Azərbaycan mədəniyyəti: Redaktələr arasındakı fərq

{{Həmçinin bax|Qafqaz Albaniyasının incəsənəti}}

[[Şəkil:Sheki - Kirche aus dem 7. Jahrh..JPG|200px|thumbnail|left|<center>[[Kiş kilsəsi|Şəkinin Kiş kilsəsi]]</center>]]

Eramızdan əvvəl təqribən IV-III əsrlərdən eramızın VIII əsrinə qədər Azərbaycan ərazisində [[Qafqaz Albaniyası]] adlandırılan dövlət mövcud olmuşdur.<ref>Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана, Баку, 1986.</ref> Bu dövlətin paytaxtı əvvəlcə [[Kabalaka]] ([[Qəbələ]]), sonra isə [[Bərdə|Partav (Bərdə)]] şəhəri idi. Strabona görə Alban dinində üç tanrıya: Günəş, Zevs və Ay tanrısına ibadət var idi. İberiya sərhədinə yaxın yerləşən Ay məbədi böyük əraziyə sahib idi və bu məbədi idarə edən baş keşiş bütün krallıqda ikinci ən hörmətli adam sayılırdı. Albaniyadakı Ay kultunun ən spesifik cəhəti insan qurban verilməsi mərasimi idi.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/albania-iranian-aran-arm M.L. Chaumont, “Albania,”] Encyclopædia Iranica, I/8, pp. 806-810 (accessed on 17 May 2014).</ref>

 

 

Eramızın IV əsrində [[Xristianlıq|xristian dinini]] rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.<ref>Кудрявцев О.В. Колхида, Иберия, Албания в III-I в. до н.э.//Всемирная история. М., 1956, т. 2</ref> Alban çarı [[Yesuagen]]in dövründə, V əsrin əvvəllərində Albaniyada məktəblər mövcud idi. Müxtəlif qruplardan toplanmış uşaqlar burada savad öyrənirdilər. Hətta onların qidalanması üçün də dövlət tərəfindən pul ayrılırdı. Yesuagenin oğlu [[III Vaçaqan]] xristian dinin yayılması üçün savadlı ruhanilər hazırlayırdı. Bu məqsədlə dini məktəblər açılırdı. [[Moisey Kalankatlı]] yazırdı: {{Sitat|''Allah tərəfindən taxta çıxarılan şah Vaçaqan əmr etdi ki, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahinlərin, barmaqkəsənlər və ağrı verənlərin uşaqlarını yığıb məktəblərə versinlər və orada ilahi imana və xaçpərəst həyat tərzinə öyrədib, onları müqəddəs Üç Uqnuma etiqad etdirib dinsizləri Allaha sitayiş yoluma yönəltsinlər.''<ref>Qafqaz Albaniyası ilk orta əsrlərdə, T.M.Məmmədov</ref>}}

 

Albaniyada [[Nax-Dağıstan dilləri]]nin [[ləzgi dilləri]] qrupuna aid [[Qafqaz albanlarının dili|alban dili]] danışılırdı.<ref>Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Старостин С.А. Труды по языкознанию. Москва: Языки славянских культур, 2007. Стр. 360</ref><ref>J. Gippert, W. Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests / Iran and the Caucasus 11 (2007) {{oq|en|Nevertheless, it can be safely stated that from both a phonological and a lexical perspective the Caucasian „Albanian“ (which may well be styled „Old Udi“ from now on) has preserved the original Lezgian character of the language (more precisely: Eastern Samur) much better than contemporary Udi has.}}</ref> Həmçinin Alban tarixçisi [[Moisey Kalankatuklu]] yazısı olan xalqlar içərisində albanları qeyd edir. X-XII əsrlərə qədər bu dil Kür çayının sol sahilində geniş yayılmışdı, daha sonra isə tədricən [[Azərbaycan dilinin dialektləri|türk dialektləri]] ilə əvəz edildi.<ref>Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков / РАН. Институт языкознания. М., 2006. С. 39; Карта № 15.</ref> Həqiqətən də alban dilinin qədim ədəbi abidələrinin mövcud olması sübut edilmişdir. Əşyalar və dini binalar üzərində həkk edilmiş bir çox alban epiqrafiya nümunələri tapılmışdır. Bu yazılar eramızın VI-VIII əsrlərinə aid edilir.<ref>Климов Г. А. Языки мира: Кавказские языки. Агванский язык. — М.: Академия, 1999. — С. 459—460. — ISBN 978-5-85759-085-0</ref> 1947-1952-ci illərdə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı [[Mingəçevir yazıları|alban yazısı həkk edilmiş nümunələr]] tapıldı.<ref>Philip L. Kohl, Mara Kozelsky, Nachman Ben-Yehuda. Selective Remembrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts. University of Chicago Press, 2007. ISBN 0-226-45058-9, ISBN 978-0-226-45058-2</ref> Misirin Santa Katerina şəhərində yerləşən ortodoks monastırı — [[Müqəddəs Yekaterina Monastırı]]nda Qafqaz albanlarının dilində yazılmış [[Sinay palimpsesti]] tapılmışdır. Yazının mətni [[Həvari Pavel]]in [[Korinflilərə ikinci məktub]]undan ibarətdir. Palimpsest Zaza Aleksidze tərəfindən deşifrə olunmuşdur.<ref>Zaza Aleksidze - "Qafqaz Albaniyası yazının kəşfi və deşifrə olunması", Gürcüstan Elmlər Akademiyası bülleteni, səh 161, 2007</ref>

| isbn=

| accessdate= }}</ref> Qafqaz Albaniyası incəsənətinə [[Qafqaz Albaniyasının incəsənəti#Zərgərlik|zərgərlik]], [[Qafqaz Albaniyasının incəsənəti#Daşişləmə|daşişləmə]], [[Qafqaz Albaniyasının incəsənəti#Ağacişləmə|ağacişləmə]], [[Qafqaz Albaniyasının incəsənəti#Sümükişləmə|sümükişləmə]], [[Qafqaz Albaniyasının incəsənəti#Bədii şüşə|bədii şüşə]], [[Qafqaz Albaniyasının incəsənəti#Bədii metal|bədii metal]], [[Qafqaz Albaniyasının incəsənəti#Duluşçuluq|duluşçuluq]] və [[Qafqaz Albaniyasının incəsənəti#Monumental heykəltəraşlıq|monumental heykəltəraşlığı]] misal çəkmək olar.

 

=== İslam dövrü ===