I İsmayıl: Redaktələr arasındakı fərq

| həyat yoldaşı = [[Şahbəyi Taclı Bəyim|Behruzə Sultan]]<ref>Шapaф-xaн Бидлиcи, т.ц c.169</ref> <ref>Xoндeмиp, 'т.III, ч.4, c.570-571, 599-601</ref> <ref>Дopн, c.593-595 Эфeндиeв. Heкoтыpыe cвeдeния, c.90.</ref><br/>Gülzar Sultan<br/>Xanbəyi sultan

Atası [[Şeyx Heydər]] 9 iyul 1488-ci ildə [[Tabasaran]]da [[Şahdağ]]ın ətəyində Şirvanşahın birləşmiş qüvvələri ilə qızılbaşlar arasında baş verən döyüşdə öldürüldükdən sonra, [[Sultan Yaqub]] tərəfindən iki yaşlı İsmayıl anası və qardaşları [[Şeyx Sultan Əli|Sultan Əli]] və İbrahim ilə birlikdə [[Şiraz]] yaxınlığındakı [[İstəxr qalası]]nda həbs olunur və 5 il burada saxlanılır. Bir müddətdən sonra [[Uzun Həsən|Həsənin Padşah]]ın nəvəsi [[Rüstəm Mirzə]] onları həbsdən azad etdirib müstəqil hakim kimi Sultan Əlini [[Ərdəbil]]ə qaytarır. 1493-cü ildə [[Rüstəm Mirzə]] ilə birləşərək Baysunquru məğlub etsələr də, [[Rüstəm Mirzə]] Səfəvilərin artan gücündən qorxaraq [[Şeyx Sultan Əli|Şeyx Sultan Əliyə]]yə qarşı sui-qəsd hazırlayır. Ancaq sui-qəsdin üstü açılır və [[Şeyx Sultan Əli]] qardaşları ilə birlikdə Ərdəbilə qaçır. Ərdəbilə çatana qədər [[Rüstəm Mirzə|Rüstəm Mirzənin]]nin qoşunu ilə qarşılaşan [[Şeyx Sultan Əli]] kiçik qardaşı İsmayılı Səfəvi təriqətinin başçısı təyin edərək onları Ərdəbilə yollayır. Özü isə [[Rüstəm Mirzə|Rüstəm Mirzənin]]nin göndərdiyi qoşuna tərəf geri dönür. 1494-cü ildə [[Şəməsi döyüşü|Şəməsi]] adlanan yerdə baş verən döyüşdə [[qızılbaşlar]] məğlub olur. [[Şeyx Sultan Əli]] öldürülür.

[[Şeyx Sultan Əli]] öldürüldükdən sonra sədaqətli sufilər [[Şeyx Heydər|Şeyx Heydərin]]in oğlanları İsmayıl və İbrahimə Ərdəbildə gizlənməyə kömək etdilər. Onların ardınca Heydərin oğlanlarını hər vasitə ilə tutmaq və məhv etmək tapşırığını almış [[Eybə Sultan|Eybə Sultanın]]ın dəstələri şəhərə daxil oldular. Eybə Sultanın dəstələri şahid təfsilatı ilə həmin hadisələri danışan anonim salnaməçinin dediyinə görə, "Ərdəbil əhalisinə münasibətdə zorakılığa və təzyiqə əl atdılar, qətl və qarətlərə başladılar". İsmayıl, anası Aləmşah bəyimin ilk vaxtlar onları gizlətdiyi Şeyx Səfiəddin məqbərəsini tərk edərək, Qazi Əhməd Kakuli adlı Səfəvi müridlərindən birinin evinə köçür və üç gün ərzində orada qalır. Sonra isə yeddi yaşlı İsmayıl Xancan<ref>Anonim tarix, vərəq 29b</ref> adlı qadının himayəsinə verilir. İsmayıl, babası Şeyx Cüneydin qızlarından biri olan və burada ona baş çəkən bibisi Paşa xatun ([[Məhəmmədi bəy Türkman]]ın arvadı) istisna olmaqla hamıdan gizlənərək bir ay həmin qadının himayəsində qalır.

olduğunu xəbər verir<ref name="atv30a">< /ref>.

Fərruxzadın evində gizlədir.

nəfərlik qızılbaş dəstəsi ilə müşayiət edir.

Əmirə Səyavuş onları öz evində qəbul edir.

təyin olunur. Bir neçə aydan sonra İsmayılın qardaşı İbrahim və ögey qardaşı Süleyman Ərdəbilə-analarının yanına qayıdır. Bu hadisə İsmayılı çox kədərləndirir və xəstə yatmasına səbəb olur<ref name="atv30b">< /ref>.

