Bizans imperiyası: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
k düzenleme using AWB |
||
Sətir 68:
}}
'''Şərqi Roma İmperatorluğu''', ([[Yunan dili|Yunanca]]: {{Polytonic|Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων}}, ''Basileía tôn Rhōmaíōn'' "Roma İmperatorluğu"; [[Latın dili|Latinca]]: ''Imperium Romanum''). '''Bizans İmperatorluğu''', [[Roma İmperiyası
Roma İmparatoru [[I Konstantin]] (Büyük Konstantin), 330-cu ildə imperatorluğun paytaxtını qədim [[Yunanlar|yunan]] şəhəri [[Bizantion
Bizansın idarəçiləri özlərini [[Roma İmperiyası|Roma İmperatorluğunun]] gerçək mirasçıları olaraq qəbul etdilər, lakin başqa tərəfdən də Roma ilə əlaqələrini də davam etdirdilər. [[Qərbi Roma İmperiyası|Qərbi Roma İmperatorluğu]] kiçik dövlətlərə ayrılıb parçalanarkən, Bizans İmperatorluğu bütünlüyünü qorumağı bacardı. Beləliklə Bizans İmprratorluğu, klassik [[Yunanlar|yunan]] ve [[Romalılar|roma]] sivilizasiyalarının son mərkəzi oldu.
[[Osmanlı İmperiyası
== Etimologiyası ==
''"Bizans İmperiyası"'' adı tarixçilərin Şərqi Roma İmperiyasına verdiyi addır və imperiyanın mövcud olduğu dövrdə heç bir mənbədə adı belə keçməmişdir. İmperiyanın [[Yunan dili|yunanca]] adı ''"Basileia tön Romania"'' (Roma İmperiyası) və ya sadəcə olaraq ''"Romania"'' idi. Şərqi Roma xalqı da özlərini romalı olaraq adlandırırdı. Türklər və ərəblər isə Rum kəlməsini istifadə edirdi.<ref name="Son İmparatorluk Osmanlı">Ortaylı, İlber (2006). ''Son İmparatorluk Osmanlı''<nowiki>. İstanbul: Timaş Yayınları.ISBN 975-263-490-7 s.44-45.</nowiki></ref> Qərbi Avropada imperiyanın adının ilk dəfə "Bizans" olaraq keçməyə başlanması alman tarixçi Hayronimus Volfun 1557-ci ildə ''"Corpus Historiae Byzantinæ"'' adlı əsəri ilə başlanmışdır. 1648-ci ildə ''"Byzantine du Louvre" ("Corpus Scriptorum Historiæ Byzantinæ")'' və 1680-ci ildə də Du Şarlın ''"Historia Byzantina"'' adlı əsərlərin yayımlanmasından sonra [[Şarl Lui Monteskyö]] kimi [[Fransızlar|fransız]] [[Maarifçilik|maarifçilər]] arasında ''"Bizans"'' adı məhşurlaşmağa başladı.
Daha əvvəllər [[Qərbi Avropa
== Tarixi ==
=== Quruluşu ===
Roma İmperatoru [[Mürtəd Yulian
[[Qərbi Roma İmperiyası|Qərbi Roma İmperatorluğu]] torpaqlarına hücum edən vestqotlar 410-cu ildə Romanı ələ keçirdilər. Digər [[Barbarlar|barbar]] qövmlərdən vandallar Şimal Afrikanı, İspaniyanı və İtaliyanı yağmaladılar. [[Barbarlar|Barbar]] axınlarının ardı-arası kəsilmədi və V əsrin sonlarında [[Qədim germanlar|germanlar]] [[Qərbi Roma İmperiyası|Qərbi Roma İmperatorluğunu]] süquta uğratdılar.
Bizans İmperatoru [[I Yustinian]] (527-565) uzun sürən iqtidarı dövründə [[Şimali Afrika]], [[İtaliya]] və [[İspaniya|Şərqi İspaniyanı]] yenidən ələ keçirdi. [[Sasanilər İmperiyası|Sasani]] [[
Beləcə ölkə daxilində sabitliyi təmin edən [[I Yustinian]] müxtəlif sahələrdə islahatlara başladı. Onun ən uğurlu islahatlarından biri Roma hüququ mövzusunda komissiya yaratması oldu. Bu komissiyanın uzun çalışmalarının sonunda meydana gətirdiyi ''"Corpus luris Civilis" ("Mədəni Hüquq Qanunları")'' bugünkü müasir Avropa hüququnun inkişafında da əsas təşkil etmişdir.
=== Bizans ərazisinə müsəlman axınları (610-867) ===
Bu müharibə illərində Bizansda Roma mədəniyyətinin və [[Latın dili|latıncanın]] yerini [[yunan dili]] və mədəniyyəti əvəzlədi. Buna dini fərqlər də əlavə olunduqdan sonra isə imperatorluğun qərbi ilə şərqi arasında qəti fərqlər meydana gəldi.
