İsa Məsihin tarixiliyi: Redaktələr arasındakı fərq

'''İsa Məsihin tarixiliyi''' — Müqəddəs kitablarda rəvayət olunan İsanın tərixi və arxeoloji materialllar, eləcə də mənbəşünaslığa aid sənədlər əsasında tarixi şəxsiyyət olub-olmaması və ya onun tarixi prototipinin olub-olmaması məsələsini araşdıran problemdir.

Tasitə gəldikdə demək olar ki o, təxminən [[116]]-cı ildə özünün [http://classics.mit.edu/Tacitus/annals.html “Annales”] adlı tarixi əsərinin yazılmasını başa çatdırmışdır.Bu kitabın bizim zamanımıza çatan nüsxəsinin XV-ci bölümündə imperator [[Neron|Neronun]]un (lat. ''Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus'') (37-68) zamanında Romada baş verən böyük yanğın haqqında xatırlanır. Bu yanğını bəlkə də Neron törətmişdir, ancaq özünə qarşı yönələn şaiyələrin qarşısını almaq üçün o

Qədim Roma yazarı Svetoniusun (lat. Gaius Suetonius Tranquillus) (70 - 140) [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/home.html “De Vita Caesarum”] (Geysərlərin həyatı) əsərində də ilkin xristianlar haqqında bəzi bilqilər vardır. Bu əsər daha çox ''“12 qeysərin həyatı”'' ([[Avqust|Avqustdan]]dan [[Domisian|Domisiana]]a qədər) kimi tanınmışdır. Orada deyilir ki, 41-51-ci illərdə imperator olmuş Klaudius

Yəhudi ənənəsində ('''''Talmud''''') İsa haqqında rəvayətlər olsa da, onlar birmənalı deyildirlər. Onlardan söhbətin kimdən getdiyi çox vaxt bilinmir. Bəzən Ben Pandira, Ben Stada, bəzən isə ''Jesua'', ''Jesu'' adlı adam haqqında rəvayətlər vardır. Onlar hamısı pərakəndədir və o insan haqqında heç bir təsəvvür yaratmırlar. Bəlkə də əslində bunlar müxtəlif insanlardırlar, sadəcə sonra onları mifik bir insanın obrazında birləşdiriblər. Bu rəvayətlər əsasən şaiyələr və yəhudu ruhaniləri olan ravinlərin dediklərindən ibarətdir.

Beləliklə, Yunan, Roma və yəhudilərin tarixi əsərlərindən və rəvayətlərdən İsanın [[tarixi şəxsiyyət]] olduğuna dair heç bir konkret və şübhəsiz nəticə çıxarmaq olmur. Ən əsası isə, onun özündən heç bir şey qalmamışdır və haqqında olan bütün rəvayətlər ən erkəni 50-ci illərə təsadüf edilir. Xristianların İsa haqqında bəhs edən dini ədəbiyyatı da elə o zaman yaranmışdır. Beləliklə İsanın bir tarixi şəxsiyyət olması faktiki dəlillərlə sübuta yetirilmir, yalnız güman edilir. Bu barədə hələ III yüzillikdə yaşamış tanınmış Roma filosofu [[Porfirius]] (Porphirius) demişdir. Porfiriusa görə, [[İncil|İncilləri]]ləri yazanları tarixçi adlandırmaq olmaz, çünki orada çoxlu ziddiyətlər vardır.<ref>Bax: А.Б.Ранович. "Античные критики христианства", М., 1990. Политиздат, стр. 364-398.</ref>

