzir, dini idarələrə və [[vəqf]] məsələlərinə sədr, maliyyə işlərinə mustuofi [[əl-məmalik]] nəzarət edirdi. Səfəvilər dövləti bəylərbəyilərin idarə etdiyi ayrı-ayrı bəylərbəyliklərinə bölünmüşdü. [[Qızılbaş]] əmirlərindən seçilən [[bəylərbəyi]]lər [[şah]]ın tələbi ilə öz dəstələri ilə hərbi səfərlərdə iştirak etməli idilər. ▲[[Qızılbaş]] tayfalarının qüdrətli siyasi birliyə çevrilməsi, [[Azərbaycan]]ın cənub və şimal torpaqlarının nisbətən mərkəzləşmiş vahid dövlət şəklində birləşməsi, məhsuldar qüvvələri yüksəlişi, şəhərlərin sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinə çevrilməsi obyektiv olaraq [[Azərbaycan]] mədəniyyətinin və incəsənətinin inkişafına şərait yaradırdı. Azərbaycan dilinin istifadə dairəsi genişləndi. Sarayda [[Həbibi]], Süruri, Şahi, Matəmi, Tufeyli, Qasimi və başqa Azərbaycan sairləri, həmçinin ozan-aşıqları yaşayıb-yaradırdılar. "Xətayi" təxəllüsü ilə yazan [[I Şah İsmayıl]] [[Azərbaycan]] ədəviyyatının görkəmli nümayəndəsidir. Səfəvilərin saray kitabxanası bir növ "incəsənət akademiyasına" çevrilmişdi. Burada mahir xəttatlar, rəssamlar, cildçilər, nəqqaşlar, və başqaları işləyir, [[Sultan Məhəmməd]] və [[Kəmaləddin Behzad]] kimi görkəmli miniatür ustaları fəaliyyət göstərirdi. == Səfəvi dövlətinin şahları == Sətir 604 ⟶ 635: * [[Nadir şah Əfşar]] * [[Səfəvilik]] * [[Qorçu\|Qorçular]]~~lar~~ * [[Səfəvi şahlarının Azərbaycan türkcəsində məktubları]]

Səfəvilər: Redaktələr arasındakı fərq