Sətir 100:
Bizans 867-1056 illər arasında imperatorluğu idarə edən Makedoniya xanədanı dövründə qızıl dövrünü yaşadı. Makedoniya xanədanının qurucusu I Vasiliy (867-886) daha əvvəl itirilmiş Anadoludakı torpaqları yenidən imperatorluğun sərhədlərinə qatdı. I Vasiliy və ardıcılı VI Levin (886-912) hakimiyyətləri dövründə imperatorluğun hüquq sistemi yenidən təşkil edildi. II Nikifor Foka (963-969) Krit və Kipri yenidən imperatorluğa qatdı, Suriya və Balkanlarda yeni torpaqlar ələ keçirdi.
II Vasiliy (976-1025) 1001-ci ildə Şimal Suriyanı dövlətin tərkibinə qatdı. 1018-ci ildə bolqar torpaqlarını və Anadoludakı köhnə Bizans torpaqlarını imperatorluğa qatdı. II Vasiliydən sonra İtaliyada və Balkanlarda qiyamlar meydana gəldi. Şərqdə Böyük Səlcuqlular Anadoluya axınlar etməyə başladı. İmperator Roman Diyogen 1071-ci ildə [[Malazgird döyüşü|Malazgird]] döyüşündə Böyük Səlcuqlu Sultanı [[Alp Arslan
Bu dövrdə Konstantinopolun güclü patrixi ilə papa arasındakı görüş ayrılıqları sərt mübahisələrə gətirib çıxardı və 1054-cü ildə Roma Katolik Kilsəsi ilə Şərq Ortodoks Kilsəsi müstəqil kilsələr halına gəldilər.
Sətir 111:
== Mədəniyyəti ==
Orta əsrlərin əvvəlində Bizansda mədəniyyət Qərbi Avropadakı kimi süquta uğramadı. Bizans bir çox ölkələrlə ticarət edir, əlaqə saxlayırdı. Bizans şəhərləri yalnız sənət və ticarət mərkəzləri deyil, eyni zamanda mədəniyyət ocağı idilər. VII-VIII əsrlərdə Bizans ərazisi kiçilərək Balkan yarımadası və Kiçik Asiyadan ibarət olduqda, [[yunan dili]] imperiyanın dövlət dilinə çevrildi. Bizansda savadlı adamlar Qərbi Avropadakına nisbətən daha çox idi. Hətta kəndlilər və sənətkarlar içərisində də savadlı adamlar vardı. Kilsə məktəbləri ilə yanaşı dövlət məktəbləri və xüsusi məktəblər də açılırdı. Varlı valideynlərin uşaqları bu məktəblərdə yazmağı və hesablamağı öyrənirdilər. Məktəblərdə dini kitablardan başqa qədim dövrün alimlərinin əsərlərini, Homerin poemalarını, Esxilin və Sofoklun tragikomediyalarını öyrənirdilər. Avropada ilk ali məktəb Konstantinopolda açılmışdı. Burada ali tibb məktəbi də yaradılmışdı.
Bizansda riyaziyyat, xüsusilə həndəsə uğurla inkişaf edirdi. Hökmdar taxtı üçün avtomat qurğu düzəldilmişdi. Müxtəlif sənətlərin və təbabətin inkişafı kimyanın öyrənilməsinə kömək etdi. Şüşə və boya istehsalının qədim üsulları qalmaqda idi. [[Yunan odu]] adlanan yandırıcı maddə də Bizansda ixtira edildi. Neft və qatran qarışığından düzəldilən yunan odunu su ilə söndürmək olmurdu. Onu xüsusi olaraq düzəldilmiş borulardan düşmən gəmilərinə, qalalarına yönəldir və yandırırdılar. Bizanslılar yunan odunun köməyi ilə quruda və dənizdə bir çox qələbələr qazanmışdılar. Bizansda tarix və coğrafiya da çox inkişaf etmişdi. Coğrafiyaşünaslar xəritələr və şəhərlərin planlarını çəkə bilirdilər. Bu o zaman Qərbdə görünməmiş bir iş idi.
Orta əsrlərin başlanğıcında Bizans Avropanın ən mədəni ölkəsi idi. Başqa ölkələrin kralları, knyazları, yepiskopları öz saraylarına Bizansdan rəssamlar, memarlar və zərgərlər çağırırdılar. Elmə həvəs göstərən gənclər Konstantinopolda riyaziyyat, təbabət, Roma qanunlarını öyrənməyə gəlirdilər. Bizans mədəniyyəti Cənub və şərq slavyanlarının mədəniyyətinə xüsusilə böyük təsir göstərmişdir. [[Bolqarıstan]], [[Serbiya]] və [[Kiyev Rus dövləti]] [[xristian dini]]ni Bizansdan qəbul etmişdir. Yunan dilindən slavyan dillərinə çoxlu kitab tərcümə olunmuşdu. Kiyev Rus dövlətində ilk daş məbədləri Bizans memarları tikmişlər. Bizansda antik yazıçıların və alimlərin çoxlu əlyazıları qalmışdı. Bunun sayəsində həmin əsərlər dövrümüzədək gəlib çatmışdır.
=== Memarlıq ===
| |||