Fəzlullah Nəimi: Redaktələr arasındakı fərq

"Hürufi"- [[ərəb dili]]ndəki "hərf" sözünün cəmi olan "hüruf" sözündəndir. E. Əhmədovun yazdığı kimi, hürufilərə görə, "insan və dünya - dünya ağlı, dünya ruhu, analar anası, məkan və zamanın ardıcıl emanasiyalarının nəticəsidir. Dünya yaradan ilahi başlanğıc - Allah özünün bənzəri kimi yaratdığı insanın simasında daha tamlıqla təcəlla edir. Kainatın varlığı, bəşəriyyətin tarixi mərhələlərə bölünmüş dövri hərəkətlərdən ibarətdir. Hər bir mərhələdə yeddi dövr var. Və Adəmin dünyaya gəlişindən başlanan bu mərhələlər məhşər gününə qədər davam edəcəkdir." Ərəb əlifbasının hərfləri, rəqəmləri və onların ədədi mənaları hürufilərdə xüsusi mistik anlayış kəsb edir və dünyanın dövri hərəkətlərinin simvolları kimi qəbul edilirdi. Onlar sözləri varlığın əsası kimi götürürlər. Sözlər "[[Quran]]"da və "Quran" vasitəsilə Allahdan gələn vəhylər kimi dünyanın materiyası olmuşdur. Allahın "Quran"dakı sözlər vasitəsilə insanda təcəlla etməsi haqdakı hürufi ideyası da buradan yaranmışdı.

Nəiminin həyatı haqqında məlumatlar çox azdır. Bu barədə olan səhih məlumatları da tədqiqatçılar onun özünün və həmfikirlərinin əsərlərindən götürmüşlər.

Məlumdur ki, [[1369]]-cu ildə o, [[İsfahan]]da olmuş, sonra isə [[Məkkə]], [[Nişapur]] və Xorasanı gəzmişdir. Ardıcıllarının hürufi [[Quran]]ı kimi müqəddəs saydıqları "Cavidannamə" ("Əbədiyyət kitabı"), yaxud "Cavidani-Kəbir" ("Böyük əbədiyyət") adlı əsərini Fəzl [[Şirvan]]da həbsxanada qələmə almışdır.

Onun "Növmnamə" əsərində də zəngin biblioqrafik məlumatlar var. Burada Nəimi özünün [[Suriya]]dan Orta Asiyaya qədər bütün müsəlman dünyasına səfərləri, olduğu şəhərlər, tanış olduğu adamlar, haqda danışır. Burada [[Bakı]], Nişapur,[[Cəzirə]],[[Mazandaran]], [[Xarəzm]],[[Sufiyan]] kimi şəhərlərin adları çəkilir. Həmin əsərində Fəzl hər şeydən əvvəl özünün gördüyü yuxuları təsvir edir. Guya o, həmin yuxuları ömrünün son 30 ilində görür. Bu yuxuların məzmunu bir yandan Fəzlin müqəddəsliyini sübut etməyə, digər tərəfdən ardıcıllarının əməl etməli olduğu öncəgörmələrin təsvirinə həsr olunub. O peyğəmbəranə yuxularına istinad edərək öz ardıcıllarını üsyana səsləyir: '''''"... mən gördüm ki, əlimdə par-par yanan bir qılınc tutmuşam və bir münəccim öz elminə uyğun olaraq, onun üzərində yazıb ki, bir neçə üsyan olacaq. Bu üsyan sözündən sonra bir neçə dəfə Astrabadlı Fəzl sözləri yazılmışdı və həmin qılınc mənim əlimdə idi." Bu dəhşətli yuxu hətta Fəzl Teymurun əlində ölsə belə, hürufiləri üsyana səsləyir, Fəzlin əbədi diri olduğundan xəbər verirdi: Cəmadi-əl-ülya ayında çərşənbə gecəsi Borucerddə belə bir yuxu gördüm ki, bir axsaq adam bir nəfəri ardımca göndərib ki, məni edama aparsın... mən gördüm ki, o, aparıb məni öldürdü, ancaq onu da gördüm ki, mən sağam. Düzdür. Doğrudur." '''''O, həmçinin Fəzlin "oyanış" tarixçəsini, öz təlimini necə yaydığını da təsvir edir. Bir dərviş son nəfəsində Fəzli yanına çağırıb, artıq dünyanı onun təlimi barədə xəbərdar etmək vaxtının çatdığını söyləyir. Fəzl bundan sonra doqquz ardıcılını başına yığıb, indiyə qədər hamıdan gizli saxladığı təlimini onlara açıqlayır. Bunlardan dördü ona daha yaxın idi.

Fəzlin əsas əsərləri, o cümlədən "Cavidannamə" və yaxud "Cavidane-Kəbir", "Vəsiyyətnamə" də [[Bakı]]da və [[Azərbaycan]]da qələmə alınıb. Bunlardan başqa onun "Məhəbbətnamə", "Ərşnamə", "İsgəndərnamə" və başqa əsərləri də var. Özünün son əsəri olan "Vəsiyyətnamə"ni də Fəzl Azərbaycan torpağında, edam olunmazdan əvvəl yazıb.