Çiçəkli bitkilər: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
k düzenleme using AWB |
||
Sətir 16:
}}
'''Çiçəkli bitkilər''', yaxud '''örtülütoxumlular''' ([[latınca|lat.]] ''Magnoliophyta'' və ya ''Angiospermae'') – Çoxalma orqanı qismində çiçək açması, eləcə də ikiqat mayalanma kimi xüsusiyyətinə görə fərqlənən ali bitki [[tip]]i.
▲'''Çiçəkli bitkilər''', yaxud '''örtülütoxumlular''' ([[latınca|lat.]] ''Magnoliophyta'' və ya ''Angiospermae'') – Çoxalma orqanı qismində çiçək açması, eləcə də ikiqat mayalanma kimi xüsusiyyətinə görə fərqlənən ali bitki [[tip]]i.
Çiçəklərində [[ağızcıq]], [[sütuncuq]] və [[yumurtalıq]]dan ibarət dişicik orqanı vardır. Qametofit ixtisar olunmuşdur. Daxili və xarici quruluşlarında xüsusi ixtisaslaşma getmişdir. Əksər nümayəndələri [[cücülər]] vasitəsilə [[çarpaz tozlanma]] kimi bir uyğunlaşma qazanmışdır. Çiçəklərdə həmçinin [[erkəkcik]] adlanan orqan vardır. Erkəkcik [[erkəkcik sapı]], [[tozluq]] və tozluğun içərisində olan [[tozcuq]] lardan ibarətdir. Hər bir tozcuq müstəqil hüceyrədir. Tozcuqlar formalarına görə müxtəlif cür olur.
[[Toxum]]ları xüsusi örtük içərisində əmələ gəlir. Tipin iki sinfi vardır: [[Birləpəlilər]] və [[ikiləpəlilər]]. [[Növ]]lərinin sayına görə ikiləpəlilər sinfi birləpəlilərdən 5 dəfə çoxdur.<ref>M.Axundov, Ə.Mehrəliyev,A.Əliyev. Məktəblinin izahlı biologiya lüğəti, Bakı, Maarif, 1983.</ref>
Angiosperm Phylogeny Website [http://www.mobot.org/MOBOT/Research/APweb/welcome.html]-in 2010-cu il fevralına olan məlumatına görə çiçəkli bitkilər 271-272 min növü, 13350-13400 cinsi var.
Növünün sayına görə çiçəkli bitkilərin sayı ali bitkilərin yerdə qalanlarının hamısının birlikdə növünün sayları cəmindən çoxdur.
Sətir 34 ⟶ 33:
[[Şəkil:Rose bud.jpg|200px|thumbnail|right|Çəhrayı itburnu qönçəsi]]
Çiçəkli bitkilərdə yumurtacıq qapalı yerdə yerləşdiyindən dişiciyin yuxarısında ağızcıq əmələ gəlmişdir. Tozcuqların əmələ gəlməsi, tozlanma, mayalanma və toxumun inkişafı çiçəkdə gedir, beləliklə çiçəyin olması da örtülütoxumlular tipinə daxil edilən bitkilərin səciyyəvi əlamətlərindəndir.
Tam inkişaf etmiş çiçəkdə çiçəkyanlığı, androsey və kinesey olur. Bitkilərin növündən asılı olaraq çiçəyin quruluşunda geniş müxtəlifliyə təsadüf olunur. Bitki morfologiyası fənnində çiçək və onun müxtəlifliyi haqqında ətraflı məlumat verilir.
Çiçəkli bitkilərin yumurtacığında çılpaqtoxumlulardan fərqli olaraq [[rüşeym kisəsi]] inkişaf edir və [[arfeqonilər]] olmur. Rüşeym kisəsi əksərən 8 [[hüceyrə]]dən təşkil olunur, onlardan üçü sinerkid qrupunu, digər üçü antipod qrupunu təşkil edir və iki ədəd hüceyrə isə kapulyasiya edərək diploid mərkəz hüceyrəni əmələ gətirir. Sinerkid qrupu rüşeym kisəsinin mikropile yerləşən ucuna yaxın yerdə, antipod qrupu isə kisənin onlara nisbətən əks ucunda yerləşir. Çiçəkli bitkilərdə mayalanma zamanı sipermilərdən biri yumurta hüceyrəni, digəri isə mərkəzi hüceyrəni mayalandırır. Belə mayalanmaya ikiqat mayalanma adı verilmişdir. İkiqat mayalanmanın ətraflı təsviri bitki anotomiyası və morfologiyası fənnində verilir. Mayalanmış yumurta hüceyrədən diploid rüşeym və mayalanmış mərkəzi hüceyrədən isə triploid olan endosperm inkişaf edir. Burada əmələ gələn endosperm ikinci endosperm adlanır və arxeqonili bitkilərin ilk endosperimindən tamamilə fərqlənir. Arxeqonili bitkilərin endospermi dişi cücərtidir, haploiddir. Beləliklə, çiçəkli bitkilər üçün rüşeym kisəsi, ikiqat mayalanma, triploid olan ikinci endospermin əmələ gəlməsi səciyyəvi əlamətlərdir. Çiçəkli bitkilərdə erkək və dişi qametofitlərin daha da reduksiya etdiyi səciyyəvi əlamətdir. Erkək qametofit burada vegetativ və generativ olmaqla iki hüceyrədən təşkil olunmuşdur. Çiçəkli bitkilərdə tozcuq inkişaf edərkən [[çılpaqtoxumlular]]dan fərqli olaraq erkək cücərtinin [[vegetativ toxuma]]sının qalığı şəklində protaliyal hüceyrələr əmələ gəlmir. Çılpaqtoxumlularda dişi qametofit endosperm olduğu halda çiçəkli bitkilərdə [[dişi qametofit]]in rüşeym kisəsində antipod hüceyrələri şəklində qaldığı göstərilir.