Rüstəmin əmri ilə Təbrizin bazar meydanında edam edilir.

keçib Taroma gəlirlər. Dayanacaqlar zamanı İsmayılın dəstəsinə “Rum və Şam” tayfalarından tərəfdarlar qoşulurdular. Taromda sayı 1500 nəfərə çatmış qızılbaş qüvvələrinə baxış keçirilir.

dayanır.

ona qoşulur.<ref>Anonim tarix, vərəq 52b</ref>

olunur.

gələrək atasının qoşunundan sağ qalanlarını toplamağa başlayır.

Ərzincanda keçirilən müşavirəsində Səfəvilərin irsi düşməni Şirvanşah Fərrux Yasarla müharibəyə başlamaq qərara alındı və əmirlərinin Gürcüstana bir neçə basqınından sonra İsmayıl [[Anadolu]]da topladığı təqribən 7 min nəfərlik tərəfdarı ilə 1500-cü ilin axırlarında [[Şirvan]]a hücum edir. [[Cabanı döyüşü]]ndə Fərrux Yasar məğlub edildi və şirvanşah öldürüldü.

İsmayıl üç gün düşərgəsində qaldıqdan sonra [[Şamaxı]]ya daxil oldu. Burada onu seyidlər, qazılar, rəislər və şəhər əyanları qarşıladı. Şamaxıya girən İsmayıl şəhərdə yalnız bircə gün qaldı. Burada öyrəndi ki, Şirvanşahın döyüş meydanından qaçıb canını qurtarmış oğlu II Şeyx İbrahim (Şeyxşah) Xəzər dənizinin sahilindəki Şəhrinou qalasındadır və atasının qoşunlarının salamat qalmış hissələrini ətrafına toplamışdır. İsmayıl sərkərdəsi Hülafə bəyə qoşun hissəsi ilə oraya göndərdi, duruş gətirə bilməyəcəyini görən Şeyxşah yaxın adamları ilə birlikdə qaçdı. Müqavimətə rast gəlməyən Hülafə bəy, Şəhrinouda düşərgə saldı. Ertəsi gün İsmayıl özü buraya gəldi. İsmayıl Şəhrinounu tutduqdan sonra Mahmudabada qışlağa getdi. Burada ona məlum oldu ki, Bakı şəhərinin əhalisi qalalarının möhkəmliyinə bel bağlayaraq xərac verməkdən imtina edir və müqavimət göstərirlər.<ref>Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dovləti. Bakı, "Avrasiya press", 2006</ref> İsmayıl uzun çəkməyən mühasirədən sonra 1501-ci ilin baharında [[Bakının alınması (1501)|Bakını aldı]].

İsmayıl öz qoşunu ilə Naxçıvan istiqamətində hərəkət edir. [[1501]]-ci ilin ortalarında Əlvənd Mirzə onları Şərur düzündə qarşılayır. [[Şərur döyüşü]]ndə Əlvənd Mirzənin 30 minlik ordusu İsmayıl 7 minlik qoşunu tərəfindən darmadağın edilir. Vahiməyə düşüb qaçan döyüşçülərini saxlamaq və rəqibin arxadan zərbələrini dəf etmək məqsədilə bir-birinə zəncirlənmiş dəvələrdən istifadə etmək cəhdi də Əlvənd Mirzəyə kömək etmir.

[[1501]]-ci ilin payızında Təbrizə daxil olan İsmayıl özünü şah elan etdi. Bununla da paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin əsası qoyuldu.

Çox qısa müddətdə şah İsmayıl [[Şeybani xan]]ın özbək dövlətindən tutmuş [[Osmanlı imperiyası]]nın sərhədlərinə qədər uzanan möhtəşəm bir dövlət yarada bilir.

Tarixdə belə bir hadisə olub. Şah İsmayıl Çaldıran döyüşündə topları bir-birinə bağlayan zəncirləri kəsərkən bir anda onun qüvvətli zərbəsi topun lüləsinə tuş gəlir və top iki yerə bölünür. Çaldıran döyüşündən uzun müddət sonra Sultan Səlim Şah İsmayıldan həmin qılıncı ona göndərməsini istəyir. Şah həmin qılıncı Sultana göndərir. Sultan Səlim neçə dəfə cəhd göstərsə də topu kəsə bilmir. O Şaha məktubunda deyir : "Sən məni aldadırsan , bu həmin qılınc deyil.". Şah İsmayıl cavab məktubunda ona belə cavab verir : "Qılınc həmin qılıncdı, qol o qol deyil.".

