Urmiya gölü: Redaktələr arasındakı fərq

|İzahı = Kosmosdan görünüşü (1984)

'''Urmiya gölü''' və ya '''Urmu gölü''' ({{lang-fa|دریاچه ارومیه}}, {{lang-az|اورمیا ﮔﺆﻟﻮ}}) - [[İran]]ın [[Şərqi Azərbaycan (ostan)|Şərqi Azərbaycan]] və [[Qərbi Azərbaycan (ostan)|Qərbi Azərbaycan]] əyalətləri arasında, [[Türkiyə]] ilə sərhəddən bir qədər aralıda yerləşən qapalı, duzlu göl<ref>Henry, Roger (2003) ''Synchronized chronology: Rethinking Middle East Antiquity: A Simple Correction to Egyptian Chronology Resolves the Major Problems in Biblical and Greek Archaeology'' Algora Publishing, New York, [https://books.google.com/books?id=OXk1dlWp-CUC&pg=PA138 p. 138], ISBN 0-87586-191-1</ref><ref>''E. J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936'', vol.&nbsp;7, [https://books.google.com/books?id=wpM3AAAAIAAJ&pg=PA1037 page 1037] citing [[Strabo]] and [[Ptolemy]].</ref>. Əgər coğrafi ədəbiyyatda göl adlandırılan [[Xəzər dənizi]] nəzərə alınmazsa Urmiya gölü nəyinki İranın həm həmdədə [[Yaxın Şərq|Qərbi AsiyanınAsiya]]nın ən böyük gölü sayılır. Duzluluq dərəcəsinə görə isə dünyada üçüncü yeri tutur.

Göl özünün əsrarəngiz gözəlliyi ilə seçilir. GölKöçəri quşların mühüm miqrasiya xətti üzərində qərarlaşdığından onun əhəmiyyəti artır. XüsusiBurada xüsusi ilə quşların köç mövsümündə onlarınquşların sayısayının artırartdığını müşahidə etmək olur. TarixiGölün göltarixi yatağı 6,000 km² çatırdı. Hazırda isə fasiləsiz quraqlıq, gölə axan çayların üzərində su anbarlarının inşası ilə əlaqədar gölün qurumasına gətiribbaş çıxarmışdırverir. Göl quruyaraq səviyyəsi azalır və yerində min tonlarla duzlaqlar meydana gəlir. Bu hal davam edəcəyi halda bitki və heyvanlarla yanaşı insanların həyatına böyük təhlükə törədə bilər. Ekoloji fəlakət nəticəsində bölgə əhalisi ərazini tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qalacaqdır.

Qədim türk dilində bu gölün adının mənası “suda yaşayış yeri” anlamını verir. Bu isə türklərin bu gölün ətrafındakı həmişə yaşadığına dəlalət edir. Göl öz adını onun yaxınlığında yerləşən [[Urmiya]] şəhərinin adından götürülmüşdürgötürmüşdür. [[Cənubi Azərbaycan]] əhalisi arasında daha çox ''Urmu gölü'' olaraq adlandırılırtanınır. Ən qədim vaxtlardan indiyə qədər Urmiya gölünə müxtəlif adlar verilmişdir: "Çiçe" (fransız səyyah Şarden)<ref name="Müsahibə"/>, "Təla", "Şahi gölü" və s. Ərəblərin istilasından sonrakı orta əsr mənbələrində çox vaxt göl Urmiya şəhərinin adı ilə "Urmiya gölü kimi işlənmişdiradlandırılır. Pəhləvi sülaləsinin dönəmində gölün adı Rza şahın şərəfinə (1925) ''Rzaiyyə gölü''<ref name="Müsahibə">[http://olaylar.az/news/musahibe/27892 Urmiya gölünün harayına niyə cavab verilmir]</ref> adlandırılırdı. [[1946]]-cı ildə [[Azərbaycan Milli Hökuməti]] yenidən adıUrmu adını bərpa etsədəetsə də Məhəmmərza Pəhləvinin hakimiyyət illərində gölün adı yenidən dəyişdirilmişdir. [[1979]]-cu il [[İran İslam İnqilabı]]ndan sonra şah rejimi ilə bağlı adlar dəyişdirilmişdir.

