Apuley: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Sətir 1:
[[File:ApuleiusFrontispiece.jpg
'''Apuleyus''', rusca '''Apuley''' (lat. ''Apuleius Lucius'', təxminən m. [[
▲[[124]] yaxud [[125]] ildə [[Roma imperiyası]]nın [[Afrika əyaləti]]nin [[Madavr]] şəhərində doğulub. Məşhur "Metamorfozalar"(Qızıl ulaq) romanının müəllifi. Yazıçının latınca əsərləri qalmışdır.
== Həyatı ==
Sətir 21 ⟶ 20:
Onun yunanca yazdığı heç bir əsəri bizə çatmayıb. Latınca da əsərlərinin hamısı qalmayıb. Ancaq əhəmiyətsiz parçalardan, adlarından və eyhamlardan onun satirik, sevgi şeirlərindən, (ola bilsin erotik lətifələrindən), "Germaqor" romanından, müxtəlif bəhanələrlə etdiyi çıxışlar, deklamasiya və tanrıların, yaxud şairin sanlı hamilərinin şəninə himnlərindən xəbərimiz var. Onun şeir və nəsrlə yunan dilindən latın dilinə tərcümələrinin əksəriyəti, "Dövlət haqqında" traktatı,və özünün qürur mənbəyi saydığı təbii elmlərə aid heç bir əsəri qalmayıb. Bundan başqa məlumdur ki, ona bir çox tarix, riyaziyat, musiqi, [[astronomiya|nücum]], kənd təsərrüfatı barədə kitablar da aiddir. Apuleyin hərtərəfliyi həqiqətən də sərhədsiz idi, lakin onun elmi bilikləri səthi idi və adətən kompilyasiyalardan o yana getmirdi.
Ondan qalan bütün ədəbi mirası üç hissəyə bölmək olar: Fəlsəfi əsərləri, deklamasiyaları və Metamorfozalar (Qızıl
Apuley öz filosof-platonik dərəcəsi üzərində çox əsirdi. Lakin müstəqil filosof kimi o olduqca zəif və asılı idi. Hər halda "Əflatun və onun təlimi barədə" , " Təfsir barədə", "Kainat barədə" (sonuncu iki traktatın Apuleyə aid olması mübahisəlidir), eləcə də "Sokrat ilahiliyi barədə" fəlsəfi deklamasiyası fəlsəfə tarixi üçün böyük maraq kəsb edir. Onlardan görmək olar ki, [[Plotin]]dən hələ 100 il əvvəl Əflatunun obyektiv idealizmindən mistik neoplatonizmə keçidi sezmək olardı.
Sətir 33 ⟶ 32:
Sən demə onun bütün hərəkətləri filosof-platonist idealına ciddi şəkildə uyğundur və deməli qüsursuzdur və cinayətkarlıqdan uzaqdır. 26-63 fəsilləri əhatə edən ikinci hissə -bilavasitə cadugərliklə bağlı böhtanların (müasir nöqteyi nəzərlə bu böhtanlar olduqca məzəlidir: məsələn, guya Apuley, adları ədəbsiz səslənən iki balığdan sehrli mayə hazırlayırmış) təkzibidir.
