Vikipediya

Su: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 6:
[[Şəkil:2006-02-13 Drop-impact.jpg|thumb|250px|right|Su doldurulmuş stəkan]]
[[Şəkil:LightningVolt Deep Blue Sea.jpg||thumb|250px|right|Okean suları]]
'''Su''' (H<sub>2</sub>O) —- [[hidrogen]]in [[oksigen]]lə adi şəraitdə davamlı olan sadə kimyəvi birləşməsi. Formulu H<sub>2</sub>O şəklindədir. Rəngsiz (qalın təbəqələri göyümtül), dadsız və iysiz mayedir. Kütləcə 11,19% hidrogen və 88,81% oksigendən ibarətdir. Təbiətdə suyun 2 növü vardır.: Adi suadi və "[[Ağır su]]". Ağır suyun tərkibində hidrogenin yerinə izotop deyterium olur. Formulu H<sub>2</sub>O şəklindədir. Təbiətdə 1/100 nisbətdə ağır su mövcuddur. Adətən atom reaktorlarında ağır sudan neytron yavaşıdıcısı kimi istifadə edilir. Süni yolla tərkibində [[tritium]] olan lap ağır su əldə edilmişdir.
 
== Canlı orqanizmlərdə ==
Populyar ədəbiyyatdan da məlumdur ki, Yer kürəsi səthinin 2/3-i su ilə örtülüdür.
 
Dünyadakı bütün canlıların ([[bitkilər]], [[heyvanlar]], [[insanlar]]) orqanizmi bu və ya digər nisbətdə, sudan ibarətdir. İnsanın canını təşkil edənvücudunun hər şeydəyerində – [[qan]]da, [[sümük]]də, [[əzələ]]də, daxili orqanlarda və s. az və ya çox miqdarda su olur. Normal şəraitdə sağlam insanın orqanizmindən müxtəlif yollarla, gün ərzində 2-3 litr intervalında su xaric olunur. Yaşamaq üçün orqanizmə elə o qədər də su qəbul etmək lazım gəlir. Məhz bu səbəbdəndir ki, insan susuz uzun müddət yaşamaq iqtidarında deyil.
Suyun sanitariya-gigiyenik əhəmiyyəti də böyükdür.
 
== Su – həlledicidir ==
Su həm də çox universal mühitdir. Məlumdur ki, insanın qidasını təşkil edən nemətlərin böyük əksəriyyəti suda həll olur. Su olmasa, insanın həzm prosesi pozular – orqanizmin qidalanması mümkün olmaz. Belə ki, bütün qida maddələri yalnız suda həll olmuş vəziyyətdə (sulu məhlul halında) insanın həzm sistemi tərəfindən "emal" oluna bilir. Məhz bu hikmətdən başqa bir vacib şərt qaynaqlanır – suyun insan həyatı üçün faydalılığı, həm də onun təmizliyi (nisbi təmizlikdən söhbət gedir) ilə şərtlənir. 1 dəqiqə ərzində insan orqanizmində 4 milyon eritrosit (qırmızvı qan kürəiyi) məhv olur, elə o qədəri də yaranır. Su nə qədər təmiz olsa, onun iştirakı ilə yaranan və yaşayan qan maddəsi daha təmiz və sağlam olar. Su özü ilə gətirdiyi "çirkab" vasitəsilə qanı korlayır – orqanizmdə mutagen dəyişikliklər yaradır və DNT-lərə (genlərə) yazılmış "genetik informasiya"nı dağıdır.▼
Suyun həll etmə qabilyəti- soyuq suya şəkər tozu töksək o gec həll olunar. Lakin isti suda şəkər tozu tez həll olar.
 