Göl haqqında ilk mənbələrməlumatlar b.e.ə 9-cu əsrdə [[Assuriya]] mənbələrində qeyd edilir. Xüsusi ilə III Salmanasar göl ətrafı ərazilərə yürüşü daha ətraflı şəkildə təsvir edilmişdir. Gölün [[Mesopotamiya]]ya yaxınlığı səbəbindən ilkin sivilizasiya məskənlərindən biri olmuşdur. Bölgədə yaranan ilk dövlət qurumu [[Aratta]] idi. Daha sonradan [[Lulubi]] və [[Kuti]] kimi şəhər dövlətləri meydana gəlmişdir. Urmiya gölü ətrafında antik dövrdə yaranan ilk dövlət isə [[Manna]] olmuşdur.

Gölün cənubunda yerləşən [[Həsənli]] qəsəbəsi burada mövcud olmuş zəngin mannaManna mədəniyyəti haqda fikir söyləməyə imkan verir. Urmiya gölünün qərb sahilləri boyunca b.e.ə VII əsrdə (b.e.ə 680<ref>Kirzioğlu M. Fahrettin, Kars tarihi, I cild, İstanbul,1953</ref>) [[Şərqi Avropa]]dan [[Kimmerlər]], [[Skiflər]] və [[Saklar]] gələrək məskən salmışlar. Bu dönəmdə onlar [[Sak çarlığı]]nı qura bilmişlər. Sonrakı dönəmlərdə göl kənarında [[Midiya]] dövləti qurulmuşdur<ref name=EI-early>cf. Skjærvø, Prods Oktor (2006), "Iran, vi(1). Earliest Evidence", Encyclopaedia Iranica, Vol. 13</ref>

[[Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1603-1618)|Səfəvi-Osmanlı müharibəsi]] dönəmində göl yaxınlığında, [[1604]]-cü ildə tarixi [[Urmiya döyüşü]] baş vermişdir.

Urmu gölü [[Şərqi Azərbaycan (ostan)|Şərqi Azərbaycan]] və [[Qərbi Azərbaycan (ostan)|Qərbi Azərbaycan]] əyalətləri arasında, [[Zaqros dağları]]ndan şərqdə 1275 metr dəniz səviyyəsindən yüksəkdə, tektonik çökəklik ərazisində yerləşir. Gölün meydana gəlməsi 30-40 min il öncəyə aid edilir<ref name="Müsahibə"/>. Səthinin sahəsi 5,822&nbsp;km²-dir.<ref>[http://www.oromieh.com/index.php?option=com_content&view=article&id=45&Itemid=33 oromieh.com]</ref> Gölün uzunluğu şimaldan cənuba 140, maksimal eni isə şərqdən qərbə 55 kilmoterdir. Ən dərin nöqtəsi 16 metrm<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/619901/Lake-Urmia |title=Britanica |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=4 Sentyabr 2011}}</ref>, orta dərinlik isə 5 m təşkil edir. Göldə 100-dən çox [[ada]] vardır. [[Şahı adası|Şahı]] və [[Qoyundağı adası|Qoyundağ]] adalarında yaşayış mövcuddur. İri adalarında [[Püstə]] meşələri mövcuddur.

Gölün su toplayıcı sahəsi 50 min km²³-dir. Sahəsi əsasən gölə daxil olan sudan asılıdır. İl ərzində gölə daxil olan suyun miqdarı 5 min km³-dir. Üstəlik gölə daxil olan suyun 80% qış və yaz aylarına təsadüf edir. Ən iri qollarından biri olan [[Acıçay]] gölə şimal-şərq istiqamətdən tökülür. Axarsız göldür. Axarı olmadığınından suyu kəskin şordur. Yaz ayları suyunun duzluğu 80-150 ‰, payızda isə 260—280 ‰ qədər qalxır. Suyunun tərkibi [[xlor]], [[Natriumnatrium]] və [[Sulfatlarsulfatlar]]kala zəngindir. [[Su nəqliyyatı|Naviqasiya]] üçün yararlıdır.

