|
Aristotel Afinada '''''Likeion''''' (yun. ''Λύκειον'') adlanan məktəbini yaratmışdır. O məktəbin binasını və yerini öncə bədən tərbiyəsi üzrə oyunlar üçün istifadə edirdilər. Aristotel isə orada dərslər keçirirdi. Likeonun kölgəli bağlarında gəzintiyə çıxarkən Aristotel öz öyrəncilərini fəlsəfəsinin müxtəlif aspektləri ilə tanış edirdi. Ona görə də, Aristotelin bu məktəbi “peripatetik” (gəzənlər) adlandırılmışdır.
Aristotelin ölümündən sonra onun ardıcılları fəlsəfi və elmi araşdırmalarını davam etdirmişdilər. Onların ən başlıca vəzifələrindən biri müəllimlərinin fəlsəfi əsərlərini şərh etməkdən ibarət idi. Yüksəliş dövrünü '''Teofrastusun''', LampsakalıL'''ampsuslu Stratonun''', '''Samoslu Aristarxusun''', '''Dikearxusun''', '''Tarentli Aristoksenusun''', '''Falerli Demetriusun''' fəaliyyəti ilə yaşamışdır.
Miladdan öncə III yüzilliyin sonlarından sonra peripatetizm eniş dövrünü yaşamışdır. O zamandan başlayaraq peripatetik məktəbin ardıcılları artıq orijinal fikirlər ortaya qoya bilməmişdilər. Onlar ancaq Aristotelin əsərlərinin toplanması, yayılması və onlara şərhlərin yazılması ilə məşğul olmuşdurlar. O dövrün tanınmış peripatetiki Rodoslu Andronikus olmuşdur.
BuO dövrün ən tanınmış filosoflardanperipatetiki biri '''Rodoslu Andronikus (yun. '' Ἀνδρόνικος ο Ρόδιος' ', [[E.əolmuşdur. I əsr|m. ö. I]] yüzillik) olmuşdur. O, peripatetik məktəbə başçılıq etmişdir. Andronikusun ən böyük xidməti ondan ibarət idi ki, o, Aristotelin və Teofrastusun əsərlərini yenidən toplamış, redaktə etmiş və yayımlamışdır. Elə bu şəkildə də onlar bizim zamanımıza çatmışdır<ref>Andronicus of // Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. : C.C. Little and J. Brown, 1849.</ref>. ▼
Miladi III yüzillikdə peripatetik məktəbin ən tanınmış nümayəndəsi Afrodisialı Aleksandr olmuşdur. Ondan sonra peripatetizm ''[[Neoplatonizm|yeni-platonçuluqla]]'' qarışaraq ortadan çıxmışdır.
Müsəlman şərqində də peripatetik ənənə yaranmışdır. [[Şərq peripatetizmi|Şərq peripatetizminin]] əsas təmsilçiləri Əl-Fərabi, İbn Sina, İbn Rüşd olmuşdurlar. Onlar Aristotelin əsərlərinə şərhlər yazmış, Afrodisialı Aleksandrın və başqa filosofların əsərlərindən istifadə etmişdirlər.
== Əsas təmsilçiləri və onların təlimləri<nowiki/><nowiki/> ==
* [[Evdemus Rodoslu]]
* [[Straton (Lampsakuslu)]]
'''''Əsas məqalə:''''' [[Teofrastus]]
'''''Əsas məqalə:'''''* [[Aristarxus Samoslu]] ▼Aristotelin öyrəncilərindən olan '''Teofrastus''' (yun. ''Θεόφραστος'', m. ö. [[E.ə. 370|370]] – [[E.ə. 285|285]]) onun irsinin davamçısı olmuş və müəlliminin göstərişi ilə peripatetik məktəbə 34 il rəhbərlik etmişdir. O, bir çox kitabların müəllifi olmuş, ancaq onların çox az bir qismi zamanımıza gəlib çatmışdır.
* [[Demetrius (Falerli)]]
[[Şəkil:Aristotle and his disciples Lebiedzki Rahl.jpg|300px|right|thumb|Aristotel və onun öyrənciləri – [[Makedoniyalı İsgəndər]], Falerli Demetrius, Teofrastus, Lampsakalı Straton]]
'''''Əsas məqalə:'''''* [[Aristoksenus (Tarentli)]] ▼
Bundan başqa Teofrastus çevrənin qavranışması, kainatın quruluşu haqqında fikirlər irəli sürmüşdür, Aristotelik fizikasına bəlli qədər əlavələr etmişdir.