Nitqin sonluğu olan 66-103 fəsillər xüsusi ilə maraqlıdı. Bu, prosseəs öncəki hadisələrin ardıcıl təsviri olan "narratio", yəni "həkayə"dir; o hakimləri inandırmalıdır ki, cadu yox, ama həyatın özü, onun çoxsaylı motivləri, niyyətləri və müxtəlif təsadüfləri ilə Putendillanı Apuleylə nigaha gətirməliydi. Bu, parlaq gerçəkçi təfərrüatlarla bol hissədə, bənzərsiz mənzərə təsviri ustası Apuleyin istedadı tam açılır. Məşhur Apuley istehzası "Apologiyada", incə yumordan kəskin sarkazma qədər müxtəlif formalar alır. Təkcə dul qadınların cavan oğlanları cehizlə cəlb etmək barədə mülahizələr nəyə istəsəniz dəyər: {{sitatın əvvəli}} ''"Hansı, həyatda heç olmasa azca baş çıxaran insan, artıq yaşlı və dul, ama canı sulu qadını, əgər o ərə getmək niyyəti ilə öz varidatından və üstün mövqeyindən istifadə edərək, qüsursuz görünüşlü, nəcabətli və xassiyətli gənc adamı cəlb etmək fikrinə düşübsə, qınayar? ..."'' {{sitatın sonu|mənbə=(Apologiya, 92 fəsil) }}Qabarıqlığı, gücü və portretlərin inandırıcılığı ilə "Apologiya" nəinki "Qızıl eşşəkdən", ümumiyətlə qədim romalı ədəbiyatın ən yaxşı nümunələrindən geri qalmır. Əlbəttə ki "Apologiyada" barələrində danışdığı adamlar, Salüstinin Katilinasına tay deyil. Onlar öz dövrünün adi adamlarıdır, ama hərəsinin xassiyətində Apuley elə cizgiləri və təfərrüatları seçir ki, onların kiçik ehtirasları və gündəlik qayğıları oxucunun yadına həmişəlik qalır.
== Fəlsəfəsi ==
Apuleius Lusius həm də [[Orta platonizm|orta platonçuluq]] məktəbin nümayəndəsi sayılır. O kahin olmuş, bir çox ədəbi əsərlərin yazarı idi. Onun ironik və satiristik roman janrında yazılmış “'''''Metamorfozlar'''''” (lat. ''Metamorphoseon'') kitabı antik dünyanın ən çox yayılmış və başqa dillərə tərcümə olunmuş əsəridir. Onu '''''“Qızıl eşşək”''''' (lat. ''Asinus aureus'') də adlandırırlar (9, 3-246). Bu əsərdə eyş-işrətlə dolu həyat sürən ''Lusius'' adlı bir gənc cadugərliklə maraqlanmış və onu öz üzərində sınamaq istəmişdir. Bir cadugər qadın o gənci öz xahişi ilə müvəqqəti olaraq quşa çevirmək istəmiş, ancaq yanlışlıq nəticəsində onu eşşəyə çevirmişdir.
Ancaq, eşşək olan Lusius insan düşüncəsində qalmış və hər şeyi insan kimi anlamışdır. Beləliklə, o müxtəlif adamların (əkinçilərin, quldurların, varlıların, kahinlərin) ev heyvanı olmuş, onların həyatlarını içəridən görmüş; insanların alçaqlığının, yalanlarının, xəyanətlərinin, ikiüzlülüklərinin, cinayətlərinin, əxlaqsızlıqlarının şahidi olmuşdur. Sahibləri onunla qəddarcasına davranmış və hər zaman alçaltmışdırlar. Sonda Lusius tanrılardan yardım diləmiş və tanrıca ''İsis'' (İsida) onu yenidən insana çevirmişdir. Bundan sonra o, gördüklərindən nəticə çıxararaq [[Osiris]] və [[İsida|İsis]] kultlarının kahini olmuşdur.
Fəlsəfi əsərlərindən biri olan '''''“Platon və onun təlimi”''''' (lat. ''De Piatone et eius dogmate'') kitabında Apuleus özünəməxsus şəkildə oxucuları [[Platon|Platonun]] təlimi ilə tanış etmişdir. Ancaq, bir çox hallarda onun yazdıqları [[Alkinous|Alkinousun]] verdiyi bilgilərdən fərqlənmişdir. Bu kitabda Platonun kimliyi açıqlanmış, onun ilk dəfə fəlsəfənin üç bölümünü birləşdirdiyi bildirilmişdir. Apuleusa görə fəlsəfənin birinci bölümü kosmologia və antropologiyadan ibarət olan ''fizikadır''. İkincisi ilahiyyatdır ki, o ''başlanğıclar'' (tanrı, maddə, ideya) və ''iki mahiyyət'' (düşüncə ilə qavranılan və duyğusal) haqqında bölümləri əhatə edir. Fəlsəfənin üçüncü bölümü olan məntiq haqqında isə əsərdə bilgi verilməmişdir. Apuleusun dünyanın quruluşu haqqında baxışları (kosmologiası) Platotun ''“Timeus”'' əsərində olduğu kimidir.<ref name=":0">Апулей Луций // Античная философия: Энциклопедический словарь / Составитель Е. В. Афонасин. М.: Прогресс-Традиция, 2008.</ref>
Tale (alın yazısı) problemi üzrə Apuleus tanrının ''düşündüyünü'' (sententia), ''tanrı'' ''qanunu'' (fatum) və ''təsadüfü'' (fortuna) fərqləndirir<ref name=":0" />. Təsadüfə yer verməsi onun tərəfindən azad iradənin tanınmasıdır.