Drevsə görə İncillərdə İsa, ilk olaraq, [[tanrı]] kimi təsəvvür olunur, ikinci növbədə isə unsan kimi. Qədim zamanlar isə istirablar çəkən ölən və dirilən tanrılara inanclar çox yayılmışdır (Babildə [[Təmmuz]], Misirdə [[Osiris]] bə b.). Buna görə də İsa onlardan biridir və əsatirdən başqa bir şey deyildir. Xristianlığın yaranması dönəmində [[Roma imperiyası|Roma imperiyasında]]nda ədalətsizlik o qədər yüksək səviyyədə olmuşdur ki, insanlar ''Xilaskarın'' gəlişini gözləyirdilər, olüb-dirilən məsih haqqında əsatiri qəbul etməyə hazır idilər. Bu cür rəvayətlər onlara daha qədim olan dinlərindən məlum idi. Hamı dünyanın axırını gözləyirdi. Romanın əsarəti altında olan yəhudilər də onları zülmdən qurtaran ''məsihin'' gəlişini gözləyirdilər. Drevsə görə ''terapevtlər'' və ''essenlər'' kimi yəhudi təriqətlərində xilaskarın gəlişi İyeşoa (İsa) adlı adamla bağlı idi. Deməli İsanın obrazı təkcə öncəki ölüb-dirilən tanrılarla deyil, həmdə Xristianlığın yaranmasından öncə yaşamış və o adı daşımış adamla bağlıdır. Məhz o adam haqqında olan əsatirlər yeni dinin yaranmasına təkan vermişdir. <ref>[https://archive.org/stream/christmyth00drew/christmyth00drew_djvu.txt "The Christ myth"] Translated from the third Edition (revised and enlarged) By c. Delisle burns, M.A. T. Fisher unwin London: 1 Adelphi terrace Leipzic : Inselstrasse 20. p. 53.</ref>

Qeyri-xristian ədəbiyyat da, Drevsə görə, İsanın tarixi şəxsiyyət olmasını sübut etmir. Bunların təhlili yuxarıda verilmişdir. Beləliklə, İsa həqiqi bir adam olmayıb. Olsa belə, gələcəkdə ona o gədər keyfiyyətlər uydurub, rəvayətlər qoşmuşdurlar ki, o artıq real insan olmamış, əsatirə çevrilmişdir.

İsanın tarixiliyi ilə bağlı problemlər XX-ci əsrin ortalarında arxeoloji qazıntılar naticəsində tapılan qədim yədudi mətnlərinin əldə edilməsindən sonra yenidən gündəmə gəlmişdir. Bu mətnlər Fələstin, [[İsrail]] və [[İordaniya|İordaniyanın]]nın ərazisində, və ən çox [[Ölü dəniz|Ölü dənizin]]in şimalında yerləşən [[Qumran]] məntəqəsində tapılmışdır. Bu mətnlər Xristianlıqdan az öncə e.ə. III – b.e. I əsrində yəhudilərin arasında yayılmış bir təriqətə məxsus olmuşdur. Ehtimal olunur ki, onlar [[essenlər]] olmuşdurlar. Lakin onlara Qumran təriqəti də deyilir.

XX-ci yüzilliyin ortalarında Qumranda [[Xristianlıq|Xristianlıqdan]]dan öncəki dönəmə aid olan daha bir tarixi sənəd tapılmışdır. Söhbət üzərində qədim yəhudilərin məsihilik baxışlarını əks etdirən, uzunluğu 91 sm olan daş lövhədən gedir. Lakin orada bəzi yerlərdə zamanın təsiri altında mətn pozulmuşdur. Buna görə mətnin tam mənası sona qədər anlaşılmır. Buna baxmayaraq, yazıdan bilinir ki, hələ Xristianlıqdan öncə hansısa bir yəhudi təriqətinin ardıcılları ölən, sonra üç gündən sonra dirilən ''məsihə'' inanırdılar. Bu olay İsanın örnəyində çağdaş Xristianlıqda da vardır. Deməli bu inanc da daha qədim təriqətlərə məxsus olmuşdur.

Bu yazıları araşdıran alimlər onun [[Yəhudiyyə]] çarı [[Herod|Herodun]]un (e.ə. 40 – b.e. 4 illəri) dönəmində yazıldığını iddia edirlər. Deməli onun İsanın ölüb-dirilməsi olayından öncə yazıldığı şübhəsizdir. Araşdırmaçılar, dünyanın sonuna həsr olunduğuna görə, bu yazını, '''''“Cəbrailin endirdikləri”''''' adlandırmışdırlar. Beləliklə İsa ilə bağlı ənənəvi inanclar başqa adamla bağlı olub, yəhudi tarixinin bir hissəsi ola bilər.