=== Lampsakalı Straton ===
Teofrastusun ən tanınmış öyrəncisi Lampsakalı Straton (yun. ''Στράτων'', m. ö. [[E. ə. 340|340]] – [[E. ə. 268|268]]) olmuşdur. O, 18 il peripatetik məktəbə başçılıq etmişdir<ref>Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. : Georg Bell & Sons, 1915, p. 203.</ref>. Ondan öncə isə o, məşhur Misir kralı II Ptolemeus Filadelfin müəllimi idi. Misirdə olarkən Straton Falerli Demetriusla birlikdə Museyonun yaradıcılarından biri olmuşdur. O da metafizika problemləri ilə məşğul olmuş, Demokritin atomlar nəzəriyyəsini tənqid etmişdi.
Straton peripatetizmdə materialist ənənəsini davam etdirənlərdən idi. O, ilk növbədə metafizikanı, dərk olunmaz şeyləri inkar etmiş, təbiətin özünə istinad edərək onu izah etməyə çalışırdı<ref>Marcus Tullius Cicero. On the Nature of the Gods / Translated by F. Brooks. : , 1896, pp. 20-21.</ref>. Onun fikrincə dünyanın yaradılışını tanrılarla bağlamaq lazım deyildir. Hər şeyi təbiət özü yaratmışdır. Stratona görə təbiət daxili zərurətlə fəaliyyət göstərən, hissiyyatlara və düşüncələrə malik olmayan özü özünü yaradan bir varlıqdır. O canlı olmasa da kosmosu yaratmışdır. Hər bir şeyin dəyişikliyinin səbəbi də təbiətdir. Straton həm də Aristotelin “dünya ruhunun” olması fikri ilə razılaşmırdı. Onun təlimində ruh bədənlə birlikdə ölür. Straton cisimlərin sərbəst düşmə təcilinin açılmasına yaxınlaşmışdır.
=== Samoslu Aristarxus ===
▲'''''Əsas məqalə:''''' [[Aristarxus Samoslu]]
Stratonun ən tanınmış öyrəncilərindən biri Samoslu Aristarxus (yun. ''Ἀρίσταρχος ὁ Σάμιος'', m. ö. [[E.ə. 320|320]] – [[E.ə. 250|250]]) olmuşdur. İlk dəfə yerin günəşin ətrafında fırlandığını iddia etmiş, yerdən günəşlə aya qədər məsafəni ölçməyə cəhd etmişdir.
=== Rodoslu Eudemus ===
Aristotelin daha bir öyrəncisi Rodoslu Eudemus (yun. ''Εύδημος ο Ρόδιος'', [[E.ə. IV əsr|m. ö. IV]] yüzillik) olmuşdur. O, müəlliminin əsərlərinə şərhlər, eləcə də elmlər tarixi üzrə kitablar yazmışdır. Onların bəzi fraqmentləri günümüzə gəlib çatmışdır və o dövrün riyaziyyat və astronomiya haqqında biliklərimizin yeganə qaynağı hesab olunmaqdadır. Bundan başqa Eudemus Aristotelin tarix, fizika və ilahiyyata aid olan fikirlərini şərh etmiş, bu əsərlərdə olan ziddiyyətləri ortadan qaldırmağa cəhd etmişdir<ref>Эвдем Родосский // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: в 86 т. СПб.: 1890-1907.</ref>. Bəzi tədqiqatçılar Eudemusu Aristotel irsinin ilk şərhçisi kimi də dəyərləndirirlər.
=== Tarentli Aristoksenus ===
▲'''''Əsas məqalə:''''' [[Aristoksenus (Tarentli)]]
Peripatetik məktəbin görkəmli nümayəndələrindən biri Tarentli Aristoksenus (yun. ''Ἀριστόξενος ὀ Ταραντίνος'', m. ö. 360-cı ildə doğulmuşdur) olmuşdur. O, musiqi nəzəriyyəsi üzrə antik dünyanın ən tanınmış alimlərindən biri idi və bu sahədə çoxlu əsərlər yazmışdır'''''.''''' Bundan başqa Aristoksenusun başqa əsərlərindən olan fraqmentləri də zamanımıza çatmışdır. Aristoksenus həmçinin peripatetizmə pifaqorçuluğun ənənələrini gətirmişdir.
