Zülallar: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
[[File: Protein_mosaic.jpg|thumb|protein model mosaic.]]
'''Zülal''' yaxud '''protein''' - (protos: birinci, vacib) [[Amin turşusu|aminturşulardan]] ibarət bir və ya birdən çox sayıda uzun zəncirdən ibarət bioloji əhəmiyyətli makromolekullardır. Zülallar canlı hüceyrəsində [[Metabolizm|metabolik]] reaksiyaları [[Katalizator|katalizləmək]], [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]-ni çoxaltmaq, xarici stimulların qarşısında hərəkətə keçmək, maddələri hüceyrə içərisində bir nöqtədən digərinə daşımaq, hüceyrənin bir çox strukturunu əmələ gətirmək və sairə kimi bioloji fəaliyyətin çox önəmli bir qismini yerinə yetirirlər. Canlı hüceyrədəki zülalların əksəriyyəti [[Fermentlər|ferment]]<nowiki/>dir. Proteinlər əsas bir-birindən aminturşu ardıcıllıqları baxımından fərqlənirlər. Təxminən 20 növ aminturşu proteinlərdə özünəməxsus spesifik sıra yəni ardıcıllıqla düzülərək əmələ gələn zülalın funksiyasının təyin edir. Bu spesifik ardıcıllıq informasiyası DNT-nin [[gen]] adı verilən bölgələrindən gəlməkdədir.
Zülallar və ya proteinlər (protos-birinci, vacib) canlı orqanizmin hüceyrələrinin ən vacib atributudur. Onlara cansız təbiətdə rast gəlinmir. Harada həyat varsa, orada mütləq zülal vardır. Zülallar canlı orqanizmin fəaliyyətində mühüm rol oynayırlar. İlk dəfə 1728-ci ildə Behkari taxıl unundan zülal ayırmış və ona kleykavina adı vermişdir. Sonralar müəyyən etmişdir ki, həmin zülal toyuq yumurtasının zülalı ilə eynilik təşkil edir. Zülal sahəsində görkəmli alman alimi, Nobel mükafatı laureatı E. Fişerin əməyini də qiymətləndirmək lazımdır. 1953-cü ildə F. Senger insulin zülalın aminturşu ardıcıllığını müəyyən etmişdir. 1963-cü ildə Tsan ilk dəfə insulin zülalını sintez etdi. 1958-ci ildə Kendryu və Peruç mioqlobin və hemoqlobini üçölçülü quruluşda olmasını müəyyən etdi. ▼
== Tarix ==
▲
Zülalların aşağıdakı xarakterik əlamətləri vardır: 1. Zülalların tərkibində azotun miqdarı quru kütləyə görə təxminən 16 % təşkil edir; 2. Aminturşu manqalarının daimi quruluşu mövcuddur; 3. Aminturşular bir-biri ilə peptid (NHCO) əlaqəsi ilə birləşir və polipeptid zənciri əmələ gətirir; 4. Yüksəkmolekul kütləsinə malik olurlar (4-5 mindən milyona qədər). Tərkibində 2–10 sayda aminturşu olan zülallara peptidlər, 10–40 sayda olanlara polipeptidlər deyilir. Əgər bir aminturşunun orta molekul kütləsini 100 qəbul etsək, onda peptidlərin molekul kütləsi 1000-ə bərabər olar. Polipeptid və zülallarınkı 4000-dən daha yüksəkdir. Bəzi zülalların molekul kütləsi verilmişdir.
Sətir 19 ⟶ 22:
İlbizin qemasiani 9000000
== Quruluşu<nowiki/> ==
Zülalların əsas quruluş vahidi aminturşulardır. Aminturşulara, karbon zəncirindəki hidrogenlərdən biri NH<sub>2</sub> qrupu ilə əvəz olunmuş, karbon turşularının törəməsi kimi baxmaq olar. Zülalların tərkibinə daxil olan bütün aminturşular üçün (prolin müstəsnalıq təşkil edir) xarakter olan ümumi əlamət, onların tərkibində sərbəst karboksil qrupunun, sərbəst əvəzlənməmiş amin qrupunun, karbon atomuna birləşmiş və yan zəncir adlanan müəyyən R-qrupunun olmasıdır. Təbii amintirşuların çoxunda amin qrupu karboksilə nəzərən α-vəziyyətində yerləşmiş olur.
Çox az hallarda canlı orqanizmlərdə amin qrupu β və ya γ vəziyyətində olan aminturşulara (β-aminpropion, γ-aminyağ turşuları) rast gəlinir. Zülallarda ölçüsü, forması, hidrogen rabitəsi əmələ gətirmək qabiliyyətiə görə fərqlənən 20 növdə aminturşu yan zəncirinə rast gəlinir. Qeyd etmək lazımdır ki, bakteriyadan insana qədər bütün canlıların zülalları, aminturşuların eynilə 20 növündən ibarətdir. Zülalların müxtəlif funksiyaları yerinə yetirə bilməsi, onları təşkil edən 20 quruluş elementinin xassələrinin müxtəl ifliyi və çevikliyi ilə izah oluna bilər. Zülallar funksiyası, mikroquruluşu və hidroliz zamanı alınan məhsullardan asılı olaraq qruplaşdırılır. Zülallar sadə –
Hazırda 2500-ə qədər zülalın birinci quruluşu ayrıd edilmişdir. Əgər təbiətdə olan zülalın sayının 1012-ə bərabər olduğunu yada salsaq, onda edilənlər çox azdır. Birincili quruluşu - polipeptid zəncirində aminturşu qalıqlarının ardıcıl düzülüşündən ibarətdir. Zülalın birincili quruluşunu bildikdə, onun struktur formulunu yazmaq olur. Əgər zülalın tərkibinə bir neçə polipeptid zənciri daxildirsə, onun birincili quruluşunu təyin etmək çətindir. Çünki əvvəlcə gərək həmin zəncirləri bir-birindən ayırmaq lazımdır. Zülal molekulunda aminturşu qalıqlarının ardıcıllığını müəyyənləşdirmək üçün onu hidroliz edirlər və polipeptid zəncirində sonda olan aminturşuları təyin edilir. Nəticədə sonda olan sərbəst NH2 və COOH qrupları müəyyənləşdirilir. N-Sonlu aminturşularını təyin etmək üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Məsələn, Friderik Senger polipeptidi 1-flüor-2,4-dinitrobenzol ilə arilləşdirmiş və N-sonlu aminturşusunun sarı rəngli 2,4-dinitro törəməsini almışdır. Turşu hidrolizindən sonra reaksiya məhsulu N-sonlu aminturşusunun dinitrofenilpeptidi stabil 2,4- dinitrofenilamin turşusu alınır. Digər sərbəst aminturşularından fərqli olaraq o sarı rəngli olur. Xromatoqrafiya ilə onu ayırmaq olur.
| |||