Urmiya gölündə irili-xırdalı yüzdən çox ada vardır. Adaların ümumi sahəsi 33,640 hektardır. Şahı, Qoyundağı, Əşkdağı, Arzu nisbətən böyük adalarıdır. Urmiya gölündə yerləşən adaların unikallığı ondadır ki, onların ikisindəbəzisində yaşayır vardır. Gölün ən böyük adası [[Şahı adası|Şahı]]ın sahəsi 3525 ha-dır. Adada Saray, Gəmiçi, Teymurlu, Qıpçaq, Burasarlu, Xoralı adlı yaşayış məntəqələri vardır. [[1979]]-cu ilə olan məlumata əsasən adada 1170 ailə<ref name="ecoalem"/> yaşayırdı. Ada əhalisi əsasən əkinçilik, maldarlıq, gülçülük, bağçılıq, xalçaçılıq və s. işlərlə məşğul olurlar. Göldə yerləşən Şərfəxana və Gülməxana limanlarında çalışanların çoxunun da Şahı adasının sakinləridir. ReykefiRelyefi əsasən dağlıqdır. İki zirvədən ibarətdir. Unikal cəhəti ərazisindən axan yeganə Keçiçay çayıdır. Ərazisində 54 bulaq mövcuddur. Qış ayları sahillərində çoxlu sayda köçəri quşları müşahidə etmək mümkündür. Şahı adasında [[Çingiz xan]]ın nəvəsi [[Hülakü xan]]ın və onun oğlu [[Abaqa xan]]ın qəbrləri yerləşir<ref>{{cite journal| title=The Thirteenth-Century Mongols' Conception of the After Life: The Evidence of their Funerary Practices |last=Boyle |first=John Andrew |journal=Mongolian Studies |volume=1 |issue= |year=1974 |page=7 |jstor=43193015 |issn=0190-3667 |publisher=Mongolia Society }}</ref>. Ada son illər gölün quruması ilə əlaqədar quruya birləşərək yarımadaya çevrilmişdir<ref name=Stevens_Djamali>{{cite journal|journal=Journal of Paleolimnology |volume=47 |issue=4 |page=647 |doi=10.1007/s10933-012-9588-3 |title=Hydroclimatic variations over the last two glacial/interglacial cycles at Lake Urmia, Iran |url=http://www.researchgate.net/profile/Morteza_Djamali/publication/236178574_Hydroclimatic_variations_over_the_last_two_glacialinterglacial_cycles_at_Lake_Urmia_Iran/links/00463517e4cfb6c992000000.pdf |publisher=Springer Netherlands |date=1 April 2012 |last1=Stevens |first1=Lora R. |last2=Djamali |first2=Morteza |last3=Andrieu-Ponel |first3=Valérie |last4=de Beaulieu |first4=Jacques-Louis}}</ref><ref name=Biodiversity>{{cite journal |title=Biodiversity of the Hypersaline Urmia Lake National Park (NW Iran) |first1=Alireza |last1=Asem |first2=Amin |last2=Eimanifar |first3=Morteza |last3=Djamali |first4=Patricio |last4=De los Rios |first5=Michael |last5=Wink |journal=Diversity |year=2014 |issue=6 |pages=102–132 |doi=10.3390/d6020102}}</ref>. İkinci böyük adası [[Qoyundağı adası]]dır<ref name="ecoalem">{{cite web|url=http://www.ecoalem.org/az/?author=0&paged=26|title= Urmiya gölü ərazisində yerləşən adalar|author=ecoalem.org|date=2016-12-24|work=|publisher=ecoalem.org|accessdate=2016-12-24|language={{az}}}}</ref>. Adanın sahəsi 3175 ha-dır. Uzunluğu 9 km, eni isə ən maksimal hissədə 4 km-dir. Burada daimi axarı olan iki bulaq var. Şirin su və bol otlaq otlaq sahələrinə sahib olması burada heyvandarlığın inkişafına imkan verir. Göldə yürləşənyerləşən iki yaşayışı olan adadan biridir. [[Osman Yumruğu]] adlanan ada isə gölün ən kiçik adasıdır<ref>[http://samiye.ru/mesta/malenkie-ostrova.html Dünyanın ən kiçik adaları. Osman Yumruğu]</ref>. Ada göl səthindən 10 metr hündürlüyə sahibdir. Üstəlik ada dünyanın sahəsinə görə ən kiçik ikinci adası adına layiq görülmüşdür. Hazırda isə gölün quruması ilə sahilətamamən quruda birləşmişdirqalmışdır. [[Kazım Daşı]] adası isə qəhrəmanlıq salnaməsi ilə tarixə düşmüşdür. Ada xalq qəhrəmanı [[Kazım xan Quşçu]]nun şərəfinə adlandırılmışdır. Adada [[Göyərçinqala qəsri]]nin qalıqlarınlqalıqlarını müşahidə etmək olar.

