Göytürk xaqanlığı: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
158.181.40.91 (müzakirə) tərəfindən edilmiş 3555036 dəyişikliyi geri qaytarıldı.
kRedaktənin izahı yoxdur
Sətir 83:
 
'''Göytürk xaqanlığı''', '''Türk xaqanlığı''' (''[[Qədim türk dili|Qədim türk dilində]]:'' [[File:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[File:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[File:Old Turkic letter U.svg|10px]][[File:Old Turkic letter T2.svg|10px]] [[File:Old Turkic letter K.svg|10px]][[File:Old Turkic letter U.svg|10px]][[File:Old Turkic letter UK.svg|10px]]) — [[552]]–[[744]]-cü illərdə fasilələrlə [[Mərkəzi Asiya]] və [[Çin]]in bir hissəsinə hökmranlıq etmiş [[türk]] [[dövlət]]i. Adı müxtəlif mənbələrdə, Bilgə xaqan və Kül Tigin yazılarında ''Türük'',<ref>[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 Kultegin's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] (İngiliscə)</ref><ref>[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 Bilge Kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] (İngiliscə)</ref> ''Kök Türük''<ref>[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 Kultegin's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] (İngiliscə)</ref><ref>[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 Bilge Kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] (İngiliscə)</ref> və azlıq tərəfindən qəbul olunmuş yanaşmaya görə ''Ökük Türük'',<ref>Osman Nedim Tuna, "Ekin Ara İdi Oksuz Kök Türk Anca Olurur Ermiş (KT; D; 2-3) İbaresi Üzerine", Türk dili araştırmaları yıllığı Belleten 1993, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995 s. 77-81. (Türkcə)</ref> Tonyukuk yazılarında isə ''Türk''<ref>Muharrem Ergin-Orhun abideleri,s-78,Boğaziçi yayınları 1978 (7-ci nəşr)</ref><ref>Orhun Abideleri M.E.B. 1970</ref> şəklində xatırlanmaqdadır. Göytürklərdən Çin mənbələrində ''Tūjué'' ({{lang-zh|突厥}}) şəklində bəhs olunur.
 
Göytürklər (M.Ş 552-745), gərək ilk dəfə Türk adını, qurduqları siyasi birliklərə vermələri və gərəksə də; Türkcənin bilinən ən köhnə yazılı qaynaqlarını vermələri baxımından, Türk mədəniyyət və ədəbiyyat tarixi baxımından olduqca əhəmiyyətli bir yerə malikdir.<ref>Erdem,Konur,"'''[http://www.edebiyatvesanatakademisi.com/islamiyet-oncesi-donem/orhun-yazitlarinda-sosyal-ve-siyasi-mesajlar-21054.aspx#_ftn1 ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SİYASİ MESAJLAR]"''',Edebiyat ve Sanat Akademisi</ref>
 
==Tarix==
Sətir 105 ⟶ 107:
 
=== Muğan xaqanın hakimiyyəti (553 - 572) ===
[[Muğan xaqan]]ın<ref> Gary Seaman, Daniel Marksm, Rulers from the steppe: state formation on the Eurasian periphery, Ethnographics Press, Center for Visual Anthropology, University of Southern California, 1991, ISBN 978-1-878986-01-6, pp. 96–97.</ref> hakimiyyəti uzun müddət davam etdi. Onun hakimiyyəti illəri Göytürk xaqanlığının yüksəlişi dövrüdür. Muğan xaqanın dövründə Göytürklər Qərbi Topa ilə ittifaqa davam edərək torpaqlarını genişləndirdi. Qərbi Topa dövləti [[557]]-ci ildə dağıldıqdan sonra onun torpaqları da Göytürk xaqanlığının tərkibinə qatıldı.<ref> [http://www.turktoresi.com/viewtopic.php?f=9&t=1567 Mukan Kağan Devri (553-572)]</ref>
 
[[Muğan xaqan]] güclənməyə çalışan [[jujanlar]]ın üzərinə hücum etdi. Məğlub olan [[jujanlar]] Çinə sığındı, amma Göytürklər və Çin arasında olan əlaqələr səbəbindən jujanlar geri qaytarıldı. Göytürklər [[jujanlar]]dan geriyə qalanları da öldürərək dövləti onların qalıntılarından xilas etdi.<ref>[http://www.abirus.ru/user/files/History/Nomadic.pdf THE PERILOUS FRONTIER] </ref>
Sətir 148 ⟶ 150:
 
=== Yami xaqanın hakimiyyəti (600-609) ===
[[Yami xaqan]]<ref>薛宗正, 突厥史, 中国社会科学出版社, 北京 (Xue Zongzheng, Tujie Shi, Chinese Social Sciences Press, Beijing, 1992, ISBN 7-5004-0432-8 / K-49 (精), p. 265.</ref><ref> Zhenping Wang, Ambassadors from the islands of immortals: China-Japan relations in the Han-Tang period, University of Hawaii Press, 2005, ISBN 978-0-8248-2871-4, p. 140.</ref><ref>Zhu Zhenhong, "Taohuashi and Tiankehan (Tangri Qaghan)", Eurasian History 朱振宏,「桃花石」與「天可汗」, 欧亚学研究</ref> Göytürk xaqanlığı rəsmən parçalanandan sonra hakimiyyətə keçən ilk xaqandır. Onun hakimiyyəti illərində Çinin [[Şərqi Göytürk xaqanlığı|Şərqi]] və [[Qərbi Göytürk xaqanlığı|Qərbi Göytürk]] xaqanlıqlarına olan təzyiqi getdikcə artdı. Çin Göytürklərin şahzadələri arasında olan narazılıqları gücləndirərək nüfuzunu artırmağa çalışırdı. [[Yami xaqan]]ın həyat yoldaşı [[Suy sülaləsi]]ndən olan şahzadə An idi.<ref>Göktürkler I-II-III, 3 cilt bir arada 1. Baskı, sf: 54-63, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2012, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl</ref>
 
[[Qərbi Göytürk xaqanlığı|Qərbi Göytürk]] xaqanı [[Tardu xaqan|Tardu]] əvvəlcə Çinlə yaxşı münasibətdə idi. [[Tardu xaqan]] [[Şərqi Göytürk xaqanlığı]]nı da özünə tabe etməyə çalışdıqdan sonra Çinlə bu münasibətlər pozuldu. Çin [[Yami xaqan]]dan [[Tardu xaqan]]a qarşı istifadə etməyə çalışdı. [[Yami xaqan]] Çindən asılılığı qəbul etmiş, hətta [[İşbara xaqan]]ın qəbul etmədiyi mədəni cəhətdən çinliləşməyə göz yummuşdu. [[Yami xaqan]]ın hakimiyyəti illərində [[Şərqi Göytürk xaqanlığı]] zəiflədi. [[609]]-cu ildə [[Yami xaqan]] öldükdən sonra yerinə oğlu [[Şibi xaqan|Şibi]] hakimiyyətə keçdi.<ref>Göktürkler I-II-III, 3 cilt bir arada 1. Baskı, sf: 54-63, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2012, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl</ref>
Sətir 194 ⟶ 196:
 
=== Qərbi Göytürk xaqanlığının zəifləməsi və süqutu ===
[[Si Yabqu xaqan]]ın ölümü və [[Şərqi Göytürk xaqanlığı]]nın süqutundan sonra [[Qərbi Göytürk xaqanlığı]] Çinin hədəfinə çevrildi. [[Si Yabqu xaqan]]dan sonra hakimiyyətə [[Nişa Tulu xaqan]] keçsə də, o, bir ildən sonra xəstələnərək öldü.<ref>Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 1, sf. 127, Ötüken Yayınevi (1977).</ref> [[Nişa Tulu xaqan]]dan sonra hakimiyyətə qardaşı<ref>Öztüna, Yılmaz. Devletler ve hânedanlar: İlk çağ ve Asya-Afrika devletleri (1989), T.C. Kültür Bakanlığı, sf. 141.</ref> [[İşbara Teriş xaqan]]<ref>Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 1, sf. 127, Ötüken Yayınevi (1977).</ref> gəldi. Onun hakimiyyəti illərində Çinin təsiri daha da artdı və tayfalar üsyan qaldırdı. Bu qarışıqlığı fürsət bilən Çin ordusu xaqanı öldürdü. [[İşbara Teriş xaqan]]ın ölümündən sonra şərqdə Nuşibilərin dəstəklədiyi [[Xallıq İşbara Yabqu xaqan]], qərbdə isə Tuluların dəstəklədiyi [[Şərqi Göytürk xaqanlığı]]ndan olan [[İllig xaqan]]ın oğlu [[Yükük şad]] hakimiyyətə gəldi. Bir neçə il sonra Xəzər xaqanı [[İrbis Şekuy xaqan]] da özünü Qərbi Göytürk xaqanı elan etdi. [[Xallıq İşbara Yabqu xaqan]] və [[Yükük şad]] arasında gedən mübarizədən sonra [[638]]-ci ildə [[İli Çayı sülhü|İli çayı sülhü]] imzalandı. Bu sülhə görə İli çayının şimalı [[Yükük şad]] və onu dəstəkləyən Tulu tayfalarına, cənubu isə [[Xallıq İşbara Yabqu xaqan]] və onu dəstəkləyən Nuşibi tayfalarına verildi. Buna baxmayaraq bu sülh uzun müddət davam etmədi. [[642]]-ci ildə Tulu tayfaları [[Yükük şad]]ı dəstəkləməkdən əl çəkdi və bunu fürsət bilən Nuşibilər [[Yükük şad]]ı məğlub etdilər. [[Yükük şad]] [[Kunduz]] şəhərinə qaçdı və orada da öldü.<ref> Lev Nikolayeviç Gumilev: Eski Türkler (trans:D.Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2002, ISBN 975-7856-39-8 pp.273-275 </ref> Bəzi tarixçilər tərəfindən ilk Xəzər xaqanı olduğu iddia olunan<ref>Kevin Alan Brook. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.</ref> [[İrbis Şekuy xaqan]] da hakimiyyətə iddialı idi, amma [[650]]-ci ildə [[Xallıq İşbara Yabqu xaqan]] tərəfindən öldürüldü. [[Xallıq İşbara Yabqu xaqan]] isə hakimiyyətini [[657]]-ci ilə qədər davam etdirə bildi. O, hakimiyyəti illərində Çinə qarşı mübarizə aparmağa çalışdı. [[Türkeş]] və [[qarluqlar]]ı ətrafında birləşdirməyə nail olsa da, Çinlə mübarizədə uğur qazana bilmədi. [[Xallıq İşbara Yabqu xaqan]] əsir alınaraq Çanqana gətirildi və beləliklə [[Qərbi Göytürk xaqanlığı]] süqut etdi.<ref>Hans J. Van de Ven, "Warfare in Chinese History" sf. 118, IQ Brill Academic Publishers.(2000) ISBN 90-04-11774-1</ref>
 
== İkinci Göytürk xaqanlığı ==
[[Şərqi Göytürk xaqanlığı|Şərqi]] və [[Qərbi Göytürk xaqanlığı|Qərbi Göytürk]] xaqanlıqlarının süqutundan sonra Göytürklər Çin əsarətinə düşdülər. Bu əsarət [[680]]-ci ilə qədər davam etdi. Çin əsarəti illərində müxtəlif türk topluluqları öz varlıqlarını qoruyaraq davam etdirdilər. [[680]]-ci ildə [[İlteriş xaqan|Qutluq İlteriş xaqan]] Çin əsarətindən xilas olaraq İkinci Göytürk xaqanlığının əsasını qoydu. İkinci Göytürk xaqanlığı başqa adla Qutluq xaqanlığı olaraq tanınır.
=== İlteriş xaqanın hakimiyyəti (680 - 691) ===
[[680]]-ci ildə [[Aşina]] soyundan olan [[İlteriş xaqan|Qutluq]]<ref>Peter B. Golden, Nomads and sedentary societies in medieval Eurasia, American Historical Association, 1998, ISBN 978-0-87229-108-9, p. 25.</ref><ref> Scott Cameron Levi, Ron Sela, Islamic Central Asia: an anthology of historical sources, Indiana University Press, 2009, ISBN 978-0-253-22140-7, p. 54.</ref> Çinə üsyan edərək İkinci Göytürk xaqanlığının əsasını qoydu. Qısa müddət ərzində [[Ötüken]]i xaqanlığın mərkəzi edərək ölkəni nizama saldı.<ref>Elena Vladimirovna Boĭkova, R. B. Rybakov, Kinship in the Altaic World: Proceedings of the 48th Permanent International Altaistic Conference, Moscow 10–15 July 2005, Otto Harrassowitz Verlag, 2006, ISBN 978-3-447-05416-4, p. 225</ref><ref>Anatoly Michailovich Khazanov, Nomads and the Outside World, Univ of Wisconsin Press, 1984, ISBN 978-0-299-14284-1, p. 256.</ref><ref> András Róna-Tas, An introduction to Turkology, Universitas Szegediensis de Attila József Nominata, 1991, p. 29.</ref> Daha sonra ordusunu gücləndirdi, yeni siyasət və strategiyalarını müəyyənləşdirdi. Bu səbəbdən də dövləti toplayan, nizamlayan mənasını verən İlteriş adını götürdü. Onun hakimiyyəti illərində uzun müddət əsarət altında qalan türk topluluqları yenidən bir bayraq altında birləşdi. [[İlteriş xaqan]]ın ordularının təzyiqi nəticəsində Çinə ağır zərbələr vuruldu. Çinə olan bir yürüşündə 23 şəhəri ələ keçirib okeana qədər irəlilədiyi Çin mənbələrində qeyd olunmuşdur. [[İlteriş xaqan]]ın ölümündən sonra qardaşı [[Qapağan xaqan]] hakimiyyətə keçdi.
 
=== Qapağan xaqanın hakimiyyəti (691 - 716) ===