== Suyun kimyəvi tərkibi ==
▲Su həm də çox universal mühitdir. Məlumdur ki, insanınİnsan qidasını təşkil edən nemətlərinmaddələrin böyük əksəriyyəti suda həll olur. Su olmasa, insanın həzm prosesi pozular –, orqanizmin qidalanması mümkün olmaz. Belə ki, bütün qida maddələri yalnız suda həll olmuş vəziyyətdə (sulu məhlul halında) insanın həzm sistemi tərəfindən "emal" oluna bilir. Məhz bu hikmətdən başqa bir vacib şərt qaynaqlanır – suyunSuyun insan həyatı üçün faydalılığıfaydası, həm də onun təmizliyi (nisbi təmizlikdən söhbət gedir)təmizliyi ilə şərtlənir. 1 dəqiqə ərzində insan orqanizmində 4 milyon eritrosit (qırmızvı qan kürəiyi) məhv olur, elə o qədəri də yaranır. Su nə qədər təmiz olsa, onun iştirakı ilə yaranan və yaşayan qan maddəsi daha təmiz və sağlam olar. Su özü ilə gətirdiyi "çirkab" vasitəsilə qanı korlayır – orqanizmdə mutagen dəyişikliklər yaradır və DNT-lərə (genlərə) yazılmış "genetik informasiya"nı dağıdır.
Son bir neçə ildə suyun ən yeni və əsrarəngiz xüsusiyyətləri üzə çıxmaqdadır. Məsələn, dünənə qədər suyu yalnız "H2O" kimi səciyyələndirən və onun xüsusiyyətlərini bu prizmadan açmağa çalışan bəşər elmi necə bir yanlış yolda oduğunu etiraf etməyə məcbur olub. Artıq məlum olub ki, suyun əksər xüsusiyyətləri onun kimyəvi quruluşundan yox, fəza qəfəsinin quruluşundan (buna kristal qəfəsi deyilir) şərtlənir. Atomların düzülüşü və onlar arasındakı kimyəvi rabitənin forma və xüsusiyyətinin variasiyalı olmasından dolayı, suyun xassəsi də dəyişə – variasiya edə bilir. Sudan başqa, bəzi digər kimyəvi maddələrdə də belə allotropik modifikasiya xüsusiyyətinə rast gəlinir. Amma sudan fərqli olaraq, onların hamısı kimyəvi birləşmə yox, kimyəvi elementdir. (məsələn, karbonun allotropik modifikasiyalarını önə çəkmək olar – qrafit, almaz, kömür, brilyant).…▼
 
▲Son bir neçə ildə suyun ən yeni və əsrarəngiz xüsusiyyətləri üzə çıxmaqdadır. Məsələn, dünənə qədər suyu yalnız "H2O" kimi səciyyələndirən və onun xüsusiyyətlərini bu prizmadan açmağa çalışan bəşər elmi necə bir yanlış yolda oduğunu etiraf etməyə məcbur olub. Artıq məlum olub ki, suyunSuyun əksər xüsusiyyətləri onun kimyəvi quruluşundan yox, fəza qəfəsinin quruluşundan (buna kristal qəfəsi deyilir) şərtlənir{{Şablon:Mənbəsiz}}. Atomların düzülüşü və onlar arasındakı kimyəvi rabitənin forma və xüsusiyyətinin variasiyalı olmasından dolayı, suyun xassəsi də dəyişə – variasiya edə bilir. Sudan başqa, bəzi digər kimyəvi maddələrdə də belə allotropik modifikasiya xüsusiyyətinə rast gəlinir. Amma sudan fərqli olaraq, onların hamısı kimyəvi birləşmə yox, kimyəvi elementdir. (məsələn, karbonun allotropik modifikasiyalarını önə çəkmək olar – qrafit, almaz, kömür, brilyant).…
 
Bir çox kimyəvi maddələrdən fərqli olaraq temperatur dəyişdikcə, suyun aqreqat halı (material forması) da dəyişir. Bu zaman onun bir çox xassəsi də dəyişir. Məsələn, məlumdur ki, kimyəvi təmiz su müsbət 100 dərəcə (Selsi) temperatura qədər qızdırılan zaman qaynayır və bu proses davam etdikcə, o, maye halından buxar halına keçir. Bəs, bu zaman nə baş verir? Əlbəttə ki, bu zaman suSu mayelərə xas olan xüsusiyyətlərini itirir və onun istilik tutumu kəskin şəkildə aşağı düşür, həcmi isə artır. Sonradan, soyuyarkən, su buxarı yenidən maye suya çevrilir. Amma belə su əvvəlkindən xeyli fərqli olur – buxar kondensatının tərkibində demək olar, kənar qarışıqlar olmur. Buna nisbi təmiz su deyilir...…
 
