Samanilər: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k düzenleme using AWB |
|||
Sətir 1:
{{vikiləşdirmək}}
'''Samanilər dövləti''' - (875–999) Mərkəzi Asiyada mövcud olmuş dövlət.
=== Samanilər. Dövlətin yaranması ===
[[Mərkəzi Asiya]]da [[ərəb xilafəti]]nin [[hakimiyyət]]inə qarşı [[xalq]]ların azadlıq mübarizəsi onu zəiflədirdi. Xilafətin ayrı-ayrı yerlərində müstəqil [[feodal]] [[dövlət]]lər yaranırdı. Bu [[dövlət]]lərdən biri də IX ərin sonlarına yaxın [[Mərkəzi Asiya]]da yaranmış Samanilər [[dövlət]]i idi. Paytaxtı [[Buxara]] şəhəri olan Samanilər [[dövlət]]inin əsasını iri [[feodal]] sülaləsi olan Samanilər qoymuşdur. Bu sülalənin banisi iri [[torpaq]] sahibi olan Saman Xudat idi. O, [[İslam dini]]ni qəbul etmişdi. [[806]]-[[810]]-cu illərdə baş vermiş Rəfi ibn Leysin üsyanının yatırılmasında göstərdiyi köməyə görə, Samanın övladları və nəvələri [[819]]-cu ildə Məvarünnəhrin ən mühüm vilayətlərini idarə etmək hüququ almışdılar. İlk vaxtlarda Samanilər [[Xorasan]] valiləri Tahirilərin [[vassal]]ları idilər. [[873]]-cü ildə Tahirilərin süqutundan sonra müstəqilləşən Samanilər Mavərünnəhr və [[Xorasan]]da [[hakimiyyət]]i ələ alaraq, [[875]]-ci ildə Samanilər dövlətini yaratdılar. Samanilər [[dövlət]]inin çiçəklənmə dövrü X əsrin birinci yarısına təsadüf edir. Bu zaman [[dövlət]]in ərazisi Mavərünnəhr, [[Xorasan]], [[Şimal]]-[[Şərq]]i [[İran]]ı əhatə edirdi. [[Xarəzm]], [[Sistan]], Qorqan, [[Rəşt]], [[Qəznə]], [[Təbəristan (indiki
Samanilər [[dövlət]]inin tərkibinə daxil olan ərazilərin çox böyük hissəsini [[tarix]]i [[türk]] [[torpaq]]ları təşkil edirdi. Ölkə əhalisinin əksəriyyəti [[türklər]]dən ibarət idi. Samanilər [[dövlət]]inin idarə edilməsində [[türk]][[ şahzadələri və sərkərdələri üstünlük təşkil edirdilər.
Sətir 10:
Samanilər dövlətində ölkənin kənd təsərrüfatı əhəmiyyətli yüksəliş Kənd təsərrüfatının məhsuldarlığı artmış, düyü və pambıq kimi bitkilər geniş yayılmış, [[ipəkçilik]] inkişf etmişdi. Burada bir çox üzüm növləri yetişdirilirdi. [[Torpaq]] üzərində feodal mülkiyyəti xeyli möhkəmlənmişdi. Dövlət [[torpaq]]ları azalmışdı: onlar feodallara şərti müllk (iqta) kimi paylanılırdı. İri feodallar olan dehqanların torpaqları irsi mülk sayılırdı. Torpağın bir hissəsi Samanilər sülaləsinin və dini idarələrin ixtiyarında idi. [[Torpaq]]la yanaşı, su üzərində də feodal mülkiyyəti mövcud idi. Çox vaxt feodalın öz şəxsi təsərrüfatı yox idi. [[Torpaq]] kəndlilərin istifadəsinə verilir, əvəzində onlar məhsulun bir hissəsini feodala verməli olurdular. Kəndlilər başqa feodalların yanına köçəndə torpaq payından məhrum olurdular.
=== Şənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət ===
Samanilər dövründə şəhərlər, sənətkarlıq və ticarət sürətlə inkişaf edirdi. [[Buxara]], [[Səmərqənd]], [[Nişapur]], [[Mərv]], [[Herat]], [[Bəlx]], [[Qəznə]] kimi sənət və mədəniyyət mərkəzlərinin inkişafına xüsusi diqqət yetirilirdi. Şəhərləri feodal hakimləri olan əmirlər idarə edirdilər. Hər bir şəhərdə sənətkar təşkilatları yaradılmışdı. Sənətkarlar parça toxuyur, metaldan, gildən və dəridən müxtəlif məmulatlar hazırlayırdılar. Bu ölkıdən [[Kiyev]] dövlətinə, Volqaboyuna, [[Suriya]]ya, [[Bizans]]a, [[Çin]]ə, [[İran]]a, [[Xəzər]] ölkəsinə, zinət əşyaları, xalça, ipək, ədviyyat və mallar aparılırdı. Zərbxanalarda qızıl, gümüş və mis pullar kəsilirdi.
[[Orta Asiya]]nın boyuk dahiləri, etnik mənsubiyyətcə turk olan Əl Fərabi və [[İbn Sina]] Samanilərin hakimiyyəti vaxtında yetişmişdilər. Samani hakimləri çoxlu məscid, mədrəsə və mavzoleylər tikdirmişdilər. Samanilər dövləti ilə Azərbaycan arasında da iqtisadi və mədəni əlaqələr mövcud idi. Azərbaycanda tapılmış Samani sikkələri və maddi-mədəniyyət abidələri də bunu sübut edir.
=== Samanilər dövlətinin zəifləməsi və süqutu ===
Şəhərlərin tacir-sənətkar təbəqəsi də kəndlilər kimi feodalların hökmranlığından əziyyət çəkirdilər. [[913]]-cü ildə Təbəristanda kəndlilərin, 930-cu ildə [[Buxara]]da, [[944]]-cü ildə [[Xarəzm]]də şəhərlilərin üsyanları baş vermişdi. Bu üsyanlarda şəhərlilərin aşağı təbəqələri və kəndlilər iştirak edirdilər. Mərkəzi hakimiyyət bu çıxışların qarşısını almaqda ciddi çətinliklər çəkirdi.
İri feodal mülklərinin yaranması və inkişafı ilə əlaqədar feodalların müstəqilləşməsi gücləndi. Bundan istifadə edən Qaraxanlılar [[922]]-ci ildə [[Buxara]]nı tutdular. Qaraxanlılarla bağlanmış [[966]]-cı il müqaviləsinə görə Zərəfşan çayından [[şimal]]da yerləşən ərazilər Qaraxanlılərın tabeliyinə keçdi. [[999]]-cu ildə Qaraxanlı və Qəznəvi birləşmiş qüvvələri Samanilər dövlətinin sonuncu hökmdarı II Mənsuru ([[997]]-[[999]]) hakimiyyətdən devirməklə Samanilər dövlətinin varlığına son qoydular.
| |||