Göl və onun çevrəsində [[2014]]-[[2016]]-cı il biomüxtəlifliyin son siyahıları əsasındaəsasən (adalarda yerləşən çayları ilə birlikdə) 62 növ bakteriya, 20 növ fitoplankton, 24 növ [[məməlilər|məməli]] heyvan, 41 növ [[sürünənlər|sürünən]], 212 növ [[quş]], 7 növ [[suda-quruda yaşayanlar|suda-quruda yaşayan]], 5 növ molyusk, 26 növ [[balıq]] yaşayır<ref>Asem A., Eimanifar A., Djamal M., De los Rios P. and Wink M. (2014) Biodiversity of the Hypersaline Urmia Lake National Park (NW Iran), Diversity, 6: 102-132. [http://www.mdpi.com/1424-2818/6/1/102/pdf]

</ref><ref>Asem A., Eimanifar A. and Wink M. (2016) Update of "Biodiversity of the Hypersaline Urmia Lake National Park (NW Iran)". Diversity, 8: 6, doi:10.3390/d8010006 [http://www.mdpi.com/1424-2818/8/1/6/pdf]</ref>. Bu canlıların varlığı və çeşidliliyiçeşidliyi Urmu gölünün [[UNESKO]] tərəfindən Biosfer qoruğu elan edilməsinə və [[Ramsar konvensiyası]]na<ref>[https://rsis.ramsar.org/ris/38 Ramsar Sites Information Service]</ref> salmasına səbəb olmuşdur. Göl İran Ekologiya departamenti tərəfindən qoruq elan edilmişdir<ref>[http://www.protectedplanet.net/urumieh-lake-national-park ProtectedPlanet - Urumieh lake]</ref>. Göldə balıqların yaşaması üçün əlverişli şərait olmadığından burada balığa rast gəlinmir. Köçəri quşlardan [[Qızılqaz]], [[Qutan]], [[Ərsindimdiklər|Ərsindimik]], [[Leyləklər|Leylək]], [[İbislər (yarımfəsilə)|İbislər]], [[Ala ördək (cins)|Ala ördək]], [[Recurvirostra|Bizdimdik]], [[Qağayılar|Qağayı]] və s. miqrasiya zamanı gölə enirlər. BununlaGöldə balıq olmasa belə köçəri quşların əsas yemi Artemiyalardır<ref>C. Michael Hogan. 2011. [http://www.eoearth.org/article/Lake_Urmia?topic=49560 ''Lake Urmia''. Eds. P.&nbsp;Saundry & C.&nbsp; J.Cleveland. Encyclopedia of Earth. National Council for Science and the Environment. Washington, D.C.]</ref>.

