Zəlilər: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Addbot (müzakirə | töhfələr)
k Bot: Migrating 69 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q43012 (translate me)
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 4:
| şəkilaltı yazı =
| aləmi = Heyvanlar
| yarımaləm = [[Çoxhüceyrəli]]
| bölmə = [[ikiyansimmetriyalılar]]
| yarımbölmə = [[ikinciağızlılar]]
| tip = [[Həlqəvi qurdlar]]
| yarımtip = [[Kəmərlilər]]
| sinifüstü = [[]]
| sinif = '''Hirudinea'''
| latınca adı = Hirudinea
| müəllif =[[Jan-Baptist Lamark|Lamark]], [[1818]]
| vikianbar = Category:Hirudinea
| hissənin adı = Yarımsinif və dəstələri. ?Zəlilər sinfi 3 dəstəyə ayrılır: 1. Qıllı zəlilər, 2.Xortumlu zəlilər, 3. Çənəli zəlilər
| hissənin mətni =
 
Sətir 23 ⟶ 22:
 
'''Zəli'''- [[Həlqəvi qurdlar]] tipinə və '''Hirudinea''' sinifinə aiddir.<ref>{{cite book |last1 = Buchsbaum |first1 = Ralph |last2 = Buchsbaum |first2 = Mildred |last3 = Pearse |first3 = John |last4 = Pearse |first4 = Vicki |title = Animals Without Backbone |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1987 |isbn = 0-226-07874-4 |pages=312–317}}</ref>
Zəlilər Həlqəvi qurdlar (Annelida) tipinin kəmərlilər(Clitellata) yarım tipinin ayrıca bir sinfini – Zəlilər (Hirudinea) sinfini təşkil edirlər. Onlar bu tipin mühüm siniflərindən biri olan azqıllı qurdların (Oligochaeta) kəskin dəyişilmiş nəsli və ya onun bir şaxəsi hesab olunurlar. Belə ki, azqıllı qurdlar sinfinin xarakterik əlaməti hesab olunan seyrək “qıl” örtüyü bunların ən primitiv qədim nümayəndələrində az da olsa rast gəlinir. Bədən seqmentlidir və ya ayrı –ayrı həlqələrdən (tipə xas olan əlamət) ibarətdir. Azqıllı qurdlardan fərqli olaraq bunlarda iki cür seqmentləşmə ayır edilir: xarici (və ya yalançı ) və daxili (və ya əsl) seqmentləşmə. Azqıllı qurdlardan fərqli olaraq bütün zəlilərdə əsil seqmentlərin sayı sabitdir – ibtidai zəlilərdə (Acanthobdellida) 30 ədəd, əsl zəlilərdə (Euhirudinea) isə 33 ədəddir.
Bədəndə aydın seçilən baş və anal pərləri yoxdur. Bunun əvəzində onların bədəninin ön və arxa nahiyələrində sormac adlanan xüsusi törəmə vardır. Ön sormac qidalanmağa, arxa sormacla birlikdə isə həm də yapışmağa və hərəkətə xidmət edir.
Zəlilərin dünya miqyasında 400 növü, Respublikamızın su tutarlarında isə cəmi 15 növü məlumdur. Düzdür ölkəmizdə indiyə qədər zəlilərin növ tərkibinin, onların yayılmasının, miqdarının və s. öyrənilməsi istiqamətində xüsusi tədqiqat işləri aparılmamışdır. Qeydə alınan bu zəli növləri də hidrobioloji tədqiqatlarda qeydə alınan növlərdir.
Tədqiqatçılar zəlilər sinfini iki yarımsinfə - 1. Qədim zəlilər (Archihirudinea) və 2. Əsl zəlilər (Euhirudinea) yarımsiniflərinə bölürlər. Qədim zəlilərə cəmi 1 dəstə - Qıllı zəlilər (Acanthobdellida) daxildir. Hazırda qıllı zəlilərin cəmi iki növü məlumdur. Onlar da azqıllı qurdlarla əsl zəlilər arasında bir növ körpü – keçid qrupunu təşkil edirlər. Əsl zəlilər yarımsinfinin Xortumlu zəlilər (Rhynchobdellida) və Çənəli zəlilər (Gnathobdellida) kimi iki dəstəsi vardır. Müasir zəlilərin ən çox nümayəndələri də elə bu iki dəstənin payına düşür. Haqqında söhbət açacağımız Tibb zəlisi çənəli zəlilər dəstəsinə daxildir.
 