Sətir 45 ⟶ 44:
[[Şəkil:Malus sylvestris inflorescence, Vosseslag, Belgium.jpg|200px|thumbnail|left|[[Malus sylvestris]] gülləri]]
Hazırda çiçəyin əmələ gəlməsi və çiçəkli bitkilər üçün hansı qədim çılpaqtoxumluların mənşə oldugu halda, onların binnettitlərdən, kinetum tipli bitkilərdən, toxumlu qıjılar və ya keytonilər kimi çılpaqtoxumlulardan əmələ gəldiyi barədə müxtəlif mülahizələr irəli sürülür.
[[Binnettitlər]]in strobilində örtülü yarpaqların, mikro və makrospofillərin düzülüşündəki ardıcıllığın müasi çiçəkli bitkilərdə çiçək üzvlərinin düzülüşünə oxşardır. Buna baxmayaraq binnettitin strobilində dişiciyin olmaması, meyvənin əmələ gəlməməsi və s. əlamətlər nəzərə alınarsa çiçəkli bitkiləri mənşə etibarilə, bilavasitə binnettitlərlə bağlı hesab etmək qeyri mümkündür.
[[Keytonilər]]də makrospofillər kənarları ilə içəri doğru bükülərək yumurtalığa və agızcığaoxşar şəkil alırdısa da bunlarda çiçəyə bənzər orqan əmələ gəlmirdi. Toxumun örtülü olması kimi əlamətlərə toxumlu qıjılarda təsadüf olunmur.
Çiçəkli bitkilərin knetum tipli bitkilərdən əmələ gəlməsi haqqinda mülahizənin tərəfdarları ilk örtülütoxumlu bitkilərin çiçəklərinin yanlığı olması, bircinsli, küləklə tozlanan – müasir [[flora]]da yayilan tozağacı və ya qovağabənzər çiçəkli bitkilər olduğunu göstərirlər. Bu mülahizəyə görə hər bir şişəyə çılpaqtoxumlunun bir neçə strobilinin yığımı kimi baxılır. Çiçəyin əmələ gəlməsi haqqında irəli sürülən belə mülahizəyə [[nsevboantos nəzəriyyəsi]] adı verilmişdir. Müasir florada təsadüf olunan geniş müxtəlifliyə malik olan çiçəkəmələ gəldiyini güman etmək çətindir.
Çiçəyin əmələ gəlməsi haqqında irəli sürülən mülahizələrdən [[Telom nəzəriyyəsi]]nə görə ali bitkilərin orqanlarının hamısının psilofitlərdə müşahidə olunan hacavarı budaqlanmiş telomların dəyişməsindən əmələ gəldiyi göstərilir. Telom nəzəriyyəsinə görə çiçəyin sporanki daşıyan sintelomların tekamülü nəticəsində əmələ gəldiyi və vegetativ zoğla paralel şəkildə formalaşdiğı qeyd olunur.
Hazırda müqaisəli–morfoloji tədqiqata əsaslanaraq çiçəyin dəyişkənliyə uğramış sadə, budaqlanmayan zoğ olduğu haqqında mülahizə daha geniş bəyənilir. Bu mülahizəyə eyantos və ya strobil nəzəriyyəsi verilmişdir.
Sətir 78 ⟶ 77:
== Təsnifatı ==
Alimlər tərəfindən bitkilərin təsnifatı haqqında bir sira sistemlərin təklif olunduğuna baxmayaraq hələ indiyə kimi ümumi qəbul olunmuş sistemin olmadıği qeyd olunmalıdir. Hazırda belə çiçəkli bitkilərin mono-bi və ya polifelitik mənşəli olması, hansı qrup çiçəkli bitkilərin daha primitiv quruluşlu olması kimi fundamental məsələlərlə mübahisəlidir.
19-cu əsrin axırlarında və 20-ci əsrin əvvələrində [[Almaniya]] alimi [[Engler]] və [[Avstriya]] alimi Vitştteynin sistemi geniş miqyasda istifadə olunurdu. Onlar öz sistemlərinin tərtib olunmasında çiçək yanlığı zəif inkişaf etmiş və ya çiçəkyanlığı olmayan, çiçək üzvlərinin sayi olmayan küləklə tozlanan toz ağacı, fıstıq, söyüdçiçəklilər kimi fəsilələrin daha premitiv olduğun əsas götürürdülər. İndi belə mülahizənin düzgün olmadıgı və qeyd olunan bitkilərin çiçəklərinin küləklə tozlanmaya uyğunlaşma nəticəsində sadələşdiyi göstərilir.
Hazırda təklif olunan sistemlərdə daha premitiv bitki qrupu kimi sistemin əvvəlində çiçəkyatağı qabariq, çiçək üzvlərinin sayı çox, çiçək yanlığı ikiqat olan, həşəratla tozlanan [[maqnoliya]], [[qaymaqçiçəklilər]], [[zirincçiçəklilər]] kimi fəsilələr qoyulur.
| |||