Göl ətrafında yerləşən sodausoda zavodzavodu bölgə sakinlәri üçün mühüm tәhlükә mәnbәyidir. Müəssisə әtraf mühiti zәhәrlәyir vә gölü çirklәndirir. GöldəDigər təhlükə göldə duzluğun artması ilə artimiyalarlaartemiyalarla qidalanan qızıl qazların dimdiklərində kilitkilidin əmələ gəlməsi ilə bu canlılarcanlıların aclıq və susuzluqdan tələf olurlarolmasıdır<ref>{{cite journal |author1=Alireza Asem |author2=Fereidun Mohebbi |author3=Reza Ahmadi |year=2012|title=Drought in Urmia Lake, the largest natural habitat of brine shrimp ''Artemia''|journal=World aquaculture|volume=43|pages=36–38 |url=http://www.alireza-asem.ir/Asem16.pdf}}</ref>

Bu göldə yaşamaqda olan [[ArtimiyaArtemiyalar]]nın sayısısayı təbii halda 1 litrdə 4000 qədər ola bildiyi halda hazırda 1 litrdə 1 dənəyə enmişdir.

Gölün suyu ortalama olraqolaraq il ərzində 1,3 milyard m³ azalır. Yerli ekoloqlar həyacan təbili calaraq bildirirlər ki, əgər gölün qurumasının qabağı alınmasa bu gedişlə 2020-ci ilə qədər göl tamamilə quruyacaqdır. Gölün yerində bataqlaşmış və ya şoranlıqlar meydana gələcəkdir. Bu isə təqribən 500 km radiusda yaşayan 70-75 milyon əhalinin fəlakətlə ilə üsləşməsinə səbəb ola bilər<ref name="Müsahibə"/>,

Urmu gölünün üzərinə salınmış körpü özlüyündə dəyərli bir plan olsadaolsa da, onun necəonun faydasının zərərindən çox planlaşdırılmasıolub-olmaması sual doğurur. Körpü salınarkən yaxınlıqda yerləşən [[Zənbil Dağı]]nı dağıdılaraq gölə tökülmüşdür. [[1979]]-cu ildə tikilməsinə başlanan körpünün sonda [[2008]]-ci ildə birinci hissəsi istifadəyə verilmişdir. [[Şəkil:UrmiaLakeBridge.JPG|thumb|280px|Urmiya gölü üzərində inşa edilən körpü (2005).]]

Bu körpünün tikintisi ilə göl cənub və şimal olmaqla iki yerə bölünmüşdür. Bununla da şimal ilə cənub arasında axın əlaqəsi zəyifləmişdir. Gölün üzərində inşa edilən [[Urmiya göl körpüsü]]<ref>{{cite web|url=http://www.payvand.com/news/08/nov/1165.html|title=Iran's East and West Azarbaijan Provinces Conntected by Lake Orumiyeh Bridge|publisher=Payvand.com|accessdate=4 September 2011}}</ref> iki dambanı nirləşdirdiyindənbirləşdirdiyindən burada gölün eni cəmi 1500 metrdir. Bu isə göl daxilində əlaqəni zəyiflədir. Bununla yanaşı gölün qurumaması üçün ildə ən azı 6,000,000 m³ suya ehtiyacı duyulur. Bu qədər su illərdir bu gölə tökülmür. Gölün səviyyəsi 10 ildə, 6 metr aşağı düşmüşdür. Səviyyənin 6 m azalması gölün sahəsinin təqribi 20% azalmasına səbəb olmuşdur. Gölün 9 iri adasından 5-i quru ilə birləşmişdir. Gölün xüsusi ilə cənub hissəsində sahəsi 120,000 ha olan soraqlıq meydana gəlmişdir.

80-300 qrama çatır. Urmiya gölünün sahillərində qalaqlanan düzlaqlarduzlaqlar əsas təhlükə sayılır.

=== [[2008]]-ci ilinin qışı ===