Kimyəvi təmiz su 0 dərəcə (Selsi) temperaturda donur –donaraq maye halından bərk hala, (buz) halına keçir. Bu proses istiliyin ayrılması ilə baş verir (ekzotermik prosesdir). Maraqlıdır ki, bu zaman suyun həcmi genişlənir, amma fizikanındigər qanunlarınabir görə,çox maddələrmaddə soyuyarkən sıxılır –, onların həcmi azalır. Həm də sıfır dərəcədən aşağı temperaturlara qədər soyudularkən buz halına keçmiş suyun həcmində müvafiq azalma (sıxılma) müşahidə olunur. Belə suyun istilik tutumu maye suyun istilik tutumu ilə müqayisədə xeyli yüksək olur.
 
Ümumiyyətlə, su – həyat üçün təhlükəsiz olan kimyəvi birləşmələr arasında istilik tutumunun yüksək olması ilə seçilir. Məhz suyun bu xassəsi sayəsində Yerin atmosferində temperatur nisbi sabit qala bilir. Məsələn, gündüzlər Yerə çatan Günəş enerjisinin bir qismi yerin səthindən əks olunaraq atmosferə istiqamətlənir. Bu enejinin böyük qismi atmosferdə cəmləşən su buxarı tərəfindən udulur və gecə saatlarında (Günəş enejisi yerin səthinə çatmayan saatlarda) Yerin səthində yaranan eneji balansını kompenssiya edir. Bu effekt səhralarda müşahidə olunur. Məsələn, məlumdur ki, gündüzlər istidən yanan səhralarda, gecələr nabələd adamların təsəvvür edə bilmədiyi həddə qədər soyuq olur. İnsan bədənin temperaturunun sabit (36,5 dərəcə, Selsi) qalması da suyun sayəsində mümkün olur... <ref>http://www.idealnewspaper.com/avqust2008/1/cemiyyet.htm</ref>
 
== Suyun mühüm xüsusiyyətləri ==
Suyun ən maraqlı və mühüm xüsusiyyətlərindən biri, digər bütün maddələrin əksinə, bərk halının maye halından- yəni buzun sudan daha yüngül olmasıdır. Buna görə də dənizlərdə donma yuxarıdan başlayır, çünki donan təbəqə suyun digər maye hissəsindən daha yüngüldür. Bunun sayəsində dənizin tamamilə donması və canlıların məhv olması təhlükəsi aradan qalxır. Çünki donan və yuxarı qalxan təbəqə dənizin altda qalan maye hissəsini bayırdakı soyuq havadan izolyasiya edir.
 
Əgər buz sudan ağır olsaydı (əslində belə olması daha təbii olardı), bu halda dənizlər də altdan donmağa başlayacaqdı. Belə olduqda sözügedən izolyasiya baş vermədiyi üçün dənizlərin hamısı asanlıqla donar və sudakı həyat məhv olardı. Donan su maye sudan daha çox yer tutduğu üçün donan dənizlər əvvəlkinə nisbətən daha çox yer tutar və digər dənizlərin səviyyəsinin artaraq daşmasında səbəb olardı.
 
Bununla yanaşı suyun ən ağır halının +4&nbsp;°C-dəki kimi olması həyat üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dənizlərdə +4&nbsp;°C temperatura çatan su, ən ağır vəziyyətdə olduğundan dibə çökür. Buna görə səthi buz dağları ilə örtülən dənizlərin dibi daima maye halındadır və canlıların yaşaya biləcəyi +4&nbsp;°C-lik temperaturdadır. Eyni şəkildə qış aylarında buz təbəqəsi ilə örtülən göl və çayların da alt hissələri həyat üçün əlverişlidir.
Sətir 41 ⟶ 39:
 
== Buludların ağırlığı ==
Buludlar inanılmaz dərəcədə ağırdırlar. Məsələn, "Kumulo-nimbus" növündən olan fırtına buludunda 300.000 ton ağırlıqda su toplanmışdır. Göy üzündə 300.000 tonluq bir kütlənin saxlandığı bi nizamın "qurulması", şübhəsiz , heyrətamizdir{{Şablon:Mənbəsiz}}.
 
== Atmosferdə su ==
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Su"