Baş ya da birinci Tanrı duyulmaz və ulaşılmazdır (transsendentaldir). Ona görə dünyanın axarını kiçik tanrılar təmin edir, onlara isə demonlar yardım edirlər. Əxlaq xoşbəxt həyatın əldə edilməsi üçün gərəkli biliklərə yiyələnməkdir. Bu biliklər ərdəmlərin, xeyirlərin, qüsurların nədən ibarət olduğunu əhatə edir.<ref name=":0" />
'''''“Sokratın tanrısı haqqında”''''' (lat. ''De Deo Socratis'') Apuleusun daha bir mistikaya yaxın olan fəlsəfi əsəridir<ref>God of Socrates // The Works of Apuleius. London: G. Bell and Sons, LTD. 1914, pp. 351-374.</ref>. Burada “tanrı” sözü ''“demon”'' mənasında işlədilir. Bilindiyi kimi yunanlar insanlarla tanrıların arasında duran varlıqları “demonlar” adlandırırdılar. Onlar kiçik tanrılar, ya da tanrıların balaları kimi də təsəvvür edilirdi. Platona görə insanlar tanrılarla birbaşa bağlantı yarada bilməzlər. Demonların ataları olan ilk Tanrını isə təsəvvür etmək və ona çatmaq mümkün deyildir. Bunu yalnız demonların vasitəsi ilə etmək olar.
İnsan bədənindən imtina etmiş ruhlar yüksək qatlarda demonların birliyini təşkil edirlər. Platona görə demonlar hər bir insanı həyatı boyu müşayiət edir, onun bütün əməllərinin şahidi olur. İnsan öldükdən sonra isə o demon onu axirətə aparır və ölən mühakimə olunanda onun əməlləri haqqında deyilənləri təsdiq ya da inkar edir. Buna görə də, hər kəs öz demonu ilə bağlantı yolunu axtarmalı, ona itaət etməli və onu duymalıdır. Bunu edərsə onda onun demonu ona yol göstərər, müxtəlif yollarla (məsələn yuxularla) bilgilər verə bilər. Məhz bunu da Sokrat etmiş, müdrikliyin yüksəkliklərinə çata bilmişdir.
Müqayisə üçün, İslama görə də iki mələk hər bir insanın yaxşı və pis əməllərini yazır. Qiyamət günü onların yazdıqlarının əsasında insan mühakimə ediləcək.
Son olaraq Apuleus məsləhət görür ki, Sokratın etdiyini hamı etsin və bu yolla tanrılara bənzər həyat sürsün.
== Mənbə ==
* [[Aydın Əlizadə]]. [http://www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-289695.pdf Antik fəlsəfə tarixi]. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, s. 209-212. ('''"Fəlsəfəsi"''' bölümü üçün)
* Апулей. Золотой осёл, Метаморфозы в одиннадцати книгах. Государственное издательство художественной литературы. МСМLVI səh. 8-12▼
== Ədəbiyyat ==
▲* Апулей. Золотой осёл, Метаморфозы в одиннадцати книгах. Государственное издательство художественной литературы. МСМLVI səh. 8-12.
== İstinadlar ==
[[Kateqoriya:Qədim Roma yazıçıları]]
[[Kateqoriya:124-cü ildə doğulanlar]]
| |||