== Zəlinin xarici quruluşu ==
 
Zəli nin dəri-əzələ kisəsində bütün əzələlər var. Bu əzələlər onun hər tərəfə dönməsinə kömək edir. Zəli onurğasızdır. Onun iki ədəd ''kutikula'' ilə örtülü kəsici dişcikləri var. Zəli parazitlik edərkən, qanı sorarkən onun diçciklərinin yeri üçbucaq formasında olur. Indi də Tibb zəlisi (Hirudo medicinalis orientalis) ilə daha yaxından tanış olaq.
Tibb zəlisinin bədəni qurdvari olub, bel-qarın istiqamətində yastılaşmışdır. Uzunluğu orta hesabla 120 mm (labarotoriya şəraitində yetişdirilən fərdlərdə isə 250-300, hətta 440 mm) eni isə 10-12 mm –dir. Təbiətdə də bu cür iri fərdlərə nadir hallarda olsa da rast gəlinir. Kütləsi 2-5 q. və daha çox olur. Həlqəvi qurdlara xas olan əsas əlamətlər Tibb zəlisində də mövcuddur. Tibb zəlisinin də iki sormacı – ön və arxa sormacları vardır. Ön sormac bədənin ön uc hissəsinin alt tərəfində, arxa sormac isə arxa ucun alt tərəfində yerləşir. Tibb zəlisində arxa sormac daha güclü inkişaf etmişdir. Onun diametri zəlinin bədəninin ən enli hissəsinin yarısından çoxdur.Tibb zəlisində sormaclardan başqa bədənin üzərində (çoxsaylı kiçik sormacları nəzərə almasaq) heç bir törəməyə və ya çıxıntıya rast gəlinmir. Bununla belə bədənin üzərində sıx seqmentləşmə müşahidə olunur. Bu seqmentləşmələr xarici həlqələrin izləridir. Həlqələr çox ensiz olurlar. Ona görə də tibb zəlisində olan bu xarici həlqələrin sayı onun daxili seqmentlərinin sayından 3 – 5 dəfə çoxdur. Həqiqi seqmentlərin ön uc hissədə yerləşən 4 seqment birləşərək ön sormacı, arxa uc hissədə yerləşən seqmentlərin 7-si birləşərək arxa sormacı əmələ gətirirlər. Bədənin ön ucunun üst tərəfində yarımdairə üzrə düzülən 5 cüt göz yerləşir. Gözlər heyvanın təsnifatında müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Bədən xaricdən kifayət qədər möhkəm olan kutikula qatı ilə örtülüdür. Bu qatda da, yuxarıda deyildiyi kimi, çoxsaylı kiçik sormaclar yerləşir.
 
== Zəlinin daxili quruluşu ==
Zəlidə iki ədəd yarımdairə çinədan var. Bundan başqa ağız sormacı, arxa sormac, ağız, udlaq, bağırsaq vardır. Bağırsaq üç yerə şaxəlidir. Bunlardan ikisi kor, biri isə anal dəliyə açılır. Zəli bir çox xəstəlikləri sağaldır. Buna kömək isə onun tüpürcəyində olan ''hirudin fermenti''-dir. Zəli tromblaşma, qan laxtalanması və s. kimi xəstəliklərin müalicəsində rol oynayır.Kutikulanın altında epiteli hüceyrələri, onun altında isə həlqəvi və boylama (uzununa yerləşən əzələlər) əzələlər yerləşirlər. Hər iki qrup əzələlər güclü inkişaf etmişdir. Bu əzələlər də öz növbəsində daxili orqanların yerləşdiyi bədən boşluğunun divarlarını əmələ gətirirlər. Daxili orqanlar parenxim hüceyrələri ilə əhatə olunmuşdur. Bu da bədən boşluğunun parenxim hüceyrələrilə dolu olduğunu göstərir. Zəlilər, o cümlədən Tibb zəlisi, ikinci bədən boşluğuna (sölem) malik olan heyvanlardandır.
Tibb zəlisi, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, çənəli zəlilər dəstəsinin Hirudinidae fəsiləsinin Hirudo cinsinin nümayəndəsi olub, “Hirudo medicinalis Linneus, 1758” kimi adlandırılmışdır. Hazırda bu növün 3 forması ayırd edilir: 1. H.medicinalis officinalis (aptek tibb zəlisi), 2. H.m.medicinalis (müalicəvi tibb zəlisi), 3. H.m. orientalis (şərq tibb zəlisi). Qeyd olunan bu formalar Hirudo medicinalis növünün biri- birinə çox yaxın olan 3 forması olub, biri-birilə maneəsiz olaraq uğurla çarpazlaşaraq sağlam və döllü nəsil verirlər. Hər 3 forma tibbdə geniş istifadə olunur. Bu formaların arasında isə özünün aqressivliyi, acgözlüyü və fəallığı ilə H.m.orientalis seçilir. İndiyə qədər ölkəmizin su tutarlarından qeydə alınan tibb zəlilərini Hirudo medicinalis adı altında verirdilər.
 
== İstinadlar ==