''Simonun'' İsanın əvəzinə ölməsi fikri bəzi qeyri-rəsmi ([[apokrif|apokrifik]]ik) incillərdə də vardır. Buna örnək kimi, [[Misir|Misirdə]]də (Nag-Hammadi məntəqəsində) qnostik xristian təriqətinə aid olan II yüzilliyin bir [[İncil|İncilini]]ini göstərmək olar. Orada deyilir:

{{sitat|''Onlar öz ağılsızlığı və nadanlığı ucbatından mənə (İsaya) qarşı sui-qəsd təşkil etmişdirlər. Halbuki, mən, onların düşündükləri kimi, onlara qarşı heç nə etməmişdim. Əlbəttə mənə (bu sui-qəsdin nəticəsində) heç bir ziyan dəyməmişdir. Onlar mənə zülm verdilər və mən öldüm, amma bu həqiqi ölüm olmamışdır. Bu onların gözlərinə belə görükmüşdür. Onların düşündükləri kimi mən qorxmadın, onların etdiklərinin garşısında rüsvay olmadım. Mən bu zülmü qəbul etdim ki, onlar özlərini təmizə çıxara bilməsinlər. Axı mənim yalnız gözlərinə görsənən ölümüm onların azğınlığı və korluğunun sonu olmuşdur. Onlar öz adamlarını öldürərək özlərini ölümə məhkum etmişdirlər. Onlar isə məni görməmişdirlər. Çünki kor və kar olmuşdurlar. Onlar bunu etməklə özlərini məhkum etmişdirlər. Onlar görürdülər ki, mən iztirablar çəkirəm. Lakin bu başqa adam olmuşdur. Sirkə və öd içən adam onların ataları olmuşdur, mən deyildim. Onlar məni çubuqla döymüşdürlər, lakin bu mən deyildim. Öz belində çarmıxı aparan mən deyil, Simon idi. Tikanlardan hörülmüş baş halqasını onlar mənim deyil, onun başına qoymuşdurlar... Mən isə (göylərdə) onların nadanlığına gülürdüm''. <ref>Böyük Seth’in 2-ci risaləsi, 55-56. The Nag Hammadi Library. The Second Treatise of the Great Seth.Translated by Roger A. Bullard and Joseph A. Gibbons. HarperCollins, San Francisco, 1990.</ref>}}

Rəsmi xristian incilində ''Simon'' adlı adam [[çarmıx|çarmıxı]]ı İsanın edam edildiyi yerə aparmışdır. Sonra isə mətndə qarışıqlıq var. Belə güman etmək olar ki, İsanı deyil, Simonu çarmıxa çəkmişdirlər:

Müsəlman ənənəsində İsanın obrazı bəzi məqamlarda İncillərdəkinə bənzərdir. Ancaq başqa məqamlarda fərqlər o qədər əhəmiyyətlidir ki, başqa adamdan söhbət getdiyi ehtimal oluna bilər. Bənzərlik əsasən İsanın atasız doğulmasında (Quran, 3: 47), [[Tövrat|Tövratı]]ı təsdiq etməsində (5: 46), onun həvarilərinin olmasında (3:52), bəzi möcüzələrin törədilməsində (5: 110), dünyaya ikinci gəlişində (43: 61) müşahidə olunur.

İslam ənənəsində təsvir olunan İsanın Qumran təriqətinin lideri olan ''Möminlik Müəllimi'' ilə də bənzərlikləri şübhə doğurmur. Buna dair ən güclü dəlil İsa haqqındakı İslam rəvayətlərində romalıların olmamasıdır. Bu məqam şox müammalı görsənir. Axı necə ola bilər ki, İncillərdəki İsanın aqibətində misilsiz rol oynayan Romanın canişini Pontius Pilat, Roma hakimiyyəti və əsgərləri [[Quran|Quranda]]da və [[Məhəmməd]] peyğəmbərin [[Hədislər|hədislərindəhədislər]]ində olmasın? Bu barədə 7-ci yüzillikdə Ərəbistanda bilirdilər. Məhəmməd peyğəmbər xristianlarla təmaslarda da olmuşdur və romalılar haqqında bilməyə bilməzdi. Ancaq nədənsə ondan qalan irsdə bunlar yoxdur. Qumran mətnlərindəki ''Möminlik Müəlliminin'' İncillərdəki İsa ilə bənzərliyini nəzərə alaraq, belə təsəvvür yaranır ki, Məhəmmədin İsası daha çox Qumran rəvayətlərindəkinə bənzərdir. O dövrdə hələ romalılar Fələstin üzərində öz hakimiyyətlərini qurmamışdırlar.