Məktublarında göründüyü kimi Şah İsmayılın savadı hər yerdə özünü göstərir. O Çaldıran döyüşündə Sultan Səlimə məğlub olmasına baxmayaraq, məktublarında daima onu dərrakəsi ilə məğlub edib. Şah İsmayılın göndərdiyi məktublara Sultan aciz qalır cavab yaza bilmirdi. Sultan Səlim Şahın heç bir məktubuna cavab yazmayıb. Bu da Şah İsmayılın dövrünə görə çox savadlı və ağıllı bir şəxsiyyət olduğunu sübut edir.

Sultan Səlim qənimətlə birlikdə özü ilə [[İstanbul]]a sonradan [[Türkiyə]]nin incəsənət və sənətkarlıqının inkişafında müstəsna rol oynamış bir çox incəsənət xadimlərini və sənətkarları da aparır. Dünyanın ən zəngin muzeylərindən sayılan İstanbul [[Topqapı sarayı]]nda, Əsgər muzeyində [[Azərbaycan]] tətbiqi sənətinin [[Çaldıran döyüşü]]ndən sonra buraya gətirilmiş ən nadir nümunələri nümayiş etdirilməkdədir.

Tarixçilərin bildirdiyinə görə, Çaldıranda, döyüş meydanında kişi paltarı geyib, öz ərləri ilə birlikdə vuruşan xeyli qadın meyidi tapılmışdı.

[[Şəkil:جنگ مرو.jpg|280px|left|thumb|Şah İsmayılı [[Mərv döyüşü]]ndə [[Şeybani xan]]la döyüşərkən təsvir edən miniatür ([[Çəhəl Sütun Sarayı]])]]

[[1524]]-cü ilin baharında – [[Novruz bayramı]]ndan az sonra, Şah İsmayıl böyük qoşunla Qarabağ düzündə cərgə üsulu ilə ov edə-edə Şəki hökmdarlığının ərazisinə daxil olur. "''Şəki valisi [[Həsən sultan |Həsən bəy]] onu qarşılamağa çıxıb, (şaha) təzim etmək şərəfinə nail oldu və zəmanə hökmdarına bol-firavan peşkəşlər təqdim etdi. Əlahəzrət şah ov etmək sevdasına və dağlara tamaşa etmək həvəsinə malik olduğu üçün hökm verdi ki qazilər və Şəki əyanları Gürcüstanla Şəki arasında yerləşən və Şahdağı<ref>Şəki əhalisi Böyük Qafqaz Sıra dağlarını "Şah dağ" adlandırır. Bax: [http://7882963968024216533-a-1802744773732722657-s-sites.googlegroups.com/site/shekitarixi/Nuxaqazasindaolanasaruatiqelerhaqqinda.pdf?attachauth=ANoY7cpMocd7z9niXDaRkmeLYCBoxoaoQ3R4Kavv1VMBd5hHSWzOCX0YifkSzcQ5zwi6efIUOR0YO4tJFArQCR3IhFE6V6ldjg1rUS5IkgRNpDIxxJVqUuWN9-XAG5CqxjbV-L9bh90IUj-hjFteFJnHgu-CGK4JLCGT7iE7Cbq9PD-y3AeIt9hQYmc_6C6UMQ50HhymiNFgMSBObjftkgp6x9XovvtM9Yqqp1Lz6nSpGjRXsqGheRU%3D&attredirects=0 Rəşid bəy Əfəndiyev. Nuxa qəzasında olan asarü-ətiqələr haqqında, Bakı-1925]</ref> (adı) ilə məşhur olan yerdəki cüyürləri və digər vəhşi ov heyvanlarını qovub bir yerə toplasınlar. Belə nəql edirlər ki, keçmiş sultanlar o vilayətdə Şahdağına pənah aparan ovun ardınca getməzdilər və buna görə də o dağda çoxlu cüyür vardı. Heç bir kəs o cüyürlərə dəyib-dolaşa bilmirdi. Çünki onların (Şahdağında) ovlanması uğursuzluq əlaməti hesab olunurdu.