'''''Əsas məqalə:''''' [[Dikearxus]]
Daha bir tanınmış peripatetik Dikearxus (yun. ''Δικαίαρχος'', təxminən m. ö. [[E.ə. 365|365]] – [[E.ə. 300|300]]) olmuşdur. Aristotelin və Teofrastusun öyrəncisi idi. O, psixologiya, tarix, mədəniyyət, dilçilik və siyasət elmlərini əhatə edən bir çox elmi kitablar yazmışdır. Dikearxus ruhun varlığını və ölməzliyini inkar edirdi.
=== Falerli Demetrius ===
Peripatetik məktəbin daha bir nümayəndəsi Falerli Demetrius (yun. ''Δημήτριος Φαληρεύς'', lat. ''Demetrios Phalereus'', m. ö. [[E. ə. 350|350]] – [[E.ə. 283|283]]) olmuşdur. O, Teofrastusun öyrəncisi idi. Demetrius həm də siyasi xadim kimi tanınmış, bir zaman Afina hökmdarı olmuşdur<ref>Страбон. География в 17 книгах / Перевод Г. А. Стратановского. Л.: Издательство Академии наук СССР, 1950, s. 378.</ref>. Ancaq sonra o, təqiblərə məruz qalmış və Misirə qaçmalı olmuşdur. Demetrius tarix, siyasət, bəlağət və başqa sahələrdə çoxlu əsər yazmışdır<ref>Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. : Georg Bell & Sons, 1915, p. 210-211.</ref>, ancaq onların çoxu zamanımıza gəlib çatmamışdır.
Onun bəzi '''''əxlaqa''''' aid fikirlərini Diogenes Laertius qələmə almışdır. O deyirdi ki, gənclər evdə öz ata-anasının, küçədə yoldan keçənlərin, təklikdə isə özlərinin qarşısında abırlarını saxlamalıdırlar<ref>Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. : Georg Bell & Sons, 1915, p. 212.</ref>.
Misir hökmdarı I Ptolemeusun dövründə Demetrius İskəndəriyyədə elmi-mədəni mərkəz olan "'''''Museyonun'''''" və orada yerləşən məşhur kitabxananın yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etmişdir<ref>Georgius Sinkellus. Ecloga chronographica. Press, 2002, p. 518.</ref>. Eyni zamanda o, yəhudilərin müqəddəs kitabı olan Əhdi-Ətiqin yunan dilinə çevrilməsinin təşəbbüskarı idi. Bu tərcümə “Septuaginta” adlanmışdır. Bundan sonra yunan düşüncəsinə yəhudiliyin birbaşa təsiri dövrü başlamışdır. Bu proses sonralar Avropada xristianlığın yayılması ilə nəticələnmişdir.
=== Rodoslu Andronikus ===
▲Bu dövrün ən tanınmış filosoflardan biri Rodoslu Andronikus (yun. ''Ἀνδρόνικος ο Ρόδιος'', [[E.ə. I əsr|m. ö. I]] yüzillik) olmuşdur. O, peripatetik məktəbə başçılıq etmişdir. Andronikusun ən böyük xidməti ondan ibarət idi ki, o, Aristotelin və Teofrastusun əsərlərini yenidən toplamış, redaktə etmiş və yayımlamışdır. Elə bu şəkildə də onlar bizim zamanımıza çatmışdır<ref>Andronicus of // Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. : C.C. Little and J. Brown, 1849.</ref>.
=== Afrodisialı Aleksandr ===
'''''Əsas məqalə:''''' [[Aleksandr (Afrodisialı)]]
Afrodisialı (yun. ''Ἀλέξανδρος ὁ Ἀφροδισιεύς'', [[II əsr|II]] – [[III əsr|III]] yüzilliklər) antik peripatetizminin sonuncu parlaq nümayəndəsi idi. O Aristotelin əsərlərinə şərhlər yazanlardan biri olmuşdur. O, həm də Aristotelin təlimini başqa məktəblərin nümayəndələrinin tənqidlərindən müdafiə edirdi. Buna görə də sonralar ona '''''“Şəhrçi”''''' adını vermişdirlər. Aleksandrın məqsədi Aristoteli tanıtmaq, onun əsərlərindəki ziddiyyətləri ortadan qaldırmaq olmuşdur.
== Mənbə ==
| 