Göytürk xaqanlığı: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
158.181.40.91 (müzakirə) tərəfindən edilmiş 3555036 dəyişikliyi geri qaytarıldı. |
kRedaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 83:
'''Göytürk xaqanlığı''', '''Türk xaqanlığı''' (''[[Qədim türk dili|Qədim türk dilində]]:'' [[File:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[File:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[File:Old Turkic letter U.svg|10px]][[File:Old Turkic letter T2.svg|10px]] [[File:Old Turkic letter K.svg|10px]][[File:Old Turkic letter U.svg|10px]][[File:Old Turkic letter UK.svg|10px]]) — [[552]]–[[744]]-cü illərdə fasilələrlə [[Mərkəzi Asiya]] və [[Çin]]in bir hissəsinə hökmranlıq etmiş [[türk]] [[dövlət]]i. Adı müxtəlif mənbələrdə, Bilgə xaqan və Kül Tigin yazılarında ''Türük'',<ref>[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 Kultegin's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] (İngiliscə)</ref><ref>[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 Bilge Kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] (İngiliscə)</ref> ''Kök Türük''<ref>[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 Kultegin's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] (İngiliscə)</ref><ref>[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 Bilge Kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] (İngiliscə)</ref> və azlıq tərəfindən qəbul olunmuş yanaşmaya görə ''Ökük Türük'',<ref>Osman Nedim Tuna, "Ekin Ara İdi Oksuz Kök Türk Anca Olurur Ermiş (KT; D; 2-3) İbaresi Üzerine", Türk dili araştırmaları yıllığı Belleten 1993, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995 s. 77-81. (Türkcə)</ref> Tonyukuk yazılarında isə ''Türk''<ref>Muharrem Ergin-Orhun abideleri,s-78,Boğaziçi yayınları 1978 (7-ci nəşr)</ref><ref>Orhun Abideleri M.E.B. 1970</ref> şəklində xatırlanmaqdadır. Göytürklərdən Çin mənbələrində ''Tūjué'' ({{lang-zh|突厥}}) şəklində bəhs olunur.
Göytürklər (M.Ş 552-745), gərək ilk dəfə Türk adını, qurduqları siyasi birliklərə vermələri və gərəksə də; Türkcənin bilinən ən köhnə yazılı qaynaqlarını vermələri baxımından, Türk mədəniyyət və ədəbiyyat tarixi baxımından olduqca əhəmiyyətli bir yerə malikdir.<ref>Erdem,Konur,"'''[http://www.edebiyatvesanatakademisi.com/islamiyet-oncesi-donem/orhun-yazitlarinda-sosyal-ve-siyasi-mesajlar-21054.aspx#_ftn1 ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SİYASİ MESAJLAR]"''',Edebiyat ve Sanat Akademisi</ref>
==Tarix==
Sətir 105 ⟶ 107:
=== Muğan xaqanın hakimiyyəti (553 - 572) ===
[[Muğan xaqan]]ın<ref>
[[Muğan xaqan]] güclənməyə çalışan [[jujanlar]]ın üzərinə hücum etdi. Məğlub olan [[jujanlar]] Çinə sığındı, amma Göytürklər və Çin arasında olan əlaqələr səbəbindən jujanlar geri qaytarıldı. Göytürklər [[jujanlar]]dan geriyə qalanları da öldürərək dövləti onların qalıntılarından xilas etdi.<ref>[http://www.abirus.ru/user/files/History/Nomadic.pdf THE PERILOUS FRONTIER] </ref>
Sətir 148 ⟶ 150:
=== Yami xaqanın hakimiyyəti (600-609) ===
[[Yami xaqan]]<ref>薛宗正, 突厥史, 中国社会科学出版社, 北京 (Xue Zongzheng, Tujie Shi, Chinese Social Sciences Press, Beijing, 1992, ISBN 7-5004-0432-8 / K-49 (精), p. 265.</ref><ref>
[[Qərbi Göytürk xaqanlığı|Qərbi Göytürk]] xaqanı [[Tardu xaqan|Tardu]] əvvəlcə Çinlə yaxşı münasibətdə idi. [[Tardu xaqan]] [[Şərqi Göytürk xaqanlığı]]nı da özünə tabe etməyə çalışdıqdan sonra Çinlə bu münasibətlər pozuldu. Çin [[Yami xaqan]]dan [[Tardu xaqan]]a qarşı istifadə etməyə çalışdı. [[Yami xaqan]] Çindən asılılığı qəbul etmiş, hətta [[İşbara xaqan]]ın qəbul etmədiyi mədəni cəhətdən çinliləşməyə göz yummuşdu. [[Yami xaqan]]ın hakimiyyəti illərində [[Şərqi Göytürk xaqanlığı]] zəiflədi. [[609]]-cu ildə [[Yami xaqan]] öldükdən sonra yerinə oğlu [[Şibi xaqan|Şibi]] hakimiyyətə keçdi.<ref>Göktürkler I-II-III, 3 cilt bir arada 1. Baskı, sf: 54-63, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2012, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl</ref>
Sətir 194 ⟶ 196:
=== Qərbi Göytürk xaqanlığının zəifləməsi və süqutu ===
[[Si Yabqu xaqan]]ın ölümü və [[Şərqi Göytürk xaqanlığı]]nın süqutundan sonra [[Qərbi Göytürk xaqanlığı]] Çinin hədəfinə çevrildi. [[Si Yabqu xaqan]]dan sonra hakimiyyətə [[Nişa Tulu xaqan]] keçsə də, o, bir ildən sonra xəstələnərək öldü.<ref>Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 1, sf. 127, Ötüken Yayınevi (1977).</ref> [[Nişa Tulu xaqan]]dan sonra hakimiyyətə qardaşı<ref>Öztüna, Yılmaz. Devletler ve hânedanlar: İlk çağ ve Asya-Afrika devletleri (1989), T.C. Kültür Bakanlığı, sf. 141.</ref> [[İşbara Teriş xaqan]]<ref>Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 1, sf. 127, Ötüken Yayınevi (1977).</ref> gəldi. Onun hakimiyyəti illərində Çinin təsiri daha da artdı və tayfalar üsyan qaldırdı. Bu qarışıqlığı fürsət bilən Çin ordusu xaqanı öldürdü. [[İşbara Teriş xaqan]]ın ölümündən sonra şərqdə Nuşibilərin dəstəklədiyi [[Xallıq İşbara Yabqu xaqan]], qərbdə isə Tuluların dəstəklədiyi [[Şərqi Göytürk xaqanlığı]]ndan olan [[İllig xaqan]]ın oğlu [[Yükük şad]] hakimiyyətə gəldi. Bir neçə il sonra Xəzər xaqanı [[İrbis Şekuy xaqan]] da özünü Qərbi Göytürk xaqanı elan etdi. [[Xallıq İşbara Yabqu xaqan]] və [[Yükük şad]] arasında gedən mübarizədən sonra [[638]]-ci ildə [[İli Çayı sülhü|İli çayı sülhü]] imzalandı. Bu sülhə görə İli çayının şimalı [[Yükük şad]] və onu dəstəkləyən Tulu tayfalarına, cənubu isə [[Xallıq İşbara Yabqu xaqan]] və onu dəstəkləyən Nuşibi tayfalarına verildi. Buna baxmayaraq bu sülh uzun müddət davam etmədi. [[642]]-ci ildə Tulu tayfaları [[Yükük şad]]ı dəstəkləməkdən əl çəkdi və bunu fürsət bilən Nuşibilər [[Yükük şad]]ı məğlub etdilər. [[Yükük şad]] [[Kunduz]] şəhərinə qaçdı və orada da öldü.<ref>
== İkinci Göytürk xaqanlığı ==
[[Şərqi Göytürk xaqanlığı|Şərqi]] və [[Qərbi Göytürk xaqanlığı|Qərbi Göytürk]] xaqanlıqlarının süqutundan sonra Göytürklər Çin əsarətinə düşdülər. Bu əsarət [[680]]-ci ilə qədər davam etdi. Çin əsarəti illərində müxtəlif türk topluluqları öz varlıqlarını qoruyaraq davam etdirdilər. [[680]]-ci ildə [[İlteriş xaqan|Qutluq İlteriş xaqan]] Çin əsarətindən xilas olaraq İkinci Göytürk xaqanlığının əsasını qoydu. İkinci Göytürk xaqanlığı başqa adla Qutluq xaqanlığı olaraq tanınır.
=== İlteriş xaqanın hakimiyyəti (680 - 691) ===
[[680]]-ci ildə [[Aşina]] soyundan olan [[İlteriş xaqan|Qutluq]]<ref>Peter B. Golden, Nomads and sedentary societies in medieval Eurasia, American Historical Association, 1998, ISBN 978-0-87229-108-9, p. 25.</ref><ref>
=== Qapağan xaqanın hakimiyyəti (691 - 716) ===
|