Bu məsələni (şaha) ərz etsələr də, o həzrət buna məhəl qoymadı və ovun başlamasını əmr etdi. Elə ki cərgə ovu tərtib olundu, hökmdar çoxlu cüyür və saysız-hesabsız vəhşi heyvanları Şahdağında ovlayıb, Ərdəbilə tərəf geri qayıtdı"''<ref>[http://sites.google.com/site/shekitarixi/177 ''Namiq Musalı''. "Cahangüşa-yi xaqan-i sahibqiran" əsərində Şəki tarixinə dair məlumatlar]</ref>. Lakin yolda ağır xəstələnir və Ərdəbildən tələm-tələsik Təbrizə yola düşür. [[Sərab]] yaxınlığındakı Mənqutay adlı yerdə halı o qədər ağırlaşır ki düşərgə salmalı olurlar. Həkimlərin müalicəsi bir fayda vermir. Şah ismayıl [[23 may]] [[1524]]-cü ildə vəfat edir. Nəşini Ərdəbilə gətirib [[Şeyx Səfi kompleksi | Şeyx Səfi məqbərəsində ]] dəfn edirlər. '''''Abbasqulu Ağa Bakıxanov “Gülüstani İrəmdə” yazır: “… Hicri 930-cu ilin əvvəllərində (miladi 1524)… Şah İsmayıl vəfat etdi. O, mehribanlıqda dünyanı işıqlandıran və qəhrəmanlıqda düşməni yaxan, od məcazlı bir sultan idi. Qurmuş olduğu səltənətin mühüm işlərinə məşğul olmasına baxmayaraq, Şah İsmayıl alimlərlə müsahib olub, şeir söyləməyə də mail idi”.'''''

Xətai mövzunun imkanlarından bacarıqla istifadə edib rəngarəng təbiət lövhələri, insan duyğularının təbii, səmimi ifadəsi üçün müxtəlif boyalar tapıb işlədir. Sıx-sıx lakin yerli-yerində verilmiş qəzəllər poemadakı lirizmi daha da gücləndirir. Şairin yaratdığı təbiət təsvirlərindən biri poemanın başlanğıc hissəsində verilmişdir. Bu təsvirlər o qədər dəqiqdir ki, rəssamlar onun əsasında heç bir çətinlik çəkmədən çoxlu lövhələr yarada bilərlər.

Bu təsvirdə təbiət insandan təcrid olunmur. Şən, şad bir qəlbin təbiətdən aldığı həzz, sevinc addımbaşı özünü hiss etdirir. Şair quşların fəğanə düşməsini deyən kimi insan həyatı barədə araya tez bir söz atır, "Eşq odu yenə bu canə düşdü" deyərək təbiətlə insan həyatını vəhdətdə götürdüyünü nəzərə çatdırır.

"[[Dəhnamə]]" mövzusunda Xətaidən əvvəl başqa Azərbaycan şairləri – [[Hümam Təbrizi]], [[Marağalı Əvhədi]] də əsərlər yazmışdır. Bu ənənəvi süjeti Xətai vəziyyət və hadisələrə uyğun olaraq yaratdığı lövhələr və başqa poetik tapıntılar vasitəsilə yeniləşdirə bilmişdir. Həmçinin Xətainin "Dəhnamə"si ana dilində yaranan ilk epik əsərlərdəndir.

Xətai ədəbi irsinin mühüm bir hissəsini heca vəznində xalq şeri formalarında yazılmış əsərlər təşkil edir. Heca vəznli şerimizin tarixi Xətai ilə başlayır. Düzdür, bu forma xalq arasında Xətaidən əvvəl də olmuşdur, lakin onu yazılı ədəbiyyata gətirən Xətaidir. Hökmdar şair fikirlərini daha çox xalq şeri ənənələri əsasında tərbiyələnən, nisbətən az savadlı, və ya tam savadsız olan geniş kütlələrə, müridlərə, qızılbaş əsgərlərə çatdırmaq üçün doğma janrların daha əlverişli olduğunu duymuş, onların sevdiyi, başa düşdüyü formalardan istifadə etməyi özünə borc bilmişdir.

Bədii söz haqqında danışmaq, ona münasibətini bildirmək orta əsrlərdə yaşamış sənətkarlarımızın yaradıcılığında pozulmaz bir ənənə kimi yayılmışdır.

Xətainin istər heca, istərsə də [[əruz vəzni]]ndə yazdığı əsərlər klassik yazılı ədəbiyyatımızın ən qiymətli nümunələrindən sayılır. Şairin irsi sonrakı dövrlərin ədəbiyyatı üzərində dərin izlər buraxmışdır. [[Füzuli]] kimi dahi sənətkar Xətainin bir sıra şerlərinə cavab yazmış, ilk böyük əsəri olan "[[Bəngü Badə]]"ni ona ithaf etmişdir. Görkəmli el sənətkarı, hökmdar şairin müasiri Aşıq Qurbani onu "Mürşidi-kamilim, şeyx oğlu şahim" deyə tərənnüm etmişdir. Şah İsmayıl Xətainin əsərləri istər əlyazmaları, istərsə də şifahi şəkildə geniş yayılmış, məclislərdə musiqi havalarının müşaiəti ilə ifa olunmuşdur. Onun həyat nə mübarizəsi ilə bağlı məşhur [[Şah İsmayıl dastanı]] yaranmışdır.

| Şah = [[Şah İsmayıl Xətai]]<br />[[Şəkil:Сефи_1-й_1629-